Forum der Letteren. Jaargang 1995

[p. 291]

Literatuur, linguïstiek en pragmatiek
Henk Haverkate

Historisch gezien, kan de studie van Pratt (1977) beschouwd worden als de eerste serieuze poging tot het overbruggen van de kloof tussen literaire en linguïstische pragmatiek. Binnen het kader van de traditionele taalhandelingstheorie (Austin 1962, Searle 1969) karakteriseert Pratt de productie van een literaire tekst als het verrichten van een bijzonder soort taalhandeling. De geproduceerde tekst is slechts dan geslaagd indien de inhoud ervan ‘tellable’, d.w.z. de moeite van het vertellen waard is. Hoewel ze de term niet hanteert, stelt Pratt in feite dat de succesvolle schrijver een specifiek perlocutief effect bij de lezer teweegbrengt. Vanuit een meer hedendaags standpunt bekeken, zouden we het begrip ‘tellability’ rechtstreeks associëren met Sperber en Wilson's relevantietheorie (1986). Volgens deze theorie, die ten doel heeft een verklaring te geven voor de verschillende mentale processen die een rol spelen bij de interpretatie van taaluitingen, proberen sprekers onder normale omstandigheden de aandacht van hun hoorders te trekken door bij dezen de verwachting te wekken dat de inhoud van de geproduceerde uitingen dusdanig interessant is dat het de moeite loont energie te investeren in de verwerking ervan. Algemener gesteld, sprekers trachten de indruk te wekken dat de door hun verstrekte informatie relevant is. Dit betekent dat relevantie gedefiniëerd kan worden in termen van de balans tussen de kosten voortvloeiend uit het verwerken van een tekst en de baten verkregen uit de contekstuele effecten die de verwerking van die tekst oplevert. Als we dit specifieke kosten-baten mechanisme toepassen op de analyse van literaire teksten, dan zien we dat deze het relevantieprincipe in volle omvang exploiteren: enerzijds vereisen ze een maximale investering aan verwerkingskosten, anderzijds belonen ze de lezer met een maximum aan inhoudelijke informatie die gekenmerkt wordt door een rijke verscheidenheid aan contekstuele effecten of implicaturen.

Het voorgaande samenvattend kunnen we stellen dat de concepten taalhandeling, vertelwaardigheid en relevantie van fundamenteel belang zijn voor zowel de literaire als de linguïstische pragmatiek.

Niettemin, bestaan er tussen de beide deelgebieden duidelijke accentverschillen. De literaire pragmaticus, nl., is primair geïnteresserd in het communicatieproces dat zich tussen de schrijver en de lezer van een tekst afspeelt. Deze doelstelling is onder meer door Sell in verschillende publicaties naar voren gebracht. Vergelijk, bijv., het volgende citaat:

‘The important thing to grasp is that literary pragmatics is not primarily concerned with linguistic interaction between the characters portrayed in literary texts, but between the real writers or speakers of literary texts and their real readers or hearers. Basically the aim is to relate the writing and reading of literary texts to the linguistic and sociocultural contexts in which those processes have taken place’ (1994a:232).

[p. 292]

Vanuit een pragmalinguïstisch standpunt bezien, echter, kan de verbale interactie tussen de personages van een literaire tekst wel degelijk een primair object van analyse zijn. Er zijn zelfs twee verschillende orientaties mogelijk. In de eerste plaats is de pragmalinguïst die opereert binnen een duidelijk gemarkeerd referentiekader als dat van de taalhandelingstheorie, de beleefdheidstheorie of de maximes van Grice in staat stereotiepe beschrijvingen van literaire karakters zoals die naar voren komen in traditionele analyses aan een consistente toetsing te onderwerpen. Dit soort onderzoek is bijv. verricht door Brown en Gilman (1989) in een studie over beleefdheidsstrategieën in de tragedies van Shakespeare. Zelf heb ik pragmalinguïstisch onderzoek verricht naar de dialogen van Don Quijote de la Mancha (1994a) met het doel vast te stellen op welke wijze de hoofdpersonen van het boek, Don Quijote en Sancho Panza, de maximes van Grice in acht nemen, manipuleren of overtreden. Eén van de resultaten van het onderzoek was dat het zg. eerste ‘maxim of quality’ op een opvallende wijze gehanteerd werd door het belangrijkste personage van de roman. D.w.z. dit maxime, dat door Grice als volgt geformuleerd is: ‘Do not say what you believe to be false’ (1975:46), krijgt door het hele boek heen formeel gestalte door het grote aantal performatieve uitingen die het taalgebruik van Don Quijote kenmerken. Het meest algemeen bekende voorbeeld is:

Finalmente, por encerrarlo todo en breves palabras, o en una sola, digo que soy Don Quijote de la Mancha, por otro nombre llamado el caballero de la Triste Figura (1957:1146).
(‘Kortom, om alles samen te vatten in weinig woorden, of liever gezegd in één enkel, zeg ik u: ik ben Don Quichot van de Mancha, anders genaamd de Ridder van de Droevige Figuur’ (1941:III, 189)).

Door middel van de performatieve uiting digo (‘ik zeg’) maakt Don Quijote daadwerkelijk en naar waarheid zijn identiteit bekend. De conclusie die we uit dit voorbeeld en tal van andere vergelijkbare kunnen trekken is dat de performatieve bijdragen van Don Quijote aan de dialogen die hij voert in volledige harmonie zijn met de autoriteit waarmee hij bekleedt is, enerzijds, als lid van de klasse der dolende ridders, anderzijds, als meester en begeleider van Sancho Panza.

Bij het tweede type pragmalinguïstische orientatie waarnaar ik eerder verwees, is de literaire tekst niet langer subject, maar object van onderzoek. De tekst verschaft in dit geval het empirische materiaal om de validiteit van specifieke theorieën te toetsen. Vanzelfsprekend kan de onderzoeker, als het om een synchronische analyse gaat, ook z'n toevlucht nemen tot de transscriptie van natuurlijke dialogen. Zijn echter diachronische verschijnselen in het geding, dan is de bestudering van literaire teksten onontbeerlijk omdat ze de enige getuigenissen zijn van verbale interactie uit voorbije tijden. In dit verband is het nuttig erop te wijzen dat literaire dialogen, vooral degene waarop toneelteksten zijn gebaseerd, inderdaad een adekwaat inzicht kunnen verschaffen in de structuur van nietfictieve communicatie. Zo verantwoorden Brown en Gilman hun keuze voor het dramatische werk van Shakespeare op de volgende wijze:

‘... dramatic texts provide the best information on colloquial speech’

[p. 293]

(1990:159). ‘... the more skilful the dramatist the more skilful he will be, if presenting the normal life of his time, in authenticating the action by an acceptable version of contemporary speech’ (1990:170).

Diachronisch onderzoek naar literaire dialogen kan worden verricht op de niveau's van zowel beschrijvende als verklarende adekwaatheid. In het eerste geval is de aandacht gericht op de ontwikkeling van conversationele strategieën in de loop van de tijd, mogelijkerwijs in de loop van de eeuwen. Vanuit dit perspectief bekeken zouden bijv. beleefdheidsstrategieën een belangwekkend object van onderzoek kunnen vormen. Vergelijk in dit verband:

‘Another shortcoming of linguistic accounts of politeness is that they have been entirely synchronic in perspective. Perceptions of politeness actually change over time, the changes achieving a fair degree of social explicitness in what are commonly spoken of as generation gaps; older generations often find younger generations “rude”’ (Sell 1994:2258).

Voor een concreet voorbeeld van empirisch onderzoek zou ik willen verwijzen naar een studie die ik verricht heb naar rhetorische vragen in het Spaans (1994b). Het betreft hier een vergelijkende analyse van een vijftiende- en een negentiendeeeuwse toneeltekst, waarbij ik als centraal uitgangspunt gekozen heb voor het door Brown en Levinson (1987) ontwikkelde concept ‘positive face’. Dit onderzoek bracht aan het licht dat de personages van de oude tekst met een veel grotere frekwentie gebruik maken van rhetorische vragen dan hun tegenhangers uit de negentiende-eeuwse tekst. Als we er nu vanuitgaan dat sprekers die een rhetorische vraag stellen een soort ‘power play’ demonstreren omdat ze impliceren het probleem waarop de vraag betrekking heeft al te hebben opgelost - op rhetorische vragen wordt immers geen antwoord verwacht - dan kunnen we stellen dat de vergelijking tussen beide teksten een opmerkelijk verschil te zien geeft ten aanzien van de manipulatie van het concept ‘positive face’.

Diachronisch onderzoek verrricht op het niveau van verklarende adekwaatheid, tenslotte, heeft ten doel te achterhalen welke oorzaken ten grondslag liggen aan veranderingen in pragmalinguïstisch gedrag. Hier gaat het om het vinden van functionele verklaringen in termen van politieke, maatschappelijke of culturele ontwikkelingen van eminent historisch belang. Met betrekking tot de geschiedenis van Spanje zouden we kunnen denken aan cruciale gebeurtenissen als de val van het Moorse koninkrijk van Granada, de opkomst en ondergang van het Spaanse imperium en het einde van het Franco regime. Een illustratief voorbeeld van een pragmalinguïstische evolutie is het progressief toenemend gebruik van het solidariteitspronomen tú (‘jij’) ten koste van het distantiepronomen usted (‘u’), dat zich voor het eerst manifesteerde in de periode dat in Spanje, na de dood van Franco, gekozen werd voor een regeringsstelsel op democratische grondslag.

De voorgaande uiteenzetting geeft aanleiding tot het stellen van een aantal fundamentele vragen. Welke status moet men toekennen aan pragmalinguïstich onderzoek naar het verbale gedrag van personages uit literaire teksten? Dient het te worden beschouwd als complementair aan of juist als superieur aan de vaak impressionistisch getinte traditionele literaire analyses? Welk theoretisch kader

[p. 294]

garandeert de meest relevante onderzoeksresultaten: de taalhandelingstheorie, de theorie van de zg. ‘Gricean maxims’, de beleefdheidstheorie, ‘relevance theory’ of dient men juist te streven naar een integraal beschrijvingsmodel dat uit al deze theorieën is afgeleid?

En, tenslottte, is het mogelijk op serieuze wijze diachronische pragmatiek te bedrijven, in aanmerking nemend dat we slechts over een relatief gering aantal literarire teksten uit lang vervlogen tijden beschikken?

Henk Haverkate is verbonden aan de vakgroep Spaans van de Universiteit van Amsterdam

Bibliografie

Austin, J.L. 1962 How to do things with words? Oxford: Clarendon Press.

Brown, R., A. Gilman 1989 ‘Politeness theory and Shakespeare's four major tragedies’. Language in Society 18.159-212.

Brown, P., S.C. Levinson 1987 Politeness: Some universals in language usage. Cambridge: Cambridge University Press.

Cervantes Saavedra, M. de 1957 [1607] El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha. Uitgave: J. García Sorano, J. García Morales, Madrid: Aguilar.

Grice, H.P. 1975 ‘Logic and conversation’. In: P. Cole, J.L. Morgan (eds.) Syntax and semantics. Vol. 3: Speech acts. New York: Academic Press, 41-58.

Haverkate, H. 1994 ‘The dialogues of Don Quijote de la Mancha: A pragmalinguistic analysis within the framework of Gricean maxims, speech act theory and politeness theory’. Poetics 22.219-241.

Haverkate, H. ‘Indirectness in speech acts from a diachronic perspective: Some evolutionary aspects of rhetorical questions in Spanish dialogue’. Lezing Conference on functional explanations of language change. Amsterdam: IFOTT.

Pratt, M.L. 1977 Toward a speech act theory of literary discourse. Bloomington: Indiana University Press.

Searle, J.R. 1969 Speech acts. An essay in the philosophy of language. Cambridge: Cambridge University Press.

Sell, R.D. 1994a ‘Literary gossip, literary theory, literary pragmatics’. In: R.D. Sell, P. Verdonk (eds.) Literature and the new interdisciplinarity. Poetics, linguistics, history. Amsterdam: Rodopi, 221-241.

Sell, R.D. 1994b ‘Literary pragmatics’. In: R.E. Asher, J.M.Y. Simpson (eds.) The encyclopedia of language and linguistics. Vol. 4. Oxford: Pergamon Press, 2249-2261.

Sperber, D., D. Wilson 1986 Relevance. Communication and cognition. Oxford: Blackwell.

Werumeus Buning, J.W., C.F.A. Van Dam 1941 Miguel de Cervantes Saavedra. De geestrijke ridder Don Quichot de la Mancha (I-IV). Amsterdam: Querido.