Forum der Letteren. Jaargang 1991

[p. 123]

Gaat het gesprek tussen Bordewijk en Nietzsche toch door?
Anneke van Luxemburg-Albers

Barbara Johnson laat in ‘The Frame of Reference: Poe, Lacan, Derrida’ zien hoe Derrida in zijn kritiek op Lacan zich schuldig maakt aan wat hij Lacan verwijt. Stanley Fish presenteert in ‘Withholding the Missing Portion: Psychoanalysis and Rhetoric’ een analyse van Freuds geschiedenis van de Wolfman waaruit blijkt dat Freud zich in zijn retoriek door dezelfde mechanismen laat leiden als die hij bij zijn patiënt constateert.^1.

Als Els Weijers in haar reactie op mijn artikel over Bint Bint dogmatisch noemt en mij een eenduidige interpretatie van Nietzsche toeschrijft, geeft ze blijk Bint zowel als mijn artikel dogmatisch en eenduidig te lezen zonder oog voor de lege plekken in de roman en de samenhang in mijn betoog, waardoor ze zelf de kortsluiting veroorzaakt die ze tussen Bint en Nietzsche constateert.

De kern van Weijers' betoog lijkt immers te zijn ‘dat Bint de dogmatiek verbeeldt die Nietzsche bestrijdt en dat mijn interpretatie getuigt van ruis in de zender’ (p. 115). Mijn lezing van Bint als ‘een fragmentarische projectie van Nietzsches gedachtengoed’, zou ‘een eenduidigheid bewerkstellig(en) die de gecompliceerdheid van zijn aforismen geen recht doet’ (p. 115).

Hoewel de formulering getuigt van gevoeligheid voor de metaforiek van de onderhavige roman, constateer ik een onzorgvuldige lezing van Bint zowel als van mijn artikel en overbezorgdheid ten aanzien van Nietzsche en mijn receptie van diens aforistische en veelduidige teksten.

Hoewel Weijers' uiteenzettingen van Nietzsche heel interessant zijn en haar lezing van zijn opvatting ten aanzien van het Christendom en gehoorzaamheid relevant is voor een discussie over Bint, lijkt mij een uitwisseling van argumenten pas zinvol als ze berusten op zorgvuldige en ondogmatische lezingen. Hier wil ik laten zien dat en in hoeverre Weijers' lezingen niet aan die eisen voldoen. Eerst ga ik in op de bewijsvoering ten aanzien van het dogmatisme van Bint, dan op die met betrekking tot gehoorzaamheid en perspectivisme en tenslotte wijs ik nog op een aantal slordige weergaven van mijn tekst zowel als van Bint.

1. Barbara Johnson: ‘The Frame of Reference: Poe, Lacan, Derrida.’ Literature and Psychoanalysis: The Question of Reading: Otherwise. Ed. Shoshana Feldman. Baltimore: John Hopkins U.P., 1985: 457-65.
Stanley Fish: Doing What Comes Naturally: Change, Rhetoric, and the Practice of Theory in Literary and Legal Studies. Oxford: Clarendon Press, 1989: 525-54.

Bint: een dogmaticus?

Bordewijk stelde in 1935 in een interview met Haagse lyceumleerlingen:

Het verschil tussen boeken als van Jo van Ammers Küller, Johan Fabricius en van mij zit hoofdzakelijk hierin, dat de eerste twee auteurs hun romans volkomen afmaken. Met het einde van het boek is ook 't einde van de intrige volkomen. Dit is bij ‘Blokken’ en ‘Bint’ niet 't geval. De intrige is hier niet af. Aan den lezer nu om het boek, met inachtneming van 't geschrevene in de geest af te maken.^2.

2. Weekblad voor gymnasiaal en middelbaar onderwijs 31 (1935), nr. 33, p 939.

[p. 124]

Bordewijk bevorderde dus welbewust de discussie over zijn werk. Hij doet dat vooral door veel oningevuld te laten en door allusies aan andere teksten. Met de woordkeus van ‘tucht’ en ‘kweek’, ‘buiten goed en kwaad’ en ‘cirkelgang’ bracht hij in de woorden van Bint en van zijn leraren allusies aan Nietzsche aan. Niettemin weet Weijers zeker: ‘Het type (mens) dat Bint op het oog heeft kan niet met Nietzscheaans gedachtengoed onderbouwd worden’ (p. 115). Dat ‘kan niet’ omdat in Bint de dogmatiek verbeeld wordt, en Bints alternatief gehoorzaamheid zou zijn gericht op ‘volgzame lichamen en niet op “vrije geesten”’ (p. 116).

Bint zegt tegen De Bree in zijn wandeling door de gangen in het eerste hoofdstuk:

- Ik eisch van ieder: tucht. Ik ben hoogst modern. De tijd is voorbij van gemoedelijkheid, van verbroedering. Dit geslacht is tè bandeloos.
(...)
- Men moet den cirkelgang durven gaan. Er is snelle verwildering. Men moet ver teruggrijpen en snel, naar het oude systeem van macht en van vrees. Dit oude is het nieuwste, het beste, het eenige. Ik eisch: een-stalen-tucht. Nu ga. (11).^3.

-	Uitdrukkelijk geldt het systeem hier ‘dit geslacht’ en de vraag dient dus mijns inziens te zijn wat er met dat geslacht voor bijzonders aan de hand is. Welnu, Bint verscheen in 1934. We mogen aannemen dat het gaat om de eerste generatie kinderen na WO I, kinderen van ouders die behalve deze waarden-vernietigende oorlog en de armoede van de crisis ook nog het genot leerden smaken van algemene verkiezingen die van hen individuen met politieke verantwoordelijkheid maakten.
-	Bints systeem is door de wethouder afgewezen, de school wordt ‘afgebouwd’. Macht in politieke zin en macht door geweld lijkt Bint ondanks zijn rietje niet na te streven. Dat rietje wordt in de roman alleen symbolisch gebruikt. Voor het ‘neerslaan’ van de opstand doet Bint geen beroep op het geïnstitutionaliseerde geweld van de politie.
-	Bint wijst nadrukkelijk alle aandacht voor zijn persoon als leider af.
-	Het pedagogisch alternatief dat Bint biedt, lijkt in zijn consequenties - ook voor Bint zelf - discutabel.

Hiermee lijkt mij een interpretatie van Bint als dogmaticus en als voorstander van een totalitair systeem niet vanzelfsprekend. Je kunt je afvragen - en dat is wat deze roman onder andere aan de orde stelt - of Bints systeem de juiste pedagogiek is in dit tijdsbestek, maar dogmatisch in de Van Dale-zin van ‘voor eens en altijd geldig’ en totalitair in de zin van ‘gericht op een dictatoriale staat’ lijken mij geen vanzelfsprekende kwalificaties van dat systeem.

3. Ik citeer uit de facsimile-editie van de eerste druk, 's-Gravenhage: Nijgh & Van Ditmar, 1984.

Gehoorzaamheid en perspectivisme

Essentieel voor een visie op de roman is de interpretatie van de gehoorzaamheid die Bint voorstaat. Evenmin als bij Nietzsche is in Bint de interpretatie van dat

[p. 125]

begrip eenduidig of eenvoudig. Dat Bint slechts ‘volgzame lichamen’ wenst te ‘kweken’ lijkt me echter niet vol te houden, ook niet op grond van het citaat dat Weijers ter ondersteuning van deze interpretatie aanhaalt:

Ik wil een kweek van reuzen kweken (...). Het opgroeiend geslacht zal later zeggen: ‘die was van de school van Bint.’ Die zullen gehoorzamen. Nu gaat. (Weijers: p. 116).

Weijers gaat er van uit dat ‘die’ en ‘Die’ naar elkaar verwijzen, maar het eerste ‘die’ is enkel-, het tweede is meervoudig. Het tweede ‘die’ lijkt eerder van toepassing op het collectieve ‘opgroeiend geslacht’. De versie uit de eerste editie lijkt zo'n lezing te bevestigen:

Ik wil een kweek van reuzen kweeken, niet wetenschappelijk, maar maatschappelijk. Het opgroeiend geslacht zal later zeggen: ‘Die was van de school van Bint’. Dien zullen zij gehoorzamen. (55).

Bovendien is er - behalve de teneur van de toespraken van Bint - het volgende citaat:

Zij die tucht leerden, konden tuchtigen later. (79).

Bint wil dus geen ‘volgzame lichamen’ kweken maar eerder mensen aan wie gehoorzaamd zal worden.

Weijers stelt: ‘Elke concreet lijkende institutionalisering van de macht moet geconfronteerd worden met het perspectivisme dat Nietzsche zijn “Grundlehre” noemt’ (p. 115). Bedoelt Weijers dat Nietzsche de mening is toegedaan dat ook zijn opvattingen zoals alle opvattingen persoonlijk zijn en voortdurend voor (her)interpretatie vatbaar zijn, dat de waarheid perspectivisch is, dan ben ik het met haar eens. Dat staat ook in mijn stuk.

Natuurlijk is het zo dat Bordewijk de Nietzscheaanse woorden met het personage Bint een eigen perspectief geeft en De Bree, die luistert naar Bints woorden, biedt in oppositie met Bint nog een perspectief: emotioneel tegenover rationeel, onbewust en onvolwassen tegenover bewust en volwassen. Is dat nu juist niet wat Nietzsche bedoelt?

Mijn betoog onderlijnt hoe de metaforen in Bint het denken in beweging illustreren en verklaart de voortgaande fundamentele discussie over de roman uit het ontbreken van een voor de lezer herkenbaar definitief standpunt, met andere woorden uit ‘het perspectivisme dat Nietzsche zijn “Grundlehre” noemt’.

Dogmatische zenderkleuring

De interpretatie van Bint als dogmaticus en blindheid voor het perspectivisme in Bint voeren Weijers tot verdere eenduidige en ongefundeerde lezingen. Ik doe een greep:

[p. 126]

-	Bij Nietzsche komen na de ‘wederkeer’ de opvattingen veranderd terug, maar ‘het idee van de terugkeer’ bij Bint impliceert een starre herhaling van ‘dezelfde’ opvattingen (p. 116), zegt Weijers zonder enig argument.
-	Weijers maakt van een, door De Brees fantasie gedicteerde en metaforische, confrontatie met de elementen in de vorm van een ‘boersche reuzin’, een feitelijke botsing met een willekeurige vrouw (p. 114) en laat daar mijn argument: de overeenkomst met het begin van Jenseits von Gut und Böse, voor het gemak weg.
-	Eenzelfde stellige onzorgvuldigheid vertoont Weijers ook verderop bij haar lezing van de door Bint voorgestane taaltucht. Als Bint fulmineert tegen de stijl van Hollandse kranten (zoals Nietzsche tegen de Duitse stijl uitvaart), schrijft hij volgens Weijers meteen de juiste stijl voor alle tijden voor die hij bovendien zou ‘opdring(en) aan zijn medewerkers’ (p. 118). Waar staat dat allemaal? ‘Taal is het bindmiddel van de samenleving. En in deze zin het enige geweld dat Nietzsche legitimeert’ (p. 119), zegt Weijers. Een mooie formulering, en volgens mij een uitstekende aanzet voor een verklaring van de naam van de roman.
-	Weijers betoogt: ‘met een eerste slecht rapport is het doodsvonnis immers getekend’ (p. 116). Echter, niet zo maar een eerste slecht rapport maar een onvoldoende schoolcijfer - dat niet het gemiddelde der schoolcijfers is - bepaalt het advies tot wegsturen van een leerling van de school. Dat dit in één geval, het geval Van Beek, leidt tot zelfmoord, is juist de schokkende crux van de roman, waaruit Bint tenslotte zijn conclusies trekt, en niet de regel.

Rest mij uit te leggen waarom ik Nietzsche in de besproken tekst één keer onvolledig en zonder aanhalingstekens heb geciteerd. Nog maar even voor de duidelijkheid de volledige tekst. De aanhalingstekens en de tekst tussen [] heb ik weggelaten.

‘Du sollst gehorchen, irgendwem, und auf lange: sonst gehst du zugrunde und verlierst die letzte Achtung vor dir selbst’ - dies scheint mir der moralische Imperativ der Natur zu sein, welcher [freilich weder ‘kategorisch’ ist, wie es der alte Kant von ihm verlangt (daher dat ‘sonst’ -), noch an den einzelnen] sich wendet [(was liegt ihr am einzelnen!), wohl aber] an Völker, Rassen, Zeitalter, Stände, vor allem aber an das ganze Tier ‘Mensch’, an den Menschen.

Voor mijn doel was de tekst in zijn geheel te ingewikkeld. Drie overwegingen leidden tot de keuze van mijn inkortingen: 1. Nietzsche neemt met ‘dies’ blijkbaar afstand van de zoëven geciteerde moraal. 2. Uit ‘scheint mir’ blijkt dat het hier om Nietzsches interpretatie van de ‘natuurlijke moraal’ gaat. 3. Binnen het bestek van mijn artikel had het weinig zin, dacht ik, alle interpretatie-extra's die de overige regels bieden op te nemen. Bovendien liet ik het citaat volgen door de al eerder genoemde uiteenzetting over het perspectivische van de waarheid. Achteraf had ik het weglaten beter in een geleerde noot kunnen verantwoorden.

Anneke van Luxemburg-Albers