Forum der Letteren. Jaargang 1989

[p. 217]

Discussie en commentaar

F. Bordewijk, etaleur van betrekkelijke zekerheden

Nog altijd is de wetenschappelijke belangstelling voor het oeuvre van Ferdinand Bordewijk in het algemeen gefixeerd op het vooroorlogse werk, de roman Apollyon uit 1941 inbegrepen. Recentelijk verschenen in De nieuwe taalgids analyses van De wingerdrank en Apollyon en twee essays in Hollands maandblad over resp. Bint en de fantastische vertelling ‘De trog bij Luzon’. Temeer nu al enkele jaren het Verzameld werk beschikbaar is, wordt het tijd ook het naoorlogse en meest omvangrijke deel van het oeuvre in de beschouwingen en analyses te betrekken. Aan waardering heeft het Bordewijk ook voor dit deel van zijn oeuvre in ieder geval niet ontbroken: met name de romans De doopvont, Bloesemtak, Tijding van ver en de verhalenbundel Centrum van stilte zijn overwegend positief ontvangen.

De aanleiding tot bovenstaande opmerkingen vormt het artikel van Ralf Grüttemeier in Forum der letteren, September 1988, ‘De impasse rond Bint en een aanzet tot overwinning’. Opnieuw betreft het hier een beschouwing over vooroorlogs werk. Hoe juist de conclusie van Grüttemeier ook moge zijn met betrekking tot de aard van Bint-een tekst waarin de meest uiteenlopende krachten op elkaar botsen tot in het oneindige - toch ontbreekt m.i. ten onrechte de verbinding hiervan met het oeuvre. De steeds weer optredende ambiguïteit in de beoordelingen van Bordewijks werken verschenen ná Bint geeft hier alle aanleiding toe. Met andere woorden: Grüttemeiers typering van de receptie- en interpretatiegeschiedenis van Bint is zónder dat hij ergens een suggestie in deze richting doet, in feite een typering van het oeuvre.

Bint is inderdaad zoals Grüttemeier zegt een ‘complexe roman’, waarvan de strekking ook volgens Bordewijk geheel open is. Ambivalentie is in dit verband ook een bruikbaar begrip, zowel voor toepassing op personages als op lezersreacties. Maar complexiteit, ambiguïteit, ambivalentie - termen uit Grüttemeiers artikel - zijn begrippen die wezenlijke bestanddelen vormen van Bordewijks mensvisie zoals die in het latere werk wordt ontwikkeld. Neemt Dreverhaven in Karakter wraak vanwege Joba? Vanwege de advocatuur? Werkt hij Jacob tegen of werkt hij met hem mee? Heeft Hugo in Noorderlicht de ondergang van de ijzerhandel bewerkstelligd of heeft hij aan de bestendiging van de zaak bijgedragen? Uiteenlopend zijn de kritieken op Apollyon en Eiken van Dodona, maar typisch ambigu zijn ook sommige karakters in deze romans. Zo is het een geheel open vraag of de vrouwen in Eiken van Dodona te gronde gaan aan zichzelf of dat ze bewust kiezen voor hun ondergang (Martha, Daatje). Het grondgevoel in Eiken van Dodona, aldus Victor Varangot, is het geïmponeerd zijn zowel in het algemeen als vooral ook door de tweeslachtigheid en de veranderlijkheid in al het bestaande.

In De doopvont, een typisch analytische roman in vergelijking met een meer beschrijvende roman als Noorderlicht, wordt een pleidooi gehouden voor de subjectiviteit van elk oordeel en worden discussies gevoerd over eenheid en tegenstrijdigheid binnen de mens. De dupliciteit van de mens en het ‘multiple’ van

[p. 218]

zijn karakter zijn daar een gegeven. Aan het slot van de roman stelt De Bleeck vast dat de mens ‘waar het zijn pogingen betreft tot onderzoek van zijn innerlijke structuur, ondanks de diepte daarvan, niet veel verder komt dan zijn geest, of, wil men, ook zijn ziel. Braak liggen nog de terreinen van zijn intui'tie en van zijn instinct, en zij schijnen wel ontoegankelijk omdat zij animaal zijn en dat menselijke, de rede, er voor halt houdt.’ In aansluiting hierop geeft De Bleeck een typering van zichzelf die zich echter ook laat lezen als een zelfbekentenis van de auteur (bij verschijnen van De doopvont bijna 70 jaar oud):

‘Ik ben, dacht hij verder nog, eigenlijk mijn hele leven lang een etaleur geweest die, mogelijk met een zekere handigheid, geringe waarden in de uitstalkast doet voorkomen als belangrijke. Het waren mijn zekerheden. Maar hoe ouder de mens wordt, des te meer van zijn zekerheden raakt hij kwijt, totdat de grijsaard zich los voelt van alle verankering en als een kurk op de oceaan.’ (VW, 4, p. 537)

Dit besef van het vloeiende vinden we ook in Bloesemtak, bij Aurora:

‘de beste adelbrief van de mens is zijn besef van het vloeiende, omdat hij in het besef daarvan al het levende overtreft’. (VW, 5, p. 141)

Aan het slot van deze roman is echter niet duidelijk wie nu verantwoordelijk is voor de bezorgdheid om de kinderen. Is dat nu de achtergebleven vader of speelt de overleden moeder toch nog haar rol? Een typisch open einde. Hetzelfde geldt voor het slot van Tijding van ver. Is hier sprake van sterven? Of is herstel mogelijk? Treffend in deze roman is dat de ambiguïteit hier gekoppeld is aan een juridisch ambt. Voor Braam Bouwens bestaat er geen delicater ambt dan het rechterlijke:

‘het was door zijn tweezijdige gerichtheid meer subtiel dan het ambt van geestelijke, van medicus. [...] De mens werd geboren met een ware schatkamer aan reserve, in het lijfelijke, in het geestelijke. Zijn eigen schatkamer was zijn gereserveerdheid. Hij bleef ook tegenover zichzelf gereserveerd. Twijfelingen en geslingerdheden waren eigen aan het ambt en misschien wel zijn kroon.’ (VW, 5, p. 298)

Ook in de postuum gepubliceerde roman De golbertons blijkt de ambiguïteit in de mensvisie onverkort gehandhaafd, versterkt zelfs lijkt het wel:

‘Zo was de mens. Een pot met kwaad misschien, maar ook een pot met raadsel.’ (VW, 5, p. 539)

Een frappant beeld van Bordewijks schrijversintenties en tegelijk van zijn inzicht in de daarbij behorende beperkingen is de poging die De Bree in Bint onderneemt om te komen tot een proefschrift over de vrouw, in het bijzonder de geleerde vrouw. De poging wordt opgegeven. Als het niet mogelijk is de complexiteit van de mens te doorgronden, dan kan die van de vrouw ook niet worden doorgrond.

[p. 219]

Zo is het eigenlijk ook gesteld met de interpretatie-problematiek rond Bint. Deze is niet zozeer gediend met een voortgaande verbijzondering, zoals Grüttemeier voorstelt tot besluit van zijn artikel, maar met een verplaatsing van de aandacht naar de thematiek en receptie van het gehele oeuvre van Bordewijk.

Siem Bakker

Bibliografie

Bakker, S.: Bordewijk als diepzee-onderzoeker. In: Hollands maandblad, 30 (1988). 493. p. 12.

Bordewijk, F.: Verzameld werk 1-11, 's-Gravenhage, 1982-1988.

Grüttemeier, R.: De impasse rond ‘Bint’ en een aanzet tot overwinning. In: Forum der letteren, 29 (1988), 3, pp. 221-228.

Smulders, W.: De wingerdrank I. In: De nieuwe taalgids, 81 (1988). 4. pp. 321-335.

Smulders, W., De wingerdrank II. In: De nieuwe taalgids, 81 (1988), 5, pp. 401-416.

Tillema, M: De hoogten van Conan Doyle de trog van Bordewijk. In: Hollands maandblad, 30 (1988), 490, pp. 12-19.

Varangot, V.: Bordewijk. In: Proloog, 2 (1947). 1, pp. 23-41.

Vries, G. de: De gevaarlijke zandbanken van het innerlijk. Over Apollyon van F. Bordewijk. In: De nieuwe taalgids, 81 (1988), 2, pp. 144-160.

Zwart, P.J.S.: Roman van een ontvanger. Of: Hoe Bordewijk aan Bint kwam. In: Hollands maandblad, 29 (1988), 484, pp. 34-40.