Forum der Letteren. Jaargang 1992

[p. 5]

Van taalreconstructie naar taaltheorie Indogermanistisch werk van F. de Saussure en zijn Cours de linguistique générale
A. Lubotsky

Dit jaar wordt herdacht dat de Cours de linguistique générale 75 jaar geleden is verschenen. De Cours is een merkwaardig boek. Het draagt op de titelpagina de naam van Ferdinand de Saussure, maar het is niet door hem geschreven. Saussure heeft altijd geweigerd een boek over taaltheorie te schrijven omdat hij zichzelf niet competent achtte. Wel heeft Saussure, toen hij hoogleraar algemene taalwetenschap in Genève was, drie maal een cursus over taalkunde gegeven, maar zeker de helft van die colleges ging over het Indo-Europees, zoals was voorgeschreven door het universitaire programma. Na de dood van Saussure in 1913 besloten zijn Parijse leerlingen Charles Bally en Albert Sechehaye die colleges te reconstrueren. Zij zelf hadden de Geneefse colleges van Saussure niet gevolgd, maar ze hoopten dat zich in het archief van hun leermeester gedetailleerde aantekeningen zouden bevinden. Dat bleek ijdele hoop, en Bally en Sechehaye moesten zich beperken tot de collegedictaten van de weinige toehoorders, waarbij moet worden opgemerkt dat zij het meest uitvoerige collegedictaat, dat van E. Constantin, niet konden achterhalen.

Het zal duidelijk zijn dat de Cours niet dan in beperkte mate de gedachten van Saussure kan weergeven. Het lijkt daarom nuttig de taalkundige inzichten van Saussure ook te bestuderen op grond van de werken die hij wel zelf heeft geschreven. In mijn bijdrage wil ik een drietal voorbeelden geven die kenmerkend zijn voor de ‘methode’ van Saussure, voor zijn benadering van taalfeiten, want daar gaat het in wezen om.

Al uit het eerste serieuze werk van Saussure, Mémoire sur le système primitif des voyelles dans les langues indo-européennes, dat hij schreef op de leeftijd van 21 jaar, blijkt overduidelijk dat Saussure niet alleen over een zeer grote kennis van het Indo-Europees beschikte, maar ook dat hij een helder beeld gehad moet hebben van hoe taal functioneert. Het is bijvoorbeeld evident dat hij zich toen al van het verschil tussen synchronie en diachronie bewust was. Op verschillende plaatsen schrijft hij dat de vergelijking van een vorm in taal X met een vorm in taal Y vaak niet zoveel zegt. Je moet de plaats van de vorm in het systeem van de taal kennen, en dan pas gaan vergelijken. Dit principe gaf Saussure een solide basis voor de reconstructie van de Indo-Europese ablaut.

Het was toen al bekend dat de Indo-Europese wortel bepaalde klinkerwisselingen vertoont (door de Duitsers Ablaut genoemd en door de Fransen apophonie), maar Saussure was de eerste die zag dat die wisselingen niet willekeurig zijn, maar aan strikte regels gebonden. Die regels kunnen als volgt worden geformuleerd (enigszins vereenvoudigd):

[p. 6]

1). Elke Indo-Europese wortel heeft een vocaal e, die kan worden gevolgd door een sonant (i̭, ṷ, r, l, m, n), door Saussure ‘coefficient sonantique’, een sonantische coëfficiënt, genoemd.

2). In bepaalde morfologische categorieën wordt deze e door o vervangen; in andere categorieën valt de e uit. Als de e uitvalt, blijven wortels die geen coëfficiënt hebben zonder vocaal. In de wortels met een coëfficiënt gaat deze coëfficiënt de rol van een vocaal (i, u, r̥, l̥, m̥, n̥) spelen.

Voor iedere Indo-Europese categorie kan men dus vaststellen welke ablautvorm (e, o of nul) vereist is. Bijvoorbeeld, het thematische praesens met het accent op de wortel heeft de e-trap in de wortel (Grieks leíp-ō ‘ik verlaat’, Latijn leg-ō ‘ik verzamel’, Oudhoogduits wërf-an ‘werpen’); het enkelvoud van het actieve perfectum heeft de o-trap (Gr. oíd-a ‘il weet’, OHD warf ‘ik wierp’); het meervoud van het actieve perfectum heeft de nul-trap (Gr. id-men ‘wij weten’, OHD wurf-um ‘wij wierpen’ met ur < r̥), evenals het -tó-participium. Het ablautsysteem, dat heel ingewikkeld leek, werd door Saussure herleid tot een simpele wisseling e/o/nul.

Als Saussure het hierbij gelaten had, dan was hij waarschijnlijk een gevierd geleerde geweest. Hij zou de wetenschap met een stapje vooruit hebben geholpen, en iedereen zou dat begrepen en gewaardeerd hebben. Maar Saussure ging veel verder. Nu hij wist hoe de ablaut van de korte vocalen werkte, keek hij naar de ablaut van de lange vocalen, die op het eerste gezicht volstrekt anders was. Nemen wij bijvoorbeeld de lange ā. In die categorieën waar je de e-trap verwacht, vind je lange ā; daar waar je de o-trap verwacht, vind je lange ō; en daar waar je de nul-trap verwacht, vind je de korte a. Kijk naar het volgende voorbeeld:

e-trap	o-trap	nul-trap
Gr. phā-mi (> phēmí)	phō-nḗ	pha-tós
‘ik zeg’	‘stem’	‘gezegd’

De redenering van Saussure is heel eenvoudig. Zoals wij gezien hebben, vinden wij in de nul-trap óf niets, óf de sonantische coëfficiënten die vocalisch zijn geworden. Daar korte a optreedt als de nul-trap van de wortels met lange ā, moeten wij aannemen dat korte a de vocalische vorm van een coëfficiënt is. Als wij deze coëfficiënt met A noteren, kunnen wij de ablautrij van de lange ā herschrijven als

eA = ā, oA = ō, A = a.

Dezelfde procedure heeft Saussure toegepast op de ablautrij van de lange ō:

eO = ō, oO = ō, O = o

(in plaats van O gebruikte hij het symbool o̮).

Later bleek dat de ablautrij van de lange ē op dezelfde manier kon worden geïnterpreteerd:

eE = ē, oE = ō, E = e.

[p. 7]

Het is tekenend dat Saussure direct aannam dat zijn A en o̮ fonemen waren met de functie van de sonantische coëfficiënten, al had hij grote twijfels over hun fonetische identiteit. Dit is een duidelijk structuralistische benadering, waarbij de plaats van een foneem in het systeem en de rol ervan in morfologische wisselingen belangrijker zijn dan zijn fonetische realiteit.

Saussure was ervan overtuigd dat taal een systeem is dat aan strikte regels onderworpen is, en dat het de taak van de linguïst is die regels te vinden. Dank zij deze overtuiging kon hij ook een systeem vinden in de enorme brij van de Indo-Europese wortels en hun varianten. Maar tegelijkertijd was het juist zijn consequente redeneertrant, zijn strikte logica die zijn tijdgenoten heeft afgeschrikt. Men verweet hem een algebraïsche methode op de taalkunde toe te passen, en het was maar een enkeling die geloofde in het bestaan van de drie extra fonemen E, A, O, die later laryngalen genoemd zouden worden. Pas in 1927, 50 jaar na de Mémoire, zag de Poolse geleerde J. Kuryłowicz (Symbolae Grammaticae in honorem Joannis Rozwadowski, 1, Kraków, pp. 95-104) dat het foneem ḫ van het kort daarvoor ontcijferde Hittisch vaak correspondeert met de A van Saussure. Bijvoorbeeld, de Hittische wortel paḫs- ‘beschermen’ correspondeert met de wortel van Lat. pās-tor ‘herder’ en Russisch pas-ti ‘hoeden’, die Saussure als peAs- noteerde. Hiermee kreeg de theorie van Saussure een schitterende bevestiging en een nieuwe impuls. Het duurde overigens weer een halve eeuw voordat de belangrijkste resultaten van deze theorie, die nu de laryngaaltheorie heet, algemeen aanvaard werden.

Twee jaar na de Mémoire, in 1880, schrijft Saussure zijn dissertatie over de genitivus absolutus in het Sanskrit (gepubliceerd in 1881). De opgave die hij zich daarbij gesteld had, nl. de precieze betekenis van deze constructie vast te stellen en de plaats ervan ten opzichte van de locativis absolutus te bepalen, vergde een geheel andere benadering. Ten eerste moest er veel filologisch werk verricht worden, om aan het materiaal te komen. Saussure heeft uiteindelijk meer dan 500 gevallen van deze nogal zeldzame constructie verzameld, en hiervoor heeft hij ongetwijfeld vele duizenden pagina's Sanskrit teksten moeten doorploegen.

Ten tweede moest hij een puur synchrone beschrijving van een syntaktische constructie maken, waarvoor toen nog geen traditie bestond. Saussure koos voor een contrastieve analyse van de twee absolute constructies, ervan uitgaande dat je pas dan de plaats en de betekenis van een teken kunt bepalen als je het kunt afbakenen ten opzichte van de andere tekens. Of, in de woorden van de Cours, ‘dans la langue, comme dans tout système sémiologique, ce qui distingue un signe, voilà tout ce qui le constitue. C'est la différence qui fait le caractère, comme elle fait la valeur et l'unité’ (derde editie, Parijs 1955, p. 168).

De resultaten van de contrastieve analyse van genitivus absolutus en locativus absolutus kunnen als volgt worden weergegeven:

	genitivus absolutus	locativus absolutus
Subject	persoon (animé et intelligent)	geen beperking
Predicaat	part.pres., adjectiva	geen beperking

[p. 8]

	genitivus absolutus	locativus absolutus
Tijd	‘terwijl’	‘terwijl’ of ‘nadat’
Rapport logique	‘terwijl’ (= ‘hoewel’)	neutraal

Saussure concludeert dat de genitivus absolutus vooral wordt gebruikt als de handeling van direkt belang is voor de situatie beschreven in de hoofdzin. Deze constructie kan weliswaar altijd vervangen worden door de locativus absolutus, maar dan gaat een belangrijke semantische nuance verloren.

Dit werk van Saussure wordt tegenwoordig weinig gebruikt en nauwelijks geciteerd, maar de methode die Saussure ontwikkelde voor deze syntaktische analyse is niet alleen doeltreffend, maar lijkt ook de enig juiste manier om onderzoek van dit type uit te voeren.

Als derde voorbeeld van de taalkundige inzichten van Saussure wil ik zijn behandeling van de Litouwse accentuatie noemen. Hij schreef er twee artikelen over, ‘À propos de l'accentuation lituanienne (intonations et accent proprement dit)’ van 1894 en ‘Accentuation lituanienne’ van 1896. In het eerste artikel analyseert Saussure onder andere de relatie tussen accent en intonatie in het Litouws en komt hij tot de conclusie dat ze onafhankelijk van elkaar zijn. Voor de finale syllaben wordt dat bewezen door de Wet van Leskien, die stelt dat de oorspronkelijke lange vokalen met acute intonatie worden verkort in de laatste syllabe, terwijl de lange vokalen met circumflexe intonatie lang blijven, bijvoorbeeld:

*žiemā́s acc.pl. ‘winter’	> žiemàs (ā́ is acuut, à is korte a)
*žiemā̃s gen.sg.	> žiemõs (ā̃ is circumflex, ā > o)

De verkorting volgens de Wet van Leskien treedt ook op in ongeaccentueerde syllaben, bijvoorbeeld

líepas acc.pl. ‘linde’ tegenover gen.sg. líepos

Voor de middensyllaben wordt de onafhankelijkheid van de intonaties van de plaats van het accent bewezen door een accentverschuiving die later de Wet van Saussure is gaan heten. In het eerste artikel wordt deze wet door Saussure alleen terloops genoemd, maar twee jaar later publiceert Saussure het tweede artikel over de Litouwse accentuatie waar hij de posities aangeeft waar de wet gewerkt heeft en de consequenties voor de reconstructie bespreekt.

Laten wij naar een fragment van de flektie van de ā-stammen in het Litouws kijken.

	‘linde’	‘hand’	‘hoofd’	‘winter’
nom.sg.	líepa (1)	rankà (2)	galvà (3)	žiemà (4)
gen.sg.	líepos	rañkos	galvõs	žiemõs

[p. 9]

	‘linde’	‘hand’	‘hoofd’	‘winter’
nom.pl.	líepos	rañkos	gálvos	žiẽmos
acc.pl.	líepas	rankàs	gálvas	žiemàs

In de beweging van het accent zijn vier verschillende patronen te zien, die accentparadigma's genoemd worden. In accentparadigma's (1) en (3) heeft de wortel acute intonatie (zoals blijkt bijvoorbeeld uit het accent van de nom.pl. líepos, gálvos), terwijl in (2) en (4) de wortel circumflexe intonatie heeft (nom.pl. rañkos, žiẽmos). De uitgangen daarentegen zijn acuut in nom.sg. en acc.pl. (rankà, rankàs < -a(s) met de verkorting volgens de Wet van Leskien), maar circumflex in gen.sg. en nom.pl. Als we acuut met A noteren en circumflex met C, komen wij tot het volgende eenvoudige schema:

nom.sg.	ÁA (1)	CÁ (2)	AÁ (3)	CÁ (4)
gen.sg.	ÁC	ĆC	AĆ	CĆ
nom.pl.	ÁC	ĆC	ÁC	ĆC
acc.pl.	ÁA	CÁ	ÁA	CÁ

Zoals men kan zien, is de CA-sequentie altijd op de acute syllabe geaccentueerd, wat tot de conclusie leidt dat het accent van de circumflex naar de daarop volgende acuut verschoven is (ĆA > CÁ). Deze verschuiving nu is de Wet van Saussure.

De volgende vraag is hoe onze accentparadigma's eruit zagen vóór de Wet van Saussure. De CÁ-sequenties kunnen oorspronkelijk óf ĆA (met de verschuiving volgens de Wet van Saussure), óf CÁ zijn geweest. Als wij aannemen dat 3 van de 4 CÁ-sequenties op ĆA teruggaan (behalve nom.sg. van AP (4)), dan komen we tot de verrassende conclusie dat de accentparadigma's (1) en (2) en de accentparadigma's (3) en (4) vroeger gelijk waren, vgl.

	I. vast accent	II. mobiel accent
nom.sg.	ÁA (1) ĆA (2)	AÁ (3) CÁ (4)
gen.sg.	ÁC ĆC	AĆ CĆ
nom.pl.	ÁC ĆC	ÁC ĆC
acc.pl.	ÁA ĆA	ÁA ĆA

Saussure toonde verder aan dat ook de twee accentparadigma's van het ongeprefigeerde werkwoord, de vier accentparadigma's van het geprefigeerde werkwoord en vele derivatietypes tot de helft kunnen worden gereduceerd. De essentie van de analyse van Saussure is dat je in het Litouws twee types mobiliteit van het accent hebt: de oude, morfologische mobiliteit, en de jongere, die is ontstaan door de werking van zijn regel. Aan het eind van zijn artikel merkt Saussure op dat deze accentverschuiving waarschijnlijk alleen in het Litouws heeft gewerkt omdat er in het nauw verwante Lets geen sporen van zijn te vinden.

De verdere geschiedenis van de Wet van Saussure is opmerkelijk. De Wet werd door iedereen direkt geaccepteerd, maar de strikte methodologie van Saussure en

[p. 10]

de condities van de Wet werden veronachtzaamd. Men zag in de Wet van Saussure een handig middel om alle mogelijke accentmobiliteit in de Balto-Slavische talen te verklaren. Zelfs geleerden als A. Meillet, H. Pedersen en N. van Wijk hebben aangenomen dat de Wet van Saussure ook in het Slavisch heeft gewerkt, wat de bestudering van de Slavische accentologie voor vele jaren op het verkeerde spoor heeft gezet. Pas 60 jaar later, in 1957, toonde de Noorse geleerde Chr. Stang definitief aan dat de Wet van Saussure niet voor het Slavisch geldt, al moet er wel bij gezegd worden dat hij over veel meer en beter materiaal beschikte dan zijn voorgangers.

De geschiedenis van de Wet van Saussure is dus in zekere zin het spiegelbeeld van de geschiedenis van de Mémoire. De grondgedachte van de Mémoire werd verworpen en raakte bijna vergeten, en het duurde 50 jaar voordat het gelijk van Saussure bevestigd werd en nog eens 50 jaar voordat het overal geaccepteerd was. De Wet van Saussure werd daarentegen direct geaccepteerd, maar werd te pas en te onpas gebruikt, zodat men pas na 60 jaar inzag dat de formulering van Saussure de enig juiste was. Een idee kan doodgezwegen of doodgeknuffeld worden - het resultaat is hetzelfde. En de oorzaak hiervan is ook dezelfde, namelijk het volledige onbegrip voor de methode van Saussure, voor zijn benadering van de taalfeiten en voor zijn inzichten in het functioneren van taal. Dit is de tragiek van Saussure en van zijn wetenschappelijk werk. Hij was onbegrepen tijdens zijn leven, en zijn werk bleef onbegrepen na zijn dood, ondanks de algemene bewondering. Nu is Saussure een deel van de geschiedenis geworden, een museum: er is zelfs een tijdschrift, Cahiers Ferdinand de Saussure, waar elke letter van Saussure wordt afgestoft en opgepoetst, zijn archief wordt bestudeerd, zijn ideeën worden gereconstrueerd. Maar wat doen we daadwerkelijk met zijn geestelijke nalatenschap? Wij lezen het met bewondering, zeggen: ‘Wat was die man toch knap!’, en ... vervolgen onze eigen weg. Als je de Cours leest, zie je hoeveel ideeën van Saussure nog steeds niet algemeen aanvaard zijn en niet gebruikt worden. Ik noem slechts een paar voorbeelden: het principe dat elk taalteken één vorm en één betekenis heeft, de onscheidbaarheid van syntaxis en semantiek, de onafhankelijkheid van fonetische veranderingen van de grammatika. Zelfs de verzuchting van Saussure dat het grote publiek door gebrekkig taalonderwijs op school geen onderscheid kent tussen taal en schrift kan nu, 75 jaar later, alleen maar worden herhaald.

De geschiedenis heeft ons geleerd dat Saussure steeds weer gelijk had. Vertrouw daarom op Saussure in geval van twijfel, want statistisch gezien is de kans dat hij gelijk heeft heel groot!

A. Lubotsky (Vakgroep Vergelijkende Taalwetenschappen, RU Leiden)