Forum der Letteren. Jaargang 1993

[p. 1]

[Culturele grenzen]

Ten geleide Ann Rigney

In 1935 klaagde Paul Hazard in zijn La crise de la conscience européenne 1680-1715 over het feit dat Europa bestond uit een wirwar van grenzen, bemand door douanebeambten en tolwachters - niets dan obstakels, zo meende hij, die ‘broederlijke communicatie’ in de weg stonden (1961:411). Het magische jaar 1992 ligt nu achter ons, en de grenscontroles binnen de Europese gemeenschap zijn inmiddels in principe afgeschaft. Maar in de aanloop naar deze ingrijpende gebeurtenis en het nog steeds voortgaande proces van juridische harmonisatie van de landen binnen de gemeenschap, is er een stroom van zorgelijke publikaties op gang gekomen over de vraag of de weg die gevolgd wordt de juiste is, en in het bijzonder over de vraag of er nog wel een toekomst is voor de diverse nationale culturen binnen Europa. Wanneer ten gunste van handel en verkeer de binnengrenzen ophouden te bestaan, zo luidt de redenering van velen, zullen dan niet óók de culturele verschillen tussen de Europese landen op den duur verdwijnen?

Terwijl iemand als Hazard het opheffen van grensposten zou hebben verwelkomd als een stap in de richting van ‘broederlijke communicatie’, lijkt men er tegenwoordig juist belang aan te hechten de culturele verscheidenheid binnen Europa als een groot goed te verdedigen. In beide gevallen kan evenwel met recht de vraag worden opgeworpen of het inderdaad wel zo is dat veranderingen in het systeem van politiek-economische grenzen automatisch hun weerslag hebben op het systeem van culturele grenzen. Men kan zelfs in meer fundamentele zin de vraag stellen of het standaardbeeld van Europa als een verzameling van homogene nationale culturen, waartussen de grenslinies samenvallen met die tussen de nationale grondgebieden, ooit werkelijk bestaan heeft. Dit wijdverbreide standaardbeeld vraagt om kritisch onderzoek; met de keuze van ‘culturele grenzen’ als onderwerp van systematische beschouwing, hoopt dit themanummer van Forum der Letteren aan dit onderzoek een bijdrage te leveren.

In het openingsartikel beargumenteert Douwe Fokkema een dynamische visie op cultuur, waarbij cultuur wordt opgevat als een systeem van conventies en de aandacht niet zozeer uitgaat naar cultuurprodukten en teksten, als wel naar het culturele ‘leven’, dat wil zeggen, naar activiteiten van individuen. Culturele identiteit wordt volgens Fokkema niet gedetermineerd door het feit dat men geboren is in een bepaald land dat een bepaalde cultuur ‘bezit’, maar door het algemeen waarneembare verschijnsel dat verschillende mensen zich aan dezelfde regels of conventies houden wanneer zij met eenzelfde soort omstandigheid geconfronteerd worden. Daarmee onderscheiden zij zich dan - en dat is met name duidelijk wanneer er een polemiek wordt gevoerd - van mensen die andere keuzes maken.

[p. 2]

In deze visie kunnen culturele groeperingen meer of minder omvangrijk zijn, zowel getalsmatig als geografisch (sommige onderwerpen hebben slechts provinciaal belang, maar literaire discussies worden bijvoorbeeld vaak gevoerd in een internationaal kader). Ook de samenstelling van groepen en de conventies waaraan zij zich houden, is variabel: mensen kunnen emigreren of zich om andere redenen erop toeleggen een andere verzameling conventies aan te leren, en aan de andere kant kunnen zich ook nieuwe conventies ontwikkelen in reactie op nieuwe omstandigheden of ten gevolge van de wens van bepaalde groepen om zich duidelijker van anderen te onderscheiden.

Het gegeven dat culturele grenzen dynamisch zijn en niet samenvallen met de staatsgrenzen, vormt ook het vertrekpunt van het tweede artikel uit de reeks, van Joep Leerssen. Terwijl de jurisdictie van een staat precies reikt tot aan zijn grensposten, zijn de grenzen tussen taalgebieden, zelfs wanneer deze min of meer samenvallen met de territoriale scheidslijnen, gradueel, constateert Leerssen. Zijn aandacht gaat echter vooral uit naar de begripsvorming omtrent culturele grenzen, en in het bijzonder naar de begripsvorming omtrent nationale literaturen. Culturele grenzen lopen dan wel niet gelijk met de politieke, maar het feit dat ‘één staat, één cultuur’ een van de belangrijkste stellingen vormde van het nationalisme na 1800, heeft als gevolg gehad dat veel inspanning is verricht om dit eenheidsidee geloofwaardig te maken.

Voor sommige landen, stelt Leerssen vast, leverde de gemeenschappelijke taal waarvan men veronderstelde dat het gebruik samenviel met het nationale territorium, een rechtvaardiging voor het spreken van een afzonderlijke nationale literatuur. In het onafhankelijke, tweetalige België en in het afhankelijke, tweetalige Ierland, lag de kwestie minder eenvoudig. De culturele eigenheid die het bestaansrecht van een onafhankelijke staat moest onderbouwen, diende gezocht te worden in een taal-onafhankelijke traditie: de voorkeur voor bepaalde formele, genre-gebonden en thematische conventies wordt door theoretici en later door de schrijvers zelf beschouwd als iets dat de groep karakteriseert en onderscheidt van anderen in de nabije omgeving. Dit reconstrueren en cultiveren van tradities is ook in andere landen een veel voorkomend verschijnsel en wijst op een onderlinge beïnvloeding van politieke factoren en culturele activiteiten. De dynamiek van deze culturele activiteiten wordt gevormd door het streven naar enerzijds aanpassing (aan een groep) en anderzijds onderscheiding (van een andere groep).

Het bedenken van een literaire traditie staat centraal in het derde artikel, van Frans Ruiter. Dat behelst een verkenning van de Nederlandse literaire historiografie van de afgelopen tweehonderd jaar. Veel van de literaire historici uit deze periode (bijvoorbeeld De Clercq, Van Kampen, Kalff) stelden er vooral belang in, om dat wat typisch ‘Nederlands’ was, los te weken van allerhande vreemde elementen die met deze ‘essentie’ vermengd zouden kunnen zijn geraakt in het feitelijke corpus van literatuur uit Nederland, of, zoals gold voor latere katholieke historici zoals Knuvelder, uit Nederland en Vlaanderen. (In het geval van Knuvelder kan de beslissing om Vlaamse werken in het corpus te betrekken beschouwd worden als een weerspiegeling van het streven om contemporaine sectarische verschillen te compenseren door de gemeenschappelijke middeleeuwse traditie te benadrukken.)

[p. 3]

Een terugkerend dilemma voor de literaire historici, dat zelfs hardnekkiger was dan de geografische afbakening van hun onderwerp, is de vraag geweest wat men aan moest met de onloochenbare invloed van buitenlanders op hen die in het Nederlands schreven, en het bange vermoeden dat er misschien nooit zoiets als een zuivere, oorspronkelijke Nederlandse literatuur heeft bestaan. Een tegenwoordig gangbare oplossing van dit probleem, die impliciet gegeven wordt in Anbeeks recente literatuurgeschiedenis, is de suggestie dat het ‘eigene’ van de Nederlandse culturele activiteit bestaat in haar uitzonderlijke ontvankelijkheid voor invloeden van buiten - een oplossing die opnieuw de afstand weerspiegelt tussen enerzijds het beeld van grenzen als strikte scheidslijnen en anderzijds de praktische realiteit van hun doordringbaarheid. Het is deze realiteit die Ruiter tot de conclusie brengt dat toekomstige literatuurgeschiedenissen de koe bij de horens zouden moeten vatten door rekening te houden met de integrale rol van buitenlandse schrijvers, al dan niet in vertaling, in het literaire leven van het land (in casu Nederland).

In het laatste artikel uit de reeks onderzoekt Wardy Poelstra de conceptuele wisselwerking tussen ‘eigen’ en ‘vreemd’ in het werk van een literatuurtheoretica uit de begintijd van het nationalistische denken: Madame de Staël. Poelstra's aandacht gaat uit naar het beeld van Duitsland zoals geschetst in De l'Allemagne; hij laat zien hoe de Staël poogt Duitsland voor te stellen als een land dat langs diverse scheidslijnen (Romantisme vs Classicisme, Noord vs Zuid, Moderne vs Ancien) de tegenpool vormt van Frankrijk. De realiteit van beide landen zoals de Staël deze beschrijft, verstoort echter regelmatig het pasklare binaire schema dat zij zelf voorstelt. Als zij bijvoorbeeld stelt dat de Franse cultuur, bij uitstek het produkt van een Classicistische traditie, haar ‘eigenheid’ meer moet onderkennen, blijkt die eigenheid uit elementen te bestaan die elders in dezelfde tekst als typisch Romantisch, dus als on-Frans, worden gekenschetst. Het werk van de Staël is aldus exemplarisch voor het verlangen om koste wat kost mentale grenzen in het leven te roepen die de ene cultuur van de andere onderscheiden, en illustreert tegelijkertijd de problemen die rijzen wanneer men gewapend met zo'n mentale landkaart het ‘vreemde’ daadwerkelijk ontmoet of het ‘eigene’ nader wil definiëren.

De grenzen van een cultuur, schreef Claude Lévi-Strauss in 1958, vallen niet samen met politieke grenzen en moeten niet voorgesteld worden als absolute demarcatielijnen maar als een reeks drempels waardoor de veelvormigheid en de intensiteit van de communicatie langzaam maar zeker afnemen naar een dusdanig laag niveau, dat mensen aan weerskanten zich van de interactionele beperkingen bewust worden (Lévi-Strauss 1974:352-53).

De artikelen die in dit themanummer van Forum der Letteren zijn verzameld, onderschrijven op verschillende manieren deze definitie van culturele grenzen als een graduele vermindering van de mogelijkheden tot communicatie en interactie op basis van gemeenschappelijke conventies; ze onderstrepen ook het feit dat zulke grenzen weliswaar waarneembaar kunnen zijn in de verschillen tussen gedragingen van mensen, maar dat zij toch in eerste instantie bestaan in (en weer kunnen verdwijnen uit) de ervaring van hen die zulke verschillen tegenkomen en

[p. 4]

ze als betekenisvol en onoverbrugbaar beschouwen. De hier gebundelde artikelen suggereren echter ook, dat de confrontatie met betekenisvolle verschillen niet iets is dat zich uitsluitend toevallig voordoet in het dagelijks leven. Het vestigen van de identiteit en de solidariteit van een groep lijkt steeds opnieuw afhankelijk van de vraag in hoeverre zo'n groep in staat is zich conceptueel te onderscheiden van een andere groep. Wij kunnen veilig aannemen dat dit mechanisme ook na 1993 werkzaam zal blijven. Minder zeker is, gezien de huidige veranderingen in de communicatiemogelijkheden, hoe lang nog het systeem van nationale onderlinge verschillen het denkkader zal blijven waarbinnen groepsidentiteit en groepssolidariteit uitdrukking krijgen.

Bibliografie:

Hazard, Paul. 1961. La crise de la conscience européenne 1680-1715. Paris: Fayard.

Lévi-Strauss, Claude. 1974. Anthropologie structurale. Paris: Plon.