Forum der Letteren. Jaargang 1991

[p. 108]

Tweetalige woordenboeken van en naar het Nederlands
De (verschillen in de) grammaticale achtergrond van de (onderscheiden) gebruikers
G. Janssens

In this contribution I will consider what justifies the presupposition held by lexicographers that users of bilingual dictionaries have a basic knowledge of the grammar, and what problems differences in grammatical background between users of bilingual dictionaries may give rise to. The basis of my research and of this article was formed by the most recent set of translation dictionaries out of and into Dutch, the Van Dale dictionaries (French, German and English).

Lexicografen bieden de gebruikers van tweetalige woordenboeken niet alleen vertalingen aan (evt. voorzien van semantische, stilistische, sociologische e.a. labels), maar ze verstrekken ook grammaticale informatie over de lemma's en/of de vertalingen. Ze gaan er daarbij blijkbaar van uit dat de gebruikers een zekere basiskennis hebben van de grammatica van zowel de brontaal als de doeltaal, want de grammaticale informatie in de woordenboekartikelen wordt niet expliciet verklaard. Sommige lexicografen baseren ook de ordening van onderdelen van de microstructuur op grammaticale onderscheidingen. Ze gaan er dan blijkbaar alweer van uit dat de gebruikers een beroep kunnen doen op hun - vooronderstelde - kennis van de grammatica om via dat ‘grammaticale’ ordeningssysteem bepaalde lexicale elementen snel te kunnen opzoeken.

Eén van de meest opvallende eigenschappen van de Van Dale-vertaal-woordenboeken is, dat hun microstructuur op een andere dan traditionele manier is georganiseerd. In elk artikel van de Van Dale-dictionaires volgen na de grammaticale en evt. andere gegevens over het trefwoord, eerst - en bloc - alle (hoofd)vertalingen, en daarna - achter een zgn. dropje (◆) en eveneens en bloc - alle voorbeeldzinnen en vrije en vaste verbindingen (zie hieronder het voorbeeld grap uit de Van Dale Nederlands-Frans). Die voorbeeldzinnen en verbindingen staan niet in een willekeurige volgorde, maar zijn gerangschikt op grond van de woordsoort van bepaalde elementen uit de context van het trefwoord. Hiervoor wordt een zgn. cijfer-punt-cijfercode gebruikt. Het cijfer voor de punt heeft betrekking op het (inhoudelijk) meest kenmerkende (relevante, markante) element uit de context van het trefwoord. Is dat een zelfstandig naamwoord, dan wordt het cijfer 1 gebruikt. Een bijvoeglijk naamwoord draagt het cijfer 2. Een 3 duidt een werkwoord aan, een 4 een voornaamwoord, een 5 een bijwoord, een 6 een voorzetsel, een 7 een telwoord of een lidwoord, een 8 een voegwoord en een 9 een tussenwerpsel. Het cijfer na de punt verwijst naar het vertaalprofiel voor het dropje.

Deze speciale organisatie van de microstructuur heeft een aantal voordelen. Ten eerste kunnen de verschillende hoofdvertalingen van een lemma sneller en

[p. 109]

doeltreffender worden opgezocht, omdat door het ontbreken van voorbeeldzinnen en verbindingen in dat gedeelte van de microstructuur de hoofdvertalingen duidelijker naar voren komen. Ten tweede wordt door de ordening van de voorbeeldzinnen en verbindingen op basis van de cijfer-punt-cijfercode een systematisch overzicht geboden van de syntagmatische combinatiemogelijkheden van het trefwoord. Ten derde maakt de cijfer-punt-cijfercode het mogelijk om verbindingen sneller terug te vinden dan in woordenboeken met een traditioneel geordende microstructuur, omdat men niet het hele woordenboekartikel moet doorlopen. Wie b.v. de verbinding wat een grap zoekt, kijkt na het dropje in het artikel grap onmiddellijk onder het cijfer 4, want grap is in het voorbeeld gecombineerd met wat, en dat behoort tot de grammaticale klasse van de voornaamwoorden, die met het cijfer 4 wordt aangeduid.

De goede werking van het cijfer-punt-cijfer(opzoek)systeem is gebaseerd op vier vooronderstellingen, waarvan er twee met syntactisch analyseervermogen en kennis van de grammatica te maken hebben:

(1)	de gebruikers lezen de inleiding of de gebruiksaanwijzing van het woordenboek (om het systeem te leren kennen);
(2)	de gebruikers kunnen - op dezelfde manier als de Van Dale-lexicografen - bepalen met welk woord het lemma in de voorbeeldzin of verbinding gecombineerd is (of zoals in de inleiding van de Van Dale-dictionaires staat: welk contextuele element inhoudelijk het meest van belang is);
(3)	de gebruikers kennen de grammaticale woordklassen en kunnen - op dezelfde manier als de Van Dale-lexicografen - de grammaticale klasse van woorden in de doeltaal en/of de brontaal herkennen;
(4)	de gebruikers vinden het systeem niet te ingewikkeld en zijn bereid de 9 grammaticale woordklassen samen met hun codenummers te memoriseren.

Ik ben aan de hand van enkele enquêtes nagegaan in hoeverre deze vooronderstellingen met de realiteit corresponderen. I.v.m. de eerste hypothese werd aan drie gebruikersgroepen van de Van Dales Nederlands-Frans en Frans-Nederlands gevraagd of zij de inleiding of de gebruiksaanwijzing van hun

[p. 110]

woordenboek hadden gelezen. Van de eerste groep (A), die bestond uit 38 Franstalige 3de- en 4de-jaars studenten Nederlands van de Université de Liège, antwoordden 11 met ‘ja’ (d.i. 29%). Van de tweede groep (B), bestaande uit 45 Franstalige 3de- en 4de-jaars studenten Nederlands van de Ecole Supérieure de Traducteurs-Interprètes te Brussel, antwoordden 20 positief (d.i. 44%). Van de derde groep (C), bestaande uit 18 Nederlandstalige talenstudenten uit het hoger onderwijs, antwoordden 3 ‘ja’ (d.i. 16%). Van de geënquêteerden uit de drie groepen samen had slechts 33% de inleiding of de gebruiksaanwijzing gelezen.

Dat de eerste vooronderstelling maar voor een fractie met het werkelijke gedrag van woordenboekgebruikers correspondeert, was reeds uit verschillende andere enquêtes bekend (cf. Bogaards 1987). Nu is dat echter juist de basisvoorwaarde waarop het gebruik van het cijfer-punt-cijfersysteem berust: om het te kunnen gebruiken, moet men het eerst leren kennen (via de raadpleging van de inleiding of de gebruiksaanwijzing).

Maar laten we aannemen dat de gebruikers van de Van Dale-dictionaires de gebruiksaanwijzing wèl lezen en het cijfer-punt-cijfersysteem begrijpen (wat zeker niet voor iedereen het geval is). Zijn ze dan in staat het systeem te gebruiken om b.v. een vrije of vaste verbinding op te zoeken? Daarvoor moeten ze, op dezelfde manier als de Van Dale-lexicografen het hebben gedaan, ten eerste, kunnen bepalen met welk woord het lemma in de verbinding gecombineerd is (cf. hypothese 2) en, ten tweede, de grammaticale klasse van dat woord kunnen bepalen (cf. hypothese 3). Aan de leden van de boven genoemde groep A (Franstalige universiteitsstudenten Nederlands) werd een lijst voorgelegd met 10 Nederlandse voorbeeldzinnetjes uit de Van Dale N-F, waarin telkens het lemma onderstreept was.^1. Gevraagd werd het woord aan te duiden waarmee het trefwoord in de zin gecombineerd was. Gemiddeld werd slechts in 4 van de 10 gevallen het lexicale element aangeduid waarmee volgens de Van Dale-lexicografen het lemma gecombineerd is. De leden van groep B (Franstalige studenten tolk/vertaler) scoorden voor deze enquête gemiddeld een 5; die van groep C (Nederlandstalige talenstudenten) een 4. Aan de drie groepen werd ook een lijst voorgelegd met 20 Nederlandse voorbeeldzinnetjes uit de Van Dale N-F, waarin telkens het combinatiewoord onderstreept was.^2. Gevraagd werd de grammaticale klasse aan te duiden van het onderstreepte woord (de geënquêteerden beschikten daarbij over de lijst met grammaticale klassen uit de Van Dales). Gemiddeld werden door groep A 13 en door groep B 12 van de 20 combinatiewoorden tot de grammaticale klasse gerekend waaronder de betreffende voorbeeldzinnetjes in de Van Dale N-F gerangschikt zijn. De Nederlandstaligen (groep C) scoorden voor deze enquête gemiddeld slechts 9 op 20, wat waarschijnlijk moet worden toegeschreven aan het feit dat de grammatica-kennis van moedertaalsprekers doorgaans minder expliciet is dan die van personen die de taal als vreemde taal (be)studeren. Ook de tweede en de derde vooronderstelling blijken dus slechts maar gedeeltelijk met de werkelijkheid overeen te komen.

Aan alle groepen werd ten slotte de vraag voorgelegd wie de cijfer-punt-cijfercode gebruikte om verbindingen of voorbeeldzinnetjes op te zoeken. Van groep A antwoordden 6 leden positief (16%), van groep B 11 (24%) en in groep C (de Nederlandstaligen) was er niemand die het systeem gebruikte. Bij navraag bij

1.

Nee heb je, ja kun je krijgen.

Laat uw ja ja zijn en uw nee nee.

Ja en amen zeggen.

Zij is 2 jaar ouder dan ik.

Het hele jaar rond.

Iemand links en rechts om de oren slaan.

Op links stemmen.

Dit kind is van nature links.

Uiterst links weekblad.

Links van iemand zitten.

2.

Hoeveel kamers zijn er in deze flat?

Ik denk dat ik dit jaar examen zal doen.

Dat kind van hiernaast.

Ach kind, schei toch uit.

Onze brieven hebben elkaar gekruist.

Dat is hetzelfde als wat wij gisteren zagen.

Het was niet boos gemeend.

Wij tafelen meestal lang.

Aan de drank zijn.

Hij is even oud als ik.

Dat is geen manier van doen.

Socialistisch gezind.

Ik heb het haar eens goed gezegd.

Hij heeft het meer gedaan.

Toe nou asjeblieft.

Het kwam volgens zijn woorden uit.

Een onvoltooid geschrift.

Het parkeerverbod geldt voor beide kanten.

Het is kort dag.

Algemeen gangbaar.

[p. 111]

degenen die verklaarden het systeem te hanteren (d.i. 17% van alle geënquêteerden), bleek dat zij hoofdzakelijk het tweede cijfer van de code gebruiken (om voorbeelden te vinden bij hoofdvertalingen) en ‘soms’ ook het eerste (vooral om combinaties met werkwoorden of voorzetsels op te zoeken). De meeste gebruikers van de code gaven als commentaar dat zij het systeem in zijn geheel te ingewikkeld vonden en de woordklassen met codenummers niet (volledig) hadden gememoriseerd.

Uit de enquêtes blijkt, dat de vier vooronderstellingen waarop het gebruik van de cijfer-punt-cijfercode berust, elk slechts gedeeltelijk met de werkelijkheid kloppen. De meerderheid van de geënquêteerden leest de inleiding niet, vindt het systeem te moeilijk en leert de codenummers niet uit het hoofd. Bovendien blijken de gebruikers van de Van Dale-dictionaires, zelfs de linguïstisch geschoolden onder hen, in onvoldoende mate over de vereiste taalkundige vaardigheden (o.a. syntactisch analyseervermogen) en de vereiste linguïstische know-how (m.n. kennis van grammaticale woordklassen) te beschikken om de cijfer-punt-cijfercode efficiënt te kunnen gebruiken. De Van Dale-lexicografen hebben de gebruikers op die punten overschat.

Tijdens de instructiefase die aan het invullen van de enquêtes voorafging, heeft zich nog een ander probleem gemanifesteerd i.v.m. de grammaticale achtergrond van gebruikers van tweetalige woordenboeken. Bij de opdracht om de grammaticale klasse aan te duiden van de combinatiewoorden in voorbeeldzinnetjes uit de Van Dale N-F (zie boven), gingen verscheidene Franstalige studenten er automatisch - of misschien juister geformuleerd ‘onnadenkend’ - van uit dat het om de woordcategorieën uit hun moedertaal ging. Ze hadden uit het oog verloren dat er een aantal verschillen bestaan tussen de indeling in woordklassen in het Frans en in het Nederlands. Het Nederlandse woordje mijn b.v. is een bezittelijk voornaamwoord, het corresponderende Franse woordje mon is een adjectif possessif (een bezittelijk bijvoeglijk naamwoord). In dit idee is dit een aanwijzend voornaamwoord, in het corresponderende cette idée is cette een adjectif démonstratif (een aanwijzend bijvoeglijk naamwoord). Eén is in het Nederlands een telwoord, un is in het Frans een adjectif numéral. Welke is een vragend voornaamwoord, (le)quel is een adjectif interrogatif. Verschillende is een onbepaald voornaamwoord, plusieurs is een adjectif indéfini; enz. Doordat Franstaligen vanuit een ander grammaticaal systeem denken dan Nederlandstaligen, met o.a. niet-congruente woordklassen en een niet-parallelle terminologie, zouden ze in de verbinding mijn God! het combinatiewoord mijn tot de grammaticale klasse van de bijvoeglijke naamwoorden kunnen rekenen met codecijfer 2 - mon is in hun moedertaal immers een adjectif possessif -, terwijl het in de Van Dale N-F onder de Nederlandse categorie van de voornaamwoorden, met codecijfer 4, is gerangschikt.

Dit soort voor de hand liggende vergissingen maakt voor gebruikers van tweetalige woordenboeken met een andere grammaticale achtergrond dan die van de brontaal, het gebruik van een classificatie- en opzoeksysteem gebaseerd op grammaticale onderscheidingen in de brontaal extra moeilijk. Nederlandstalige gebruikers van de Van Dale F-N kennen dat probleem dus ook, want in dat deel zijn de combinatiewoorden van de Franse voorbeeldzinnetjes gerangschikt volgens

[p. 112]

het Franse woordcategorie-systeem. De uitroep mon Dieu vindt de argeloze Nederlandstalige niet onder het cijfer 4 van de voornaamwoorden, maar onder de 2 van de bijvoeglijke naamwoorden. Dit betekent dus dat eenzelfde type voorbeeldzin of verbinding (zoals mijn God en mon Dieu) een andere codering krijgt in het deel N-F dan in het deel F-N. Die verschillende codering is vanzelfsprekend correct, maar kan voor de gebruikers zeer verwarrend werken, ook al omdat er in de gebruiksaanwijzing van de betreffende volumes niet op wordt gewezen.

Uit de hier besproken enquêtes en uit de opmerkingen van de proefpersonen blijkt alvast dat de lexicografen, ten eerste, de grammaticale kennis en het syntactisch analyseervermogen van de woordenboekgebruikers overschat hebben en, ten tweede, geen of te weinig rekening hebben gehouden met de mogelijke verschillen in grammaticale achtergrond van de gebruikers. Ondanks de beperktheid van het onderzochte materiaal en van de enquêtes, zou ik me toch aan enkele aanbevelingen willen wagen.

(1)	Grammaticale begrippen in tweetalige woordenboeken moeten zo veel mogelijk expliciet verklaard worden. De aangewezen plaats daarvoor is niet het woordenboekartikel zelf, maar een appendix. Een goed vertaalwoordenboek bevat dus een heldere, expliciete, beknopte grammatica van zowel de bron- als de doeltaal.
(2)	De ordening van de microstructuur kan beter niet op voor de gemiddelde gebruiker té ingewikkelde grammaticale onderscheidingen worden gebaseerd (zoals in de Van Dale-dictionaires is gebeurd). Als toch van een - eenvoudig - grammaticaal (ordenings)systeem gebruik wordt gemaakt, moet duidelijk in de gebruiksaanwijzing worden aangegeven of dat het brontaal- dan wel het doeltaalsysteem is, en moeten evt. verschillen tussen de twee worden gesignaleerd. Het toepassen van een eenvoudig grammaticaal (ordenings- en) opzoeksysteem kan voor de gebruikers (ook) een grammaticaal vormende rol hebben.
(3)	Meer in het algemeen zou men kunnen stellen dat de lexicografen er niet alleen zorg voor moeten dragen dat hun woordenboeken de informatie bevatten die de gebruikers nodig hebben, maar dat ze er ook voor moeten zorgen dat die informatie en de ordening ervan voor de gemiddelde gebruiker bevattelijk en hanteerbaar is. Om zulke gebruikersvriendelijke woordenboeken te kunnen maken is grondig en uitgebreid onderzoek naar het gebruik van woordenboeken en naar de lexicografische behoeften en reële taalkundige (grammaticale) mogelijkheden van de verschillende soorten woordenboekgebruikers onontbeerlijk. Er is daarover nog te weinig bekend. Het onderzoek in die zin is slechts een tiental jaren geleden begonnen.^3. Hier ligt duidelijk een taak voor alle universiteiten en instituten waar intensief gebruik wordt gemaakt van tweetalige woordenboeken.

G. Janssens (Université de Liège)

3. Zie o.a. Tomaszcyk 1979, Baxter 1980, Béjoint 1981, Hartmann 1983, Galisson 1983, Bogaards 1987.

[p. 113]

Bibliografie

Al, B.P.F.e.a., Van Dale Groot woordenboek Frans-Nederlands (Utrecht/Antwerpen 1983, 1990).

Al, B.P.F.e.a., Van Dale Groot woordenboek Nederlands-Frans (Utrecht/Antwerpen 1985, 1991).

Baxter J., ‘The dictionary and vocabulary behavior: a simple word or a handful’. TESOL Quarterly 14 (1980), 325-336.

Béjoint H., ‘The foreign student's use of monolingual English dictionaries: A study of language needs and reference skills’. Applied Linguistics 2 (1981), 207-222.

Bogaards P., ‘Tweetalige handwoordenboeken voor enigszins gevorderde taalverwervers’. Lexicologie. Toegepaste taalwetenschap in artikelen 27 (Amsterdam 1987), 42-49.

Galisson R., ‘Image et usage du dictionnaire chez les étudiants (en langue) de niveau avancé’. Etudes de Linguistique Appliquée 49 (1983), 5-88.

Hartmann R.R.K. (ed.), Dictionaries and their users (Exeter 1979).

Hartmann R.R.K. (ed.), ‘The bilingual learner's dictionary and its uses’. Multilingua 2-4 (1983), 195-201.

Tomaszcyk J., ‘Dictionaries: users and uses’. Glottodidactica 12 (1979), 103-119.