Forum der Letteren. Jaargang 1992

[p. 3]

Saussuriaanse concepties ter discussie Een woord vooraf
Jan Noordegraaf, Marijke van der Wal

In 1991 was het vijfenzeventig jaar geleden dat de Cours de linguistique générale van Ferdinand de Saussure (1857-1913) voor het eerst werd gepubliceerd.

De Cours is voor de linguïstiek een belangrijk boek gebleken en na driekwart eeuw speelt dit werk voor menig taalkundige nog steeds een inspirerende rol.

Het bestuur van de Stichting Geschiedenis van de Taalwetenschap meende daarom dit jubileum niet ongemerkt te mogen laten voorbijgaan. Op 8 november 1991 organiseerde ze aan de Amsterdamse Vrije Universiteit een symposium onder de titel ‘75 jaar Cours. Saussuriaanse concepties ter discussie’. Vier sprekers waren uitgenodigd om die middag hun visie op bepaalde Saussuriaanse opvattingen aan een geïnteresseerd gehoor voor te leggen. Hun volledige teksten volgen hierna en we zullen daarom volstaan met een korte karakteristiek van elk van de voordrachten.

A. Lubotsky (RU Leiden) ging in Van taalreconstructie naar taaltheorie nader in op de taalkundige inzichten die De Saussure ontwikkelde in zijn boeken en artikelen over het Indo-europees en die later hun weerklank vonden in de Cours. G.A.T. Koefoed (RU Utrecht) besprak in Analogie is geen taalverandering ofwel: het systeem, de conventies en het sprekend subject de verhouding tussen langue en parole en liet zien dat De Saussure juist in zijn behandeling van analogie erin slaagt de interactie duidelijk te maken tussen de drie bestaanswijzen van taal, de systematische, sociale en psychische dimensie. Bij de dichotomie syntagmatisch - paradigmatisch heeft De Saussure's conceptie van paradigmatiek aanleiding gegeven tot veel kritiek. J. van Marle (VU Amsterdam) schonk in De studie van de paradigmatiek: een poging tot reconstructie aandacht aan dit probleem en nam pogingen, met name van Hjelmslev, om paradigmatiek in bevredigende linguïstische termen te definiëren, nader onder de loep. De bekende passage in de Cours waar over de weergave van wat tussen spreker en luisteraar plaatsvindt, wordt gesproken, stond centraal in de bijdrage De Saussure en de onwaarneembaarheid van betekenis. J.M. van der Horst (Universiteit van Amsterdam) acht De Saussure's voorstelling van zaken onbevredigend en plaatste er kritische kanttekeningen bij.

Op een breder opgezet symposium zou ongetwijfeld ook ingegaan zijn op de receptie van het werk van De Saussure in Nederland. Op 1 april 1917 verscheen in het tijdschrift Museum. Maandblad voor philologie en geschiedenis een bespreking van de Cours van de hand van de Groningse neerlandicus Albert Kluyver, die daarin een beeld gaf van het ‘voorloopig ontwerp van een boek dat de Saussure misschien nooit zou hebben afgemaakt’ (cf. Museum 24, kol. 153-156). In datzelfde jaar liet de latere Nijmeegse hoogleraar Jac. van Ginneken weten, het college algemene taalwetenschap dat hij omstreeks 1906 bij C.C. Uhlenbeck in Leiden had gevolgd, in bepaalde opzichten hoger aan te slaan dan de Cours:

[p. 4]

‘in scherpte van systematische uitsluitingen’ deed Uhlenbecks college weliswaar onder voor de Cours; anderzijds echter bleek het de Geneefse colleges ‘in bloeienden rijkdom van veelkleurige feiten, en wereldwijden horizont, onvergelijkelijk te overtreffen’ (Als ons moedertaalonderwijs nog ooit gezond wil worden, p. 12). In 1926 gaf Van Ginneken in het Indogermanisches Jahrbuch (10, p. 37) naar aanleiding van de tweede druk (1922) van de Cours dit werk de volgende beoordeling mee: ‘Sehr ungleich von Wert. Neben tiefen Einblicken in das Leben der Sprache, dilettantische Freisinnigkeiten’. De tweede druk van de Cours werd in 1923 niet door C.C. Uhlenbeck in Museum besproken, zoals De Mauro het in zijn kritische editie van de Cours noteerde, maar wederom door Kluyver (Museum 31, kol. 57-59). Die karakteriseerde het boek ditmaal als het werk ‘van een meester, van een diepzinnig en zelfstandig denker’.

In de jaren twintig was de Cours onder Nederlandse taalkundigen zeker niet onbekend. Op instigatie van de Amsterdamse hoogleraar Nederlands F.A. Stoett bestudeerde zijn student C.F.P. Stutterheim de Cours; in door Stutterheim nagelaten schriften treffen we een keurige samenvatting van het boek aan. En meer dan zestig jaar geleden sprak ook H.J. Pos in zijn colleges Algemene Taalwetenschap aan de Vrije Universiteit over De Saussure. Maar uit de ons ter beschikking staande dictaten blijkt niet, dat Pos aan de meester uit Genève de rang toekende die wij hem tegenwoordig geven. Zo zijn er nog wel meer losse feiten bekend, maar de receptie van de ideeën van De Saussure in Nederland is nog nooit volledig en gedetailleerd in kaart gebracht.

Het stimuleren van dit en ander onderzoek is een van de doelstellingen van de Stichting Geschiedenis van de Taalwetenschap. Deze stichting, waarin onderzoekers van binnen en buiten Nederlandse universiteiten zijn verenigd, werd opgericht toen het Nederlandse onderzoek op het gebied van de geschiedenis van de taalkunde met officiële academische tegenwind te kampen kreeg, paradoxaal genoeg op een moment dat de positie ervan internationaal gezien nog nooit zo sterk was geweest.

De Cours werd in 1917 besproken in Museum, roemrucht voorloper van het tijdschrift Forum der Letteren. Dat de symposiumlezingen vijfenzeventig jaar later in dit tijdschrift worden gepubliceerd, zal dus meer dan een gelukkig toeval zijn.