Forum der Letteren. Jaargang 1995

[p. 295]

Over ‘oude’ tijdschriften en ‘nieuwe’ media
Matthias Hüning

De laatste aflevering van een tijdschrift voor taal- en letterkunde. Net als Spektator en De nieuwe taalgids houdt Forum der Letteren op te bestaan. Teruglopende abonnee-aantallen maakten het inzicht onvermijdelijk: ‘men’ is niet meer bereid om zich te abonneren op een tijdschrift als FdL, kennelijk omdat ‘men’ niet meer geïnteresseerd is in de formule ‘taal- en letterkunde’. ‘De allround-alfa is op zijn retour’ en de tijdschriften moeten daarop inspelen: boedelscheiding.

Het probleem bestaat niet alleen voor traditionele tijdschriften, maar ook voor nieuwe, elektronische tijdschriften die men via e-mail ontvangt. Waarom is Neder-L, het ‘elektronisch tijdschrift voor de neerlandistiek’ (het bestaat sinds 1992 en heeft nu zo'n 550 ‘abonnees’) nooit echt goed van de grond gekomen als een forum voor de presentatie en de discussie van neerlandistisch onderzoek? Natuurlijk, ook omdat wij alfa's graag ermee koketteren dat de pc voor ons alleen een betere schrijfmachine is - en verder willen we ‘met computers’ als het even kan niets te maken hebben. Ook speelt zeker een rol dat publiceren in een etijdschrift (nog?) niet echt prestigieus is. Maar daarnaast heeft Neder-L mijns inziens te kampen met hetzelfde probleem als z'n tegenhangers van papier: te breed van opzet, te veel van wat ‘men’ toch niet leest, waarin ‘men’ niet geïnteresseerd is.

Het probleem is van principiële aard: in een tijdschrift voor taal- en letterkunde, of het nu van papier is of elektronisch, krijgt de lezer altijd een selectie van artikelen voorgeschoteld die min of meer representatief is resp. door een redactie representatief geacht wordt voor ‘het vak’, een vak dat in deze vorm waarschijnlijk niet meer bestaat.

Een relatie tussen taal- en letterkunde bestaat alleen als er mensen zijn die deze relatie zien en zich ermee bezig houden. Nu is het zo dat er natuurlijk ook niet zoiets is als ‘de taalkunde’ of ‘de letterkunde’ - er zijn stromingen binnen de taalkunde waarvoor letterkundige inzichten volstrekt irrelevant zijn/geacht worden (en omgekeerd), maar er zijn ook stromingen binnen taal- en letterkunde die wel degelijk kunnen en willen profiteren van elkaars onderzoek; er zijn bepaalde onderwerpen waarvoor een gecombineerde taal-/letterkundige benadering volstrekt oninteressant is en andere waarvoor deze juist bijzonder aantrekkelijk is. (Ik verwijs in dit verband ook graag naar de bijdrage van Ronald Landheer.)

Er lijkt behoefte te zijn aan manieren van informatievoorziening die niet gebonden zijn aan de beperkingen van een tijdschrift voor ‘het vak’ (in ons geval: de neerlandistiek, de taalkunde of de letterkunde), en die het mogelijk maken om gericht en selectief informatie te zoeken over een bepaald onderwerp. Met de ontwikkeling van allerlei nieuwe media lijken dergelijke manieren van

[p. 296]

informatievoorziening in zicht te komen. Ik denk hier aan het enorm snel groeiende World Wide Web (www) dat beter inspeelt op de nieuwe mogelijkheden die internationale computernetwerken bieden dan een e-tijdschrift als Neder-L.

In het www wordt informatie op hypertext-manier aan elkaar gekoppeld, wat de toegang bijzonder makkelijk en intuïtief maakt (vgl. in dit verband ook de bijdrage van Eric Vos). Het basiselement van het www is de ‘pagina’, dat is een document van willekeurig lengte en inhoud. Een typische ‘www-site’ bestaat uit een ‘homepage’, een soort titelpagina, en een aantal andere documenten die onderling door verwijzingen (‘links’) met elkaar verbonden zijn. Zo'n link kan men door een muisklik volgen, waardoor men op een andere plaats in het document of in een ander document terecht komt (wat kenmerkend is voor hypertext). Het bijzondere aan het www is dat deze links niet alleen documenten op de eigen computer aan elkaar koppelen, maar ook documenten/pagina's op verschillende computers, waar dan ook ter wereld. Om van het www gebruik te kunnen maken, heeft men een toegang tot Internet nodig en een zogenaamde ‘web-browser’, een computerprogramma dat in staat is om verbindingen met andere computers te leggen en de documenten op het scherm te tonen (populaire web-browsers zijn bijvoorbeeld Netscape of Mosaic).

De invalshoek is bij het www een andere dan bij een tijdschrift: als gebruiker/lezer krijgt men geen verzameling artikelen ‘in de bus’, maar men zoekt - min of meer doelgericht - naar relevante informatie die dan direct ter beschikking staat om te lezen, te printen of om naar de eigen computer te halen (te ‘downloaden’).

In principe kan iedereen zijn eigen (wetenschappelijke) ideeën, theorieën, voorliefdes via www op een aantrekkelijke manier toegankelijk maken voor de hele netwerk-wereld. De presentatie heeft men als auteur zelf in de hand: uiteraard kan men een ‘gewone’ tekst aanbieden, in de vorm van bijvoorbeeld een tijdschriftenartikel, alleen dan op het scherm. Men is echter niet aangewezen op deze vorm en kan gebruik maken van de hypertext-faciliteiten van www. Ook kan men gebruik maken van allerlei grafische middelen en (zij het nog op beperkte schaal) van geluid.

Twee voorbeelden - willekeurig gekozen op grond van mijn eigen belangstelling - van wat ik hier op het oog heb: In Semiotics for beginners geeft Daniel Chandler een leuke, zeer leesbare inleiding in de semiotiek. Het is een ‘gewone’, doorlopende tekst die men direct kan lezen, printen of als bestand naar de eigen computer halen. Meer afgestemd op de hypertext-mogelijkheden van het www is de presentatie die de taalkundige Robert Beard geeft van zijn (in morfologische kringen) bekende theorie, de zgn. Lexeme-Morpheme Base Morphology. Hij werkt daarbij met grafische middelen en (interne) verwijzingen. Door het activeren van deze links wordt de lineaire structuur van een gedrukte tekst doorbroken en gaat men direct naar de gewenste informatie. Op deze manier springt men heen en weer binnen een document en tussen verschillende documenten, wat erg lijkt op bladeren in een artikel of boek (bijvoorbeeld om tussendoor even de bibliografie in te kijken, een noot te lezen, of een definitie op te zoeken die ergens in de tekst stond), alleen veel sneller en makkelijker gaat.

Interessanter wordt het natuurlijk als men niet alleen in één boek of artikel bladert, maar in meerdere tegelijk. Zoals gezegd is ook dat mogelijk in www:

[p. 297]

door het leggen van links naar andere documenten en computers kan men direct verwijzen naar deze andere documenten en ook naar informatie van derden, die men van belang acht in het kader van het gepresenteerde. Interessante informatie kan men als gebruiker/lezer van leestekens (‘bookmarks’) voorzien om ze later meteen terug te kunnen vinden. Op deze manier is het mogelijk om eigen, thematische lijsten te maken van interessante/relevante documenten (een soort bibliografie dus waarbij de ingangen direct gekoppeld zijn aan de bijbehorende documenten die daardoor, indien gewenst, meteen weer op het scherm verschijnen). En dergelijke thematische lijsten kunnen ook weer - als zodanig of in de vorm van thematische web-pagina's - toegankelijk gemaakt worden via het net.

Zo'n thematische pagina heeft bijvoorbeeld het Online Metaphor Center, samengesteld door Tim Rohrer: ‘The online center for the cognitive science of metaphor is dedicated to the dissemination of papers and research work on metaphor. [...] The Center is designed to bring together work on metaphor from a number of related disciplines.’ Het Metaphor Center biedt onder andere een geannoteerde metafoor-bibliografie en artikelen van Lakoff en Turner & Fauconnier (om direct te lezen of om te ‘downloaden’). Daarnaast links naar andere pagina's met informatie, onderzoek en weer nieuwe links. Zo komt men bijvoorbeeld op de interessante Metaphor Home Page van Tony Veale terecht (met onder andere een mooie Review of the field) of ook op de persoonlijke ‘homepage’ van Mark Turner.

Het www is in zekere zin een zichzelf organiserend systeem, waar over het algemeen vrij snel clustervorming waar te nemen is: er ontstaan thematische informatie-clusters, dat wil zeggen kris kras aan elkaar gelinkte pagina's van mensen over de hele wereld met een gemeenschappelijke belangstelling. Dergelijke thematische informatie-netwerken maken het www mijns inziens interessant voor (het publiceren van) wetenschappelijk onderzoek. Hier kan selectief informatie bijeen gebracht worden, aan elkaar gelinkt worden over willekeurig welk onderwerp. Thematische informatie-netwerken kunnen uitgroeien tot echte informatiecentra (waar materiaal in de vorm van documenten, maar ook in de vorm van een doorzoekbare databank ter beschikking gesteld wordt) en tot forums voor de publikatie en discussie van wetenschappelijk onderzoek. Juist voor disciplines en onderwerpen die wat minder in de belangstelling staan en waarvoor het uitgeven van een ‘papieren’ tijdschrift onmogelijk zou zijn, is dit een zeer attractieve manier van wetenschappelijke uitwisseling. Bovendien is men niet gebonden aan praktische en thematische beperkingen die voor een tijdschrift onontkoombaar zijn. Het systeem is naar alle kanten open en maakt echte interdisciplinariteit mogelijk. Als voorbeeld nog een keer het Online Metaphor Center, waar men onder andere ook een link vindt naar een artikel van Kurt Thomas over het gebruik van computers om metaforen te genereren en een link naar informatie over een aflevering van de tv-serie Star Trek: The Next Generation waarin de metafoor als fundament voor communicatie behandeld wordt.

Deze openheid maakt het www mijns inziens zeer interessant vooral ook voor ‘grensoverschrijdend’ onderzoek en hier ligt dan, denk ik, ook het belang voor taal- en letterkunde. Per onderwerp kan die informatie verzameld en aan elkaar

[p. 298]

gekoppeld worden die men relevant acht, zonder dat men zich om de grenzen van ‘het vak’ hoeft te bekommeren. Misschien leiden nieuwe media dus wel tot nieuwe mogelijkheden voor de communicatie tussen taal- en letterkundigen, een communicatie die in de Nederlandse vaktijdschriften nu helaas moet worden beëindigd.

Betekent de ontwikkeling van nieuwe media als het www nu het einde van ‘het vaktijdschift’? Zeer zeker niet - tenminste voorlopig. De presentatie van onderzoekresultaten via het net staat nog in de kinderschoenen. Er zijn nog talloze technische en inhoudelijke problemen. Om maar eens een paar trefwoorden te noemen: beperkte toegankelijkheid (ook aan universiteiten heeft nog lang niet iedereen toegang tot www en het is allemaal toch nog wat ingewikkelder dan het installeren en bedienen van een tekstverwerker), het ‘lost in cyberspace’ - fenomeen (er is dringend behoefte aan geavanceerde zoek- en navigatiemechanismen voor het www), het copyright-probleem (hoe beschermt men de auteursrechten als kopiëren en distribueren zo makkelijk is), het citeerprobleem (hoe citeert men uit een elektronische publikatie), het prestige-probleem (elektronisch publiceren heeft nog geen enkele status).

Onder andere op grond van deze problemen is op dit moment het aanbod van taal- en letterkundige informatie via het net nog zeer beperkt, maar ik ben ervan overtuigd, dat dit al gauw zal veranderen. Het www zal in de toekomst ook voor taal- en letterkundigen een belangrijk publikatie- en informatiemedium worden en een aanvulling op de vaktijdschriften. Deze zullen echter zeker nog lange tijd het medium blijven voor de publikatie van wetenschappelijke artikelen, en ik hoop dan ook dat de drie nieuwe tijdschriften deze rol succesvol zullen vervullen en hun plaats in de markt vinden en dat er net zulke interessante en leuke artikelen in verschijnen als in Forum der Letteren (anders is er altijd nog het www ...).

Matthias Hüning is verbonden aan de vakgroep Nederlands van de Universiteit van Wenen en is redacteur van Forum der Letteren

Voor degenen die beschikken over een toegang tot het World Wide Web: een geactualiseerde elektronische versie van deze tekst is te vinden onder het www-adres: http://www.univie.ac.at/Nederlandistik/mh-3.htm (let op de hoofdletter). Van daaruit zijn de in de tekst genoemde voorbeelden direct bereikbaar.

Met dank aan Ariane van Santen, Ton van der Wouden en Arie Verhagen voor hun opmerkingen bij de eerste versie van deze tekst.