Forum der Letteren. Jaargang 1995

[p. 299]

Een herinterpretatie van ironie
Elrud Ibsch

De classificatie van verschillende soorten ironie heeft veel aandacht gekregen (o.a. Muecke 1970). Thans lijken slechts de verbale en de situatie-ironie resistent te zijn tegenover de pogingen om de verschillen minder te benadrukken ten gunste van een algemene ironie-theorie. De zakkenroller wiens eigen zakken worden gerold; de aanhalige hondeliefhebber die wordt gebeten, terwijl zijn vriend, die altijd al bang voor honden is geweest, zich in een vriendelijk kwispelstaartje mag verheugen - dit zijn situaties die zich als een confrontatie van onverenigbare verwachtingen onverhoeds aan ons voordoen. In verbale ironie wordt daarentegen een dergelijke confrontatie in de talige communicatie welbewust opgeroepen: ‘An individual presents or evokes such a confrontation by his or her utterance(s)’ (Gibbs 1994:363). Voor de situatie-ironie geldt dat de situatie pas via bewustwording als ironisch geïdentificeerd wordt. Omdat er geen agens is die de situatie provoceert ligt de beslissing uitsluitend bij degeen die de situatie interpreteert.

Taal- en literatuurwetenschap hebben te maken met verbale ironie. Een ironische situatie komt alleen als vertelde in het zicht, een omstandigheid waardoor het onderscheid tussen verbale en situatieve ironie alweer wordt gerelativeerd. Toch verdient het aanbeveling de situatie-ironie in geschreven (literaire) teksten aan nadere analyse te onderwerpen, omdat dit kan bijdragen tot verheldering van de mogelijkheden van de beschikbare theorieën over ironie.

Anders dan bij de uitspraak: ‘Wat heb je weer fantastisch je best gedaan’, waarmee een leraar een leerling als lui en zijn werk als onvoldoende bestempelt, gaat voor de verbale weergave van een ironische situatie de bekende stelregel voor ironisch taalgebruik niet op. Bij de zakkenroller wiens eigen zakken worden gerold, is er immers geen sprake van ‘iets zeggen en het tegendeel bedoelen’. Er vindt ook geen schending van de waarheidsmaxime volgens Grice plaats. (Daarbij moet worden opgemerkt dat bij welke vorm van ironie dan ook geen echte schending van de waarheidsmaxime plaats vindt omdat de ‘onwaarheid’ wordt gesproken met de bedoeling ontdekt te worden).

Als voor de situatieve ironie de gangbare omschrijving van verbale ironie niet opgaat, vervalt daarmee tegelijkertijd de twee-stappen theorie (of de theorie van de betekenis-substitutie) voor de interpretatie van ironische uitspraken. Volgens deze theorie, die o.a. door Booth (1974) wordt aangehangen, verwerpt de hoorder/lezer de letterlijke betekenis van een uitspraak omdat hij ‘incongruity’ met de werkelijke stand van zaken opmerkt en gaat hij/zij op zoek naar een alternatieve betekenis, die bij ironie (anders dan bij de metafoor) in de regel de tegenovergestelde is. Inmiddels is er echter experimentele evidentie in psycholinguïstisch onderzoek dat de interpretatie van ironie niet langs de weg van de twee stappen plaats vindt. Een contekstvrije letterlijke met een daarop volgende ironische interpretatie is volgens o.a. Gibbs (1994) voor het snelle begrijpen van een ironische uitspraak niet nodig. Ook voor de niet-situatieve ironie is de theorie bijgevolg niet meer adekwaat. Zonder experimentele basis kan men op analytische gronden de twee-stappen

[p. 300]

theorie voor de situatie-ironie als ontoereikend beschouwen, omdat er geen tegenovergestelde betekenis geconstrueerd hoeft te worden.

Inmiddels heeft men - gedeeltelijk met behulp van experimenten - alternatieve theorieën met betrekking tot het begrijpen van ironie ontwikkeld die de tekortkomingen van de eerdere niet vertonen. Twee van deze nieuwe theorieën, die zich gedeeltelijk als concurrerend presenteren, wil ik kort schetsen om daarna een voorkeur voor éen van de twee uit te spreken, het laatste in verband met een voorbeeld van situatie-ironie uit Primo Levi's Is dit een mens. Het gaat om enerzijds de ‘Pretense Theory of Irony’, in navolging van Grice ontwikkeld door Clark en Gerrig (1984), en anderzijds de ‘Echoic Mention Theory’ van Dan Sperber (1984).

Clark en Gerrig veronderstellen twee (groepen) ontvangers van een ironische uitspraak. De een (A) behoort tot de ‘inner circle’ en deelt kennis, verwachtingen en vooronderstellingen met de spreker (S). De ander (A') is een vertegenwoordiger van de ‘uncomprehending audience not in the inner circle’ (Clark en Gerrig 1984:122) en in de regel het slachtoffer van de ironische intentie. De preciese omschrijving van de ‘pretense theory’ luidt als volgt: ‘Suppose S is speaking to A, the primary addressee, and to A', who may be present or absent, real or imaginary. In speaking ironically, S is pretending (cursivering EI) to be S' speaking to A'’ (122).

Sperbers ‘Echoic mention theory’ heeft met de ‘pretense’-theorie gemeen dat ook zij de substitutie-theorie verwerpt: ‘For both mention theory and pretense theory, on the other hand, the mechanism of irony involves the expression of an attitude as a key component’ (Sperber 1984:130).

De belangrijkste claim van de ‘echoic mention’-theorie is dat verbale ironie betekenis ‘citeert’ (mijn vertaling van ‘mention’), en wel op impliciete wijze en met een afwijzend-negatieve attitude ten aanzien van de geciteerde betekenis. Het citaat kan betrekking hebben op een uitspraak. Dit is bijvoorbeeld het geval als op een regenrijke dag de weersvoorspeller van de vorige avond wordt geciteerd die ‘de mooiste dag van het seizoen’ had voorspeld. Een ‘echo’ kan echter ook een gedachte, een gedeelde opninie, een stereotiep, een cliché betreffen, met andere woorden de herinnering aan een bekende semantische inhoud. Dit zien de pleitbezorgers van de ‘pretense’-theorie in hun kritiek op de ‘echoic mention’-theorie volgens Sperber over het hoofd. De gedetailleerde wederzijdse kritiek laat ik hier rusten. In hoofdlijnen komt het erop neer dat Clark en Gerrig het lastig vinden de extensie van de echo te bepalen en Sperber de noodzaak van de identificatie van het slachtoffer van de ironische mededeling een te grote beperking acht.

Mijns inziens is de ‘echo-citaat’-theorie bijzonder vruchtbaar voor de analyse van een variant van zelfironie, die de functie heeft in een onbeheersbare, als vernederend ervaren situatie cognitieve superioriteit als enig middel voor het behoud van zelfrespect te bewaren. Het is de functie van ironie die Groeben en Scheele (1984) de ‘zelfbeschermende’ noemen en die zij naast de ‘constructiefkritische’, de ‘liefdevolle’ en de ‘arrogante’ ironie onderscheiden.

Het is deze ironie die in het genre ooggetuigenverslag van overlevenden van de Shoah kan worden aangetroffen. Mijn voorbeeld ontleen ik, zoals reeds vermeld, aan Primo Levi's Is dit een mens. Hier volgt de eerste tekst:

‘Pannwitz is lang, mager, blond; hij heeft ogen, neus en haren zoals alle

[p. 301]

Duitsers die behoren te hebben en troont ontzaglijk achter een gecompliceerd bureau. Ik, Häftling 174517, sta in zijn kantoor, dat een echt kantoor is, netjes en schoon, en voel me of ik op alles wat ik aan zou raken een vieze vlek zou achterlaten’ (Levi 1990:121).

Het is duidelijk dat de standaard-definitie (‘het een zeggen en het tegendeel bedoelen’) voor deze tekst geen uitkomst biedt; evenmin kan de ‘pretense’-theorie de ironische toon verantwoorden die het fragment kenmerkt: er is geen S' die een A' (het slachtoffer van de ironie behorend tot de ‘uncomprehending audience’) iets toevoegt. De verteller kan de situatie alleen beheersen door - zelfironisch - zijn instemming te betuigen met gangbare opinies: de haren die Duitsers ‘behoren’ te hebben, de netheid van hun kantoor die in schril contrast staat tot de viezigheid van de ‘Häftling’ die geen naam heeft maar slechts een nummer. Hier worden cliché-voorstellingen geciteerd, meningen, die voor het welslagen van de voorgenomen ‘Endlösung’ essentieel waren, ‘geëchood’. De verteller lijkt geheel en al met de situatie te kunnen instemmen. Alleen door de clichés te citeren en de tegenstellingen op scherp te brengen en daarmee te kennen te geven dat hij zich van de situatie volledig bewust is ontstaat de zelfironische superioriteit die bescherming biedt.

Vertelde situatieve ironie treffen wij in het volgende fragment aan:

‘Het washok is een weinig aantrekkelijke gelegenheid. Er is weinig licht, het tocht er verschrikkelijk en de stenen vloer ligt vol modder; het water is ondrinkbaar en stinkt, en dikwijls is er urenlang geen water. De muren zijn verfraaid met zonderlinge pedagogische schilderingen; je ziet daar bijvoorbeeld een brave Häftling afgebeeld, die tot zijn middel naakt ijverig bezig is om zijn goedgeschoren, rozige schedel in te zepen, en daarnaast een ondeugende Häftling, met een kennelijk semitische neus en een groenachtige tint, die helemaal ingepakt in zijn opzichtig smerige kleren en met zijn muts op zijn hoofd voorzichtig een vinger in het water in de wasbak steekt. Onder de eerste staat “So bist du rein” en onder de tweede “So gehst du ein”; en daaronder staat nog, in twijfelachtig Frans maar in gotische letters: “La propreté, c'est la santé”’ (Levi 1990:42, 43).

Op de beschrijving van een onleefbaar vervuilde omgeving volgt - als contrast - het citaat van een afbeelding: Een afgebeelde figuur reinigt zich met water en zeep - kennelijk ineens beschikbaar! -, een ander (citaat in het citaat: de clichévoorstelling van de ‘vuile Jood’) laat dat na. Ook in de afbeelding is weer het contrast-element aanwezig. Er worden Duitse en Franse leuzen geciteerd die als opschrift fungeren en die - in de contekst van de in het begin geschetste omgeving - een ‘confrontatie van onverenigbare verwachtingen’ tot stand brengen.

De ‘echoic mention’-theorie kan de ironische situatie en houding verantwoorden - de theorie van de ‘het een zeggen en het tegengestelde bedoelen’ kan dat in deze gevallen niet en de ‘pretense’-theorie geraakt in moeilijkheden doordat S' en A' in beide fragmenten niet volgens de stelregels van de theorie te bepalen zijn. Nader onderzoek naar de houdbaarheid van Sperbers voorstel is noodzakelijk.

[p. 302]

Hier wilde ik slechts aangeven dat voor de zelfbeschermende en voor sommige vormen van situatieve ironie de ‘echo’ een goede toegang verschaft.

Elrud Ibsch is hoogleraar Algemene Literatuurwetenschap aan de Vrije Universiteit te Amsterdam

Bibliografie

Booth, Wayne C., 1974. A Rhetoric of Irony. Chicago and London: The University of Chicago Press.

Clark, Herbert H. and Richard J. Gerrig, 1984. ‘On the Pretense Theory of Irony’. Journal of Experimental Psychology: General. Vol. 113, No. 1, 121-126.

Groeben, Norbert und Brigitte Scheele, 1984. Produktion und Rezeption von Ironie. Pragmalinguistische Beschreibung und psycholinguistische Erklärungshypothesen. Tübingen: Gunter Narr.

Gibbs, Raymond W., 1994. The Poetics of Mind: Figurative Thought, Language, and Understanding. Cambridge: Cambridge UP.

Levi, Primo, 1990. Is dit een mens. Amsterdam: Meulenhoff.

Muecke, D.C., 1970. Irony and the Ironic. London: Methuen.

Sperber, Dan, 1984. ‘Verbal Irony: Pretense or Echoic Mention?’ Journal of Experimental Psychology: General, Vol. 113, No. 1, 130-136.