Forum der Letteren. Jaargang 1990

[p. 137]

Detective en anti-detective
Jack van der Weide

Reactie op Hanneke Mulder, ‘De anti-detective als postmodernistisch verschijnsel, Over Les Gommes van Alain Robbe-Grillet, Cherokee van Jean Echenoz en Maurits en de feiten van Gerrit Krol’ (FdL 30 (1989) 4 (december), pp. 241-254).

‘Hoe gebruiken Robbe-Grillet, Echenoz en Krol de (anti-)detective om uiting te geven aan een radikale twijfel’, zo formuleert Hanneke Mulder de centrale vraag in haar artikel. De anti-detective is inderdaad een opvallend en bepaald niet onbelangrijk verschijnsel in de postmodernistische literatuur, en de aandacht die Hanneke Mulder er aan schenkt is mijns inziens dan ook zonder meer terecht. Helaas kenmerkt haar artikel zich door onvolledigheid en oppervlakkigheid, legt het al te zeer de nadruk op het vermeende parodiërende karakter van de anti-detective en geeft het mede daardoor een zeer mager en vertekend beeld van het verschijnsel. Postmodernistische literatuur is, zoals Mulder zelf ook opmerkt, natuurlijk meer dan een ‘radikale epistemologische en ontologische twijfel’. En de anti-detective doet veel meer dan alleen maar uiting geven aan die twijfel.

Mulders beschrijving van de traditionele detective blijft al op een aantal punten in gebreke. Naast detailkwesties - het misdrijf in detectiveverhalen is bijvoorbeeld beslist niet altijd een moord - leidt dit vooral tot verwarring als de schrijfster verzuimt om een onderscheid te maken tussen de ‘klassieke’ detective (Poe, Conan Doyle, Agatha Christie, Dorothy Sayers) en de latere Amerikaanse variant, de ‘hard-boiled’ detective (Hammett, Chandler, Spillane). In de klassieke detective wordt meestal zowel verteld als gefocaliseerd door een anonieme verteller of helper van de held (Dr. Watson, Capt. Hastings) die verslag doet van het onderzoek van de detective, waardoor de noodzakelijke afstand tussen lezer en speurder ontstaat. In de hard-boiled variant treffen we Sam Spade of Philip Marlowe juist wel vertellend en focaliserend aan, als ze terugblikken op een zaak die tot een goed einde is gebracht. Verder lijken mij in een artikel dat twee Franse anti-detectives bespreekt ook de specifieke kenmerken van de ‘roman policier’ op zijn plaats.

De keuze van de drie besproken romans wordt in het artikel niet verantwoord en is volgens mij ook moeilijk te verantwoorden. Niet alleen doet de verhouding van één nederlandstalige en twee franstalige romans, en geen enkel italiaans- of engelstalig voorbeeld (b.v. Umberto Eco's De naam van de roos of Paul Austers New York Trilogy) merkwaardig aan, ook het tijdsverschil tussen de jaren waarin de boeken werden geschreven is belangrijk. Les Gommes uit 1953 heeft een duidelijk andere status als anti-detective dan zowel Cherokee als Maurits en de feiten, respectievelijk uit 1983 en 1986. Robbe-Grillet kon de detective bijzonder goed gebruiken om zijn theorieën met betrekking tot de ‘nouveau roman’ literair vorm te geven, waarmee Les Gommes een van de romans is die aan het begin van de ontwikkeling van de anti-detective staan. Cherokee en Maurits en de feiten zijn

[p. 138]

daarentegen verschenen in de tachtiger jaren, toen er al veel over het postmodernisme gesproken en geschreven was en vooral De naam van de roos de mogelijkheden die de detective dat postmodernisme bood nog eens goed onder de aandacht had gebracht. De keuze van de voorbeelden is ook in die zin minder gelukkig dat de schijn wordt gewekt dat het bij de anti-detective veelal om kluchtige parodieën gaat met blunderende speurders die het voor een groot deel aan zichzelf te wijten hebben dat ze niet verder komen met hun onderzoek.

Aan het eind van haar betoog concludeert Hanneke Mulder dat vooral het element van het zoeken en ook vinden van de waarheid in de traditionele detective het genre zo geschikt maakt voor postmodernistische herschrijvingen, waarbij de werkelijkheid niet meer kenbaar en de waarheid niet meer te achterhalen is. Hoewel niet verkeerd is deze conclusie zowel te eenvoudig als onvolledig. Mulder gaat voorbij aan zaken als de identiteitsproblematiek, waarbij de identiteit van de detective de inzet van het onderzoek wordt (niet voor niets komt Wallas in Les Gommes uiteindelijk bij zichzelf terecht!); de autoreflexiviteit van het detectivegenre, een kenmerk dat zich bij uitstek leent voor postmodernistisch gebruik; en vooral de nadruk in de klassieke detective op de (hermeneutische) leesactiviteit als tekstuele functie. Voor de lezer van een detective is het van essentieel belang dat hij bij de reconstructie van het verhaal van het misdrijf in het kielzog van de speurder probeert om de open plekken in te vullen en tot een interpretatie te komen. De open plekken in de tekst zijn in het detectivegenre dus expliciet functioneel en het is mogelijk een verband te leggen tussen lezer en detective aan de ene kant en schrijver en misdadiger aan de andere, die bij de gratie van elkaars reconstruerend respectievelijk scheppend vermogen bestaan. In de anti-detective kan dit leiden tot detectives op zoek naar misdadigers, voorgesteld als personages op zoek naar auteurs, tot schrijvers die schuldig blijken te zijn aan de verstoring van een orde of wereldbeeld, of zelfs tot lezers die de medeplichtigen worden van een detective die door de act van het interpreteren in een dader is veranderd (weer: Wallas).

Binnen de literaire (sub-)genres die in het postmodernisme herschreven worden neemt de detective een speciale plaats in, niet alleen vanwege de problematiek rond waarheid en werkelijkheid, maar ook door de formele kenmerken die het genre bezit. Hanneke Mulder toont met haar artikel vooral aan dat voor een goede beschrijving van de anti-detective kennis van de traditionele detective onontbeerlijk is. En die lijkt zij te kort te komen.

Jack van der Weide, KUN.