Forum der Letteren. Jaargang 1992

[p. 29]

De Saussure en de waarneembaarheid van betekenis
J.M. van der Horst

De beste manier die ik ken om het respect en de bewondering voor de Cours tot uitdrukking te brengen, is na voortgezette lezing ervan opnieuw met De Saussure in discussie gaan. Eigenlijk is dat de discussie met hem voortzetten, want De Saussure is in een hoofdrol of achter de schermen niet weggeweest van het toneel der 20ste-eeuwse linguistiek. Het tekent zijn grootheid dat zijn denkbeelden in staat gebleken zijn zovelen zo lang bezig te houden, sommigen met instemming, anderen afwijzend. Niet zonder schroom wil ik een bijdrage leveren aan de nu 75 jaar durende discussie van de taalwetenschap met De Saussure. Respect en bewondering sluiten overigens niet uit dat men ernstig van mening kan verschillen. In dit opstel wil ik een kleine maar niet onbelangrijke kwestie aan de orde stellen: de illustratie in de Cours (ed. De Mauro, 27) die twee menselijke hoofden uitbeeldt, persoon A en persoon B, met daartussen iets dat op een koord of springtouw lijkt. Plus uiteraard de passage waarbij deze illustratie te pas komt.



De Saussure legt in hoofdstuk III, paragraaf 2 uit wat er gebeurt als twee mensen met elkaar spreken. Het vertrekpunt, zo zegt hij, ligt in het hoofd van de ene persoon, bijvoorbeeld A, waar de concepten en de daarmee geassocieerde klankvoorstellingen zich bevinden.

‘Le point de départ du circuit est dans le cerveau de l'une, par exemple A, où les faits de conscience, que nous appellons concepts, se trouvent associés aux représentations des signes linguistiques ou images acoustiques à leur expression’ Cours, 28)

Persoon A gaat iets zeggen. In zijn hersenen, zou je kunnen zeggen, activeert zeker concept de bijbehorende klankvoorstelling. Tot zover is dat een psychisch proces. Vervolgens gebeurt er iets op fysiologisch vlak: de hersenen leveren aan de articulatieorganen een impuls overeenkomstig de klankvoorstelling.

‘Supposons qu'un concept donné déclenche dans le cerveau une image acoustique correspondante: c'est un phénomène entièrement psychique,

[p. 30]

suivi à son tour d'un proces physiologique: le cerveau transmet aux organes de la phonation une impulsion corrélative à l'image.’(idem, 28)

Vervolgens planten de geluidsgolven zich voort van de mond van persoon A naar het oor van B. Dat is een zuiver fysisch gebeuren.

‘puis les ondes sonores se propagent de la bouche de A à l'oreille de B: procès purement physique.’ (idem, 28).

Wat daarna in persoon B plaatsvindt, is het omgekeerde van wat in A zojuist geschiedde: van oor naar hersenen is er de fysiologische overbrenging van het geluidsbeeld, en in de hersenen van B vindt de alleszins psychische associatie plaats van dit klankbeeld met het daarbij behorende concept.

‘Ensuite, le circuit se prolonge en B dans un ordre inverse: de l'oreille au cerveau, transmission physiologique de l'image acoustique; dans le cerveau, association psychique de cette image avec le concept correspondant.’ (idem, 28).

Men kan deze gang van zaken, aldus de Cours, verdelen in een extern gedeelte (de geluidsgolven van mond naar oor) en een intern gedeelte (heel de rest):

‘une partie extérieure (vibrations des sons allant de la bouche à l'oreille) et une partie intérieure, comprenant tout le reste’ (idem, 29).

Deze verdeling valt niet precies samen met een verdeling in psychisch/nietpsychisch, aangezien onder het laatste zowel de fysiologische feiten vallen als de externe:

‘une partie psychique et une partie non-psychique, la seconde comprenant aussi bien les faits physiologiques dont les organes sont le siège, que les faits physiques extérieurs à l'individu.’ (idem, 29).

Ik zeg niets te veel als ik beweer dat deze voorstelling van zaken door veel taalkundigen als in essentie juist wordt beschouwd. Men gebruikt soms andere bewoordingen, benadrukt soms het ene of het andere meer, maar in grote lijnen lijkt me deze weergave weinig aangevochten.

En ook ik zelf heb deze voorstelling van zaken eigenlijk altijd voor min of meer juist gehouden. Hoe zou het anders kunnen? Betekenis is niet waarneembaar. Hoe communiceert persoon A een gedachte, een concept, naar persoon B? Hij doet dat door gebruik te maken van de met dat concept geassocieerde vorm. De vorm, zijnde wel waarneembaar, of althans waarneembaar te maken, is overdraagbaar. Onder voorwaarde uiteraard dat A en B dezelfde concepten associëren met dezelfde vormen; dat is: onder voorwaarde dat zij dezelfde taal spreken, is als het ware via de omweg van de vorm het concept van A geactiveerd in B.

Deze voorstelling van zaken bevreemdt me nu. Ze bevreemdt me, omdat er

[p. 31]

tussen persoon A en B, in deze opvatting slechts een ‘half’ taalteken overgaat, namelijk alleen de vorm. Of zo men wil: het in geluidsgolven gerealiseerde ‘image acoustique’. Het taalteken, opgevat als twee-eenheid van vorm en betekenis, is in de geest van persoon A en na verloop van tijd ook in de geest van persoon B. Nauwkeuriger gezegd: het wàs er al in beider geest, doch in sluimerende staat, het behoort daar tot beider taalkennis. Maar in de geest van persoon A wordt het concept wakker, en dan staat ook het bijbehorend ‘image acoustique’ op. A produceert geluidsgolven, en zij zijn het die in persoon B het betreffende ‘image acoustique’ wakker schudden en zo ook diens bedgenoot. Kortom: ook in de geest van persoon B is dan het duo wakker.

Wat mij nu dwars zit, is dat het teken als duo van vorm en betekenis niet naar buiten treedt. Het is en blijft in de geest. Wat overgaat van A naar B zijn slechts geluidsgolven, ‘ondes sonores’, fysische realisering van het psychische ‘image acoustique’. In de geest van A is een teken, ook in de geest van B is dat teken, maar tussen hen zijn slechts geluidsgolven. Het teken als zodanig blijkt niet overdraagbaar, het resideert in de geest en komt nooit naar buiten. Het kàn niet eens naar buiten, want De Saussure heeft het gedefinieerd als tweezijdig mentaal: concept + image acoustique. De Saussure heeft het teken gevangen gezet: het is en blijft in de geest. En de gewone taal, waarin we zeggen dat we ‘iemand een teken geven’, heeft er niets van begrepen: we geven in feite een gematerialiseerd half teken.

Het is moeilijk zich los te maken van deze voorstelling van zaken. Het gelijk van De Saussure lijkt onbetwistbaar. Nodig een fysicus uit, om te observeren wat er gebeurt als persoon A spreekt met persoon B. De fysicus zal vaststellen, dat er tussen A en B slechts geluidsgolven zijn. Niets dan geluidsgolven. De teleurgestelde leek, die toch stellig meende méér te horen, die meende taal te horen, begrijpelijke taal, hij laat zich overreden door de fysicus. Dat hij meer meende te horen, dat denkt hij maar. Letterlijk.

Maar dan tenminste in de geest, in ons brein, dáár hebben de woorden toch betekenis? De fysicus haalt zijn schouders op: 't kan zijn, maar de geest is niet zijn werkterrein.

Bij nader inzien moeten we misschien niet zeggen dat De Saussure het teken gevangen gezet heeft, maar veeleer dat hij het een veilig onderkomen bezorgd heeft, door het in de geest te situeren. Veilig voor de niets ontziende banaliteit van de fysici. Waarvan er ook in zijn tijd heel veel waren. En die van toen waren wat rechtlijniger dan die van tegenwoordig.

Het doet er nu even niet toe, of dit naar-binnen-brengen van het teken een uitvinding van De Saussure was of wellicht reeds eerder door anderen gedaan is. Ik laat dat over aan de historici van de taalwetenschap. Feit is dat deze voorstelling van zaken in de Cours een klassieke gedaante heeft gekregen. Ik beschouw het als een intellectuele prestatie van de hoogste orde, waardoor betekenis als het ware veilig gesteld werd, zodat er op wetenschappelijk niveau over gesproken kon blijven worden in een periode waarin de ijzige wind der natuurwetenschappen korte metten maakte met zowat alles wat fysisch niet door de beugel kon. In de visie van De Saussure is er alleen in de geest betekenis, onaantastbaar voor de natuurkundige. ‘Le point de départ du circuit est dans le

[p. 32]

cerveau’ en het eindpunt is eveneens in iemands ‘cerveau’. Daartussenin is slechts een gevaarlijke en vooralsnog onbegrijpelijke uitwisseling van ‘ondes acoustiques’. De fysicus ziet als een strenge douane-beambte erop toe, dat niets anders meegesmokkeld wordt. Alleen geluidsgolven zijn toegestaan, betekenis is contrabande.

Heeft de fysicus gelijk? Zijn er tussen persoon A en persoon B alleen maar geluidsgolven? Die vraag is niet met een simpel ja of nee te beantwoorden. De fysicus heeft binnen het kader van zijn vak waarschijnlijk gelijk. Hij observeert en meet, op de wijze van de fysicus, en hij vindt geen betekenis. Hij doet zijn plicht. Al heb ik de indruk dat de fysicus van nu een beetje voorzichtiger geworden is dan zijn collega van 75 jaar geleden.

Ondertussen is er buiten de kring der taalkundigen geen mens die dit gelooft. Geen mens gelooft dat wij elkaar slechts geluidsgolven toedienen en niets meer dan dat. Of dat we slechts in ons brein de boodschap vormen waarvan we meenden dat die van buitenaf tot ons kwam. Een gewoon mens, en ook iedere taalkundige in zijn vrije tijd, gelooft niet dat de woorden uit twee helften bestaan, waarvan er slechts één tot ons komt en de andere er door ons bij wordt gedacht. Nee, de woorden komen mèt hun betekenis tot ons. Het verhaal dat wij horen, is grappig, en niet slechts het verwerkingsproduct in ons hoofd. De brief die wij krijgen, bevat goed nieuws, en niet slechts letters, inkt, papier.

De visie van De Saussure, zoals neergelegd in het plaatje van persoon A en persoon B, hoe knap gevonden ook, en hoe begrijpelijk wellicht ook in het licht van het wetenschappelijk klimaat van 75 jaar geleden, die visie van De Saussure is een vorm van solipsisme. Wat wij menen waar te nemen buiten ons, is gezichtsbedrog; reëel is slechts wat onze geest zich daarvan voorstelt. De wereld buiten onze geest dient overgelaten te worden aan de natuurkundigen; voor de taalkunde valt daar niets te halen.

De beste medicijn tegen alle solipsisme is het gewone, nuchtere boerenverstand, de ervaring van een gewoon mens. Of de taal zelf, waarin wij iemand een teken geven, en niet een half teken. Waarin wij iemand iets vertellen, en dat iets is inhoud, informatie, niet een serie geluidsgolven. Een gewoon mens meent dat de woorden die tot hem komen, betekenis hebben, dat ze mèt hun betekenis tot hem komen. De brief die nog ongeopend op tafel ligt, bevat reeds de boodschap. Door te luisteren, of door de brief te lezen, krijg ik deel aan die boodschap, maak ik mij die eigen, maar de boodschap is er reeds, in volle omvang, nog voordat ik er kennis van neem.

Dat is wat een gewoon mens denkt. Ik meen dat het verstandig zou zijn, dit leke-idee serieus te nemen. Vooral nu we 75 jaar verder zijn dan de Cours van De Saussure, die in een heel ander wetenschappelijk klimaat moest theoretiseren dan wij.

Ik heb absoluut niet de illusie dat hiermee de kwestie eenvoudiger zal worden. Integendeel. Wie het leke-idee serieus wil nemen, wordt onmiddellijk geconfronteerd met een lawine van theoretische vragen. Als we namelijk zouden aannemen dat de woorden mèt hun betekenis tot ons komen en dat ze ook buiten

[p. 33]

ons betekenis hebben, hoe zit het dan met de waarneembaarheid van betekenis? Of algemener gesteld: van welke aard is betekenis? Wat is het voor iets? En heeft het dan nog wel zin om te onderscheiden tussen vorm en betekenis? Feit is ondertussen dat de niet-taalkundige altijd de grootste moeite heeft gehad met dat onderscheid in vorm en betekenis, omdat voor hem op de een of andere manier de vorm de betekenis is. Zodat ook de vraag wat of we onder ‘vorm’ wensen te verstaan, geheel opnieuw theoretisch doordacht moet worden.

Er is inderdaad wel enige moed voor nodig om zo'n centraal taalkundig leerstuk als het onderscheid in vorm en betekenis op de helling te zetten. Het is absoluut fundamenteel voor de 20ste-eeuwse linguistiek, en wie daaraan wil tornen, haalt zich heel veel op de hals. Zo veel zelfs, dat men zou kunnen aanvoeren dat het onderscheid, juist of niet juist, werkbaar gebleken is en uit dien hoofde toch maar gehandhaafd moet worden. Ontegenzeggelijk heeft de visie van de Cours op betekenis als basis gediend voor 75 jaar vruchtbaar taalkundig onderzoek. Dat is niet weg te cijferen. Dus zó slecht was die visie nog niet. Dit zij volmondig erkend. Althans bijna volmondig. Want ik wil er toch bij aantekenen dat hoe vruchtbaar de laatste 75 jaar ook geweest zijn, toch is betekenis het manke been gebleven van de taalkunde. In mijn diagnose ligt een voorname bron van 75 jaar utteren met betekenis in precies het plaatje van persoon A en persoon B.

Een gedachte wil ik hier nog aan toevoegen. Als we nu eens inderdaad zouden aannemen dat de woorden mèt hun betekenis tot ons komen, dat ze ook buiten ons, en buiten de spreker, betekenis hebben, wat dat dan ook precies moge zijn, hoe komt het dan dat ik wel Nederlands en een klein beetje Frans, maar geen Chinees of Swahili versta? Als de Chinese woorden die tot mij gesproken worden, zelf al hun betekenis in zich hebben, hoe kan ik ze niet begrijpen?

Het antwoord is natuurlijk eenvoudig. Ik moet wel Chinees kennen, ik moet wel weten wat die Chinese woorden betekenen. Dat is een voorwaarde voor mijn begrijpen. Het lijkt me onbetwistbaar dat een zekere kennis mijnerzijds onontbeerlijk is voor het verstaan.

Maar, en dit lijkt me een vitaal punt, ook al is kennis mijnerzijds absoluut onmisbaar voor het verstaan van het teken, wat in de Cours gebeurt, is dat die kennis mijnerzijds verheven wordt tot onderdeel van het teken zelf. Ja zelfs geheel en al in de plaats komt van de betekenis of de waarde van het teken zelf.

Deze schijnbaar geringe operatie van De Saussure, die dunkt mij niet verantwoord is, heeft zeer ver gaande consequenties gehad, zoals elke taalkundige kan bevestigen. De Saussure heeft per saldo niet over betekenis willen praten, ook al lijkt er in de Cours ruime aandacht voor te bestaan. Hij heeft zich teruggetrokken op het bastion van de kennis die wij van het teken hebben.

Een bastion dat goed te verdedigen viel tegen de aanstormende natuurkundigen. Hij heeft de inderdaad onmisbare kennis onzerzijds van het teken per definitie identiek verklaard met de betekenis ervan. Over de betekenis die het teken zelf zou kunnen hebben, ook ergens halverwege het springtouw tussen persoon A en persoon B, wordt in de hele Cours met geen woord gerept. Tussen A en B zijn geluidsgolven, en niets meer dan dat.

Ik ben mij er terdege van bewust dat ik in dit korte opstel de denkbeelden van

[p. 34]

De Saussure over betekenis in hun totaliteit geen recht doe. Er zou heel veel meer over te zeggen zijn. Onder andere zijn opvatting van taal als los van het individu en alleen maar in de taalgemeenschap aanwezig, zo veel rijker dan het latere competencebegrip, moest hier onbesproken blijven. Maar dat neemt niet weg dat naar mijn mening de kern van mijn bedenking wel degelijk een Saussureaanse hoeksteen betreft.

Ik meen de grootheid van De Saussure niet te kort te doen door 75 jaar na de Cours te pleiten voor een geheel nieuwe doordenking van de begrippen betekenis en vorm, een doordenking waarbij de ideeën van de gewone taalgebruiker dienaangaande een serieuze overweging ten deel zal vallen.

J.M. van der Horst (Universiteit van Amsterdam)