Forum der Letteren. Jaargang 1989

[p. 174]

Stiltes rond Godot: het Nederlandse debat over de vrouwelijke rolbezetting van Wachten op Godot
Matthijs Engelberts

Hamm.-Sexe?
Clov. - Quelle importance?
Fin de partie

Eerverleden voorjaar werd de Nederlandse toneelwereld opgeschrikt door een konflikt dat de voorpagina's haalde: vier vrouwen weigerden af te zien van hun voornemen om de mannenrollen in het toneelstuk En attendant Godot van Samuel Beckett te spelen in het Haarlemse theater ‘de Toneelschuur’, en de auteur besloot een proces tegen hen aan te spannen. Op de bekendmaking van dit konflikt volgde een debat in de pers, een kort geding op 22 april 1988, en de uitspraak van de rechter, die de eis van Beckett tot stopzetting van de voorstellingen afwees. Slechts weinig culturele gebeurtenissen vormen de aanleiding tot een zo publieke en hevige strijd als de zaak rond Wachten op Godot. De haast die eigen is aan een kort geding en de belangen die daarbij op het spel staan zijn er echter debet aan geweest dat de redetwist in en buiten de rechtszaal niet bijzonder helder verlopen is. Het heeft dan ook zin om het literaire aspekt van de trouw aan de tekst, dat de meeste aandacht kreeg zonder door voor- en tegenstanders van de voorstelling voldoende nauwkeurig onderzocht te worden, nader te belichten.

Het in 1952 in het Frans gepubliceerde stuk laat geen ruimte voor de opvatting dat de vijf personages van een ander geslacht dan het mannelijke zouden zijn; beide partijen waren het hier over eens. Namen, kostuums, aanspreekvormen (‘monsieur’, ‘il’) en lichamelijke details (een toespeling op het mannelijk zaad) tonen duidelijk het geslacht van de personages aan. Wat heeft de aktrices, de regisseuse en de dramaturge die de produktie uitbrachten dan ertoe gedreven het stuk in een vrouwelijke bezetting te spelen - dat wil zeggen, de mannelijke personages door aktrices in mannenkleding te laten spelen? Hun motivatie laat wat bondigheid betreft weinig te wensen over: zowel de vrouwen zelf (o.a. Haarlems Dagblad 12/4, De Groene 20/4) als hun advokaat tijdens het geding wezen er op dat het thema van het stuk naar hun mening algemeen menselijk is, en het daarom niet noodzakelijkerwijs slechts door mannen gespeeld kan worden.

De president van de rechtbank in Haarlem die uitspraak deed in de zaak gaf de toneelgroep gelijk. ‘Het thema van Wachten op Godot als kenbaar uit de tekst van Beckett is,’ zo schrijft hij: ‘in existentiële onzekerheid wachten op iemand (of iets?) door een tweetal mannen die een relatie met elkaar onderhouden.’ (punt 3.11 van het vonnis). En hij voegt toe: ‘De voormelde inhoud van het toneelwerk is geenszins concludent voor de stelling dat het stuk uitsluitend door mannen kan worden gespeeld. Het thema is immers niet gebonden aan man- of vrouw- zijn van de akteurs. Het ontstijgt daaraan en is krachtens het alles overheersende thema als kort aangeduid, zoals de Toneelschuur met juistheid heeft betracht, algemeenmenselijk van karakter.’ (punt 3.12). Deze laatste stelling vormt het meest centrale

[p. 175]

argument van de uitspraak, evenals van de motivering van het ensemble. Aldus geponeerd is er weinig tegen de these in te brengen. Men kan zich afvragen of de formulering van de rechter gelukkig is: deze geeft aan het toneelstuk een betekenis die neigt naar de theses van de existentialistische filosofie, waar Beckett in de beginperiode van zijn bekendheid vaak bij is ingedeeld. Het is wellicht beter om in het werk van Beckett de ontluistering van elke algemene uitspraak, van elke generaliserende betekenis te onderstrepen; maar ook deze onmogelijkheid van de abstraktie is - in de weinig toepasselijke termen voor een visie die zich tegen algemene uitspraken verzet - ‘algemeen menselijk’.

Een kunstwerk is echter, mag men bekend veronderstellen, meer dan het tot een paar woorden gereduceerde thema dat men meent erin te kunnen herkennen. In de aankondiging van de gewraakte voorstelling in het Amsterdamse theater ‘Frascati’ wordt zelfs een uitspraak van Beckett geciteerd die dit onderstreept: ‘Ik zou geen enkele reden hebben gehad om mijn romans te schrijven als ik het onderwerp in filosofische termen had kunnen uitdrukken.’ (Baal Frascati april/mei/juni). Het is dus slechts een eerste stap om te konstateren dat een thema van toepassing kan zijn op anderen dan de personages. De belangrijkste vraag die gesteld moet worden is of die geldingskracht inhoudt dat aan de personages vorm kan worden gegeven door akteurs van een ander geslacht dan dat van de personages, zonder dat daardoor het stuk wordt veranderd. Wat En attendant Godot betreft is al gekonstateerd dat het mannelijke geslacht van de personages op verlerlei manieren onderstreept wordt. Als de tekst van deze personages door aktrices wordt gesproken is de vrouwelijkheid van de spelers dan ook geen neutraal element in het geheel van de voorstelling te noemen. Het stuk krijgt op deze manier een andere betekenis dan een voorstelling gespeeld door mannelijke akteurs; in het onderhavige geval wordt de toegevoegde betekenis geacht te luiden dat, hoewel in de tekst over mannen wordt gesproken, de thematiek niet tot hen beperkt is. De advokaat van de Franse vereniging van toneelschrijvers waarbij Beckett is aangesloten heeft op deze nadere betekenis nogal nadrukkelijk gewezen in zijn pleidooi, en hij refereerde daarbij aan de kwalifikaties die de vereniging bezigde, waarbij hij terug kon vallen op de vertaling van de toneelredakteur van het NRC-Handelsblad: ‘mombakkeserij en travestie’ (Cultureel supplement 8/4/88).

In het geval van En attendant Godot moet opgemerkt worden dat deze toegevoegde betekenis niet in een opvallende relatie staat tot de ‘thema's’ van de tekst. Weinig toeschouwers immers zullen na opvoeringen in een mannelijke rolbezetting het theater verlaten hebben met de nijpende vraag of de gespeelde situatie ook voor vrouwen opgaat. Dat het wachten op een illusie zowel voor vrouwen als voor mannen kan gelden zal het publiek gevoeglijk hebben aangenomen, want niets in de tekst duidt erop dat het geslacht van de personages voor die situatie kenmerkend is. In andere stukken heeft Beckett zijn thematiek dan ook met vrouwelijke personages vormgegeven. Er is dus in de voorstelling een thema toegevoegd waarvan - vanuit een strikt esthetisch perspektief - niet bepaald gezegd kan worden dat het een produktief, onthullend licht werpt op de gespeelde tekst.

Blijft de vraag of de vrouwelijke rolbezetting het werk nog op een andere manier verandert, dan alleen door de aandacht te verleggen naar een thema dat weinig

[p. 176]

reliëf geeft aan het stuk. Dit punt is in het debat nauwelijks aan de orde geweest, terwijl toch de geschiedenis van het verzet van Beckett tegen de vrouwelijke rolbezetting aanleiding geeft tot verder onderzoek. De leeftijd van de personages in Wachten op Godot is voor deze vraag van belang. Vladimir en Estragon zijn verre van jong, en bij de twee andere personages Lucky en Pozzo treden verschijnselen op die verbonden zijn aan het bereiken van een meer dan gemiddelde leeftijd. Ook in andere teksten zijn de personages die aan het woord komen in overgrote meerderheid oud. Kinderen komen in de door Beckett geschapen wereld nauwelijks voor, en zijn dan meestal min of meer onbeduidende slachtoffers. Die afwezigheid is niet bevreemdend. In het peilloze universum van Beckett kent de tijd slechts een begin dat een herhaling is van een eerdere herhaling, elke keer op een niveau waarop de mogelijkheden verder gereduceerd zijn, waarop er meer verval is, meer aftakeling. Langzaam schrijdt de tijd voort, en voert de levenden naar een einde dat nabij is maar altijd uitblijft, ook al lijkt het dichterbij te komen. Een beweging in de andere richting, een verjonging, een nieuw begin, ook al zou het even uitzichtloos zijn, is ondenkbaar in de wereld van het werk. In de tweede akte van En attendant Godot begint het stuk weliswaar opnieuw, maar niet vanaf een aanvang die een werkelijke oorsprong is, en die onbekendheid met wat is en gaat komen inhoudt. Dezelfde cyclus ontrolt zich opnieuw, nu op een niveau dat door de voorafgaande mislukking nog minder uitzicht op verlossing biedt dan de eerste. Een nieuw leven is in tegenspraak met het universum van Beckett, zo stellen ook de vele kommentatoren van het werk van de auteur.

Heeft deze afwezigheid van de voortplanting wellicht te maken met het geslacht van de personages in Wachten op Godot? Is de afwezigheid van vrouwen verbonden met de mogelijkheid van hun lichaam tot het voortbrengen van nieuw leven? Voorwaar een gevaarlijke suggestie, zowel voor Beckett als voor het ensemble: blijkt nu plots dat de groep zich herkend heeft in een sexistisch stuk, waarin de vrouw tot moeder gereduceerd wordt, en dientengevolge vermeden? Het zou niet weinig moeite vergen om Beckett op basis van zijn werk als sexist te kwalificeren. In zijn geschriften, vooral de latere, spelen vrouwen vaak een hoofdrol in verhalen en stukken die thematisch nauwelijks afwijken van wat in de andere teksten naar voren komt. In de tekst die maatgevend genoemd kan worden, Oh les Beaux Jours, is wel een mannenrol te vervullen, maar dit personage is gereduceerd tot een zich voornamelijk via grove uitingen manifesterende, bijna geheel onzichtbare figuur: de hoofdpersoon is een vrouw, Winnie die haar dagen in ledigheid en al pratend doorbrengt, evenals Vladimir en Estragon. Een verschil met deze twee helden is dat zij haar paradijs projekteert in het verleden, in plaats van er op te wachten zoals de twee zwervers dat doen. De twee situaties zijn daarmee echter niet zo verschillend dat niet van een zelfde thematiek gesproken kan worden. Beckett heeft daarmee zelf al laten zien dat de ledigheid van het wachten terwijl men zich koestert aan een illusie niet een sexe-gebonden gegeven is. Ook in andere teksten spelen vrouwen een rol waaraan Beckett zijn zich slechts langzaam evoluerende wereld vorm geeft - en van een effektieve vruchtbaarheid is in die gevallen geen sprake, door de leeftijd of door omstandigheden als die van Winnie, die tot over haar middel in de grond zit; in Pas Moi wordt zelfs de scheiding tussen de sexen in zoverre opgeheven dat een vrouwenstem praat over een op toneel aanwezige

[p. 177]

figuur waarvan het geslacht volgens de regie aanwijzingen ‘onbepaald’ is. De auteur Beckett kan dan ook niet aangemerkt worden als schutter in een sexistisch universum. De lichamelijke mogelijkheid van het baren maakt in zijn werk niet van vrouwen andersoortige wezens dan van mannen en reduceert hen niet tot moederfiguren.

Maar Beckett gaat niet zo ver dat de lichamelijke verschillen tussen vrouwen en mannen daarmee opgeheven zijn. Aangezien de vrouw degene is die kinderen kan baren, is bij Beckett biologisch het nieuwe begin met haar lichaam eerder gegeven dan met het mannelijk lichaam. Het feit dat een vrouw niet noodzakelijkerwijs baart, het feit dat voor de bevruchting ook een man nodig is, en het feit dat de moderne voortplantingstechnieken de voortbrenging steeds meer loskoppelen van de baarmoeder, dat alles verhindert niet dat alleen de vrouw lichamelijk gezien kan baren. Geslachtsspecifieke kenmerken mogen dan in het werk van Beckett geenszins een dominant gegeven zijn en niet tot een dichotomie leiden, het odium dat bij hem op voortbrenging rust maakt dat En attendant Godot geen aktrices verdraagt. Deze situatie vormt de tweede reden die het onmogelijk maakt het stuk te spelen in een vrouwelijke rolbezetting, zonder inbreuk te maken op het principe van de trouw aan de tekst.

Een verdere reden waarom de hechte struktuur van Wachten op Godot geen aktrices verdraagt is het feit dat de twee hoofdpersonen Vladimir en Estragon verwijzen naar een reeks mannenfiguren uit de westerse cultuur. De bijbel speelt door het hele stuk een belangrijke rol, wat voor het mannenpaar tot uiting komt in toespelingen op Caïn en Abel, op de twee gekruisigden aan weerszijden van Jezus, en op Jezus zelf. Verder doen de twee hoofdpersonen door hun kleding en gedrag denken aan het circus en het variété: clownsparen en komische duo's zijn daar verre van onbekend. Deze toespelingen gaan in een vrouwelijke bezetting overigens niet geheel verloren; wel krijgen zij opnieuw een betekenis die aan het stuk een eigenzinnige invulling geeft.

Dat de verwijzingen naar mannelijke figuren niet verloren gingen is voor een deel te danken aan het feit dat de speelsters het geslacht van de personages niet veranderd hebben: zij speelden in mannenkostuums en zeiden ‘hij’. In het debat rond de zaak is dit onderscheid tussen personages en akteur niet gemaakt. Naast het verwaarloosde onderscheid tussen thema en vorm heeft deze onduidelijkheid de diskussie vertroebeld. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat de redenering van de vrouwen over de algemene geldingskracht gemakkelijk ondergraven kan worden door de voorstelling in een vreemd anti-feministisch licht te stellen. Het wordt immers mogelijk om een stuk waarin aktrices mannen spelen zo te begrijpen dat vrouwelijke spelers niet als vrouwelijke personages vorm kunnen geven aan een algemeen menselijk thema, maar dat zij hiervoor het mannelijke geslacht van de personages moeten aannemen (op deze uitleg is ook gewezen in het juli-nummer van het feministische tijdschrift Katijf). Als het er inderdaad om gaat te laten zien dat een thema op vrouwen van toepassing kan zijn, is het te verkiezen de personages tot vrouwen te maken, en niet de mogelijkheid open te laten voor het publiek om te concluderen dat een aktrice blijkbaar alleen als man het thema vorm kan geven.

In nog grotere mate heeft het ontbreken van een duidelijk onderscheid tussen

[p. 178]

speler en personage zijn weerslag gehad op de bewijsvoering van de groep. De speelsters onderbouwden de aangebrachte verandering door er op te wijzen dat zij zich aangesproken voelden door de thematiek van een stuk dat algemeen menselijk is, en de rechter heeft deze universaliteit een centrale plaats in zijn uitspraak gegeven. Als het geslacht van de personages echter niet veranderd wordt in de voorstelling, is de rechtvaardiging door middel van het algemeen menselijke karakter van het thema strikt genomen overbodig geworden. Meer geslachtsgebonden thema's, die niet vrouwen betreffen, kunnen immers net zo goed speelsters aanspreken, aangezien zij toch onvermijdelijk met mannen te maken hebben. En betekent dit niet dat zij zin kunnen krijgen om een stuk met dergelijke thema's te spelen? Als zij daarbij het geslacht van de mannelijke personages handhaven, leidt dit niet meer en niet minder af van wat het stuk laat zien dan als het om een algemeen menselijk thema gaat dat met mannelijke personages vorm krijgt. In beide gevallen wordt immers de aandacht op een andere wijze gestuurd dan voorzien, terwijl aan het ‘thema’ in engere zin geen schade wordt toegebracht, daar het op één sexe respektievelijk op beide van toepassing blijft. De geldigheid voor beide geslachten van het thema van Godot doet in een debat over een vrouwelijke rolbezetting dan ook weinig ter zake: een mannelijk thema wordt niet minder duidelijk dan een algemeen menselijk thema als het mannelijk geslacht van de personages gehandhaafd blijft, en de tekst wordt in beide gevallen in een ander licht gesteld door een vrouwelijke rolbezetting. Het verweer van het ensemble tegen Beckett's eis heeft door de toevlucht tot de algemeen-menselijkheid slechts problemen voor de toekomst geschapen: is het nu niet geoorloofd dat aktrices mannelijke personages spelen in een mannenstuk, wat dat ook moge zijn?

Overigens moet gezegd worden dat als de argumentatie de nadruk legt op de trouw, en daardoor weinig overtuigend is, de voorstelling zelf duidelijker was. Ook al bleef het mannelijk geslacht van de personages gehandhaafd, de vrouwelijkheid van de aktrices was zo nadrukkelijk dat men vanzelf de personages ook als vrouwen ging zien, ondanks de mannelijke kostuums en persoonlijke voornaamwoorden. Dat geldt des te meer omdat uit de voorstelling een opvallende houding ten opzichte van het stuk sprak. De recensies onderstreepten vaak deze houding, die kort weergegeven kan worden als de verwaarlozing van de beangstigende leegte die in de tekst naar voren komt ten gunste van een troostrijke, ja vrolijke onderlinge verbondenheid. De recensent van de Volkskrant (21/4) en zelfs die van Opzij (juni 1988) interpreteerden deze sfeer als een mislukking; maar zou die verbondenheid in een genadeloos universum niet min of meer opzettelijk vanuit een vrouwelijk perspektief in de voorstelling zijn ingebracht? Dan zou de konstatering van de dramaturge dat de vrouwelijke visie van de regisseuse zich altijd wel enigszins zal doen gelden (Haarlems Dagblad 12/4) bewaarheid zijn. Als aan het eind van het stuk de personages, bij hun opnieuw niet uitgevoerde besluit te vertrekken, elkaar schalks glimlachend en met een blik van geamuseerde verstandhouding aankijken, in plaats van moedeloos of blank voor zich uit te staren, kan bijna niet anders gekonstateerd worden. Of die interessante interpretatie van het stuk ook een boeiende voorstelling oplevert is hier niet belangrijk: wel kan gezegd worden dat de vrouwen op toneel genuanceerder en duidelijker stelling nemen dan zij, hun

[p. 179]

mede- en tegenstanders en de rechter dat in het debat in media en rechtszaal gedaan hebben.

Luctor et emergo - de Nederlandse volharding in een eigenaardige mengvorm van heterodoxie en rechtzinnigheid is beloond; maar de mistige einder heeft een genuanceerde afweging verhinderd, waarin duidelijk onderscheid gemaakt kan worden tussen de verschillende aspekten. De beweerde trouw aan de tekst blijkt bij nadere beschouwing immers een onhoudbaar argument, ondanks het zegel van de rechter. Men kan niet stellen dat vanuit literair oogpunt geen inbreuk wordt gemaakt op de tekst als deze door vrouwen wordt opgevoerd, want zich herkennen in de inhoudelijke strekking van een stuk en hieraan vormgeven blijven twee verschillende zaken. Daarnaast is een debat over de algemeen-menselijkheid van het thema strikt genomen overbodig zolang de aktrices mannelijke personages uitbeelden, aangezien het ‘thema’ van welk stuk dan ook in principe niet verandert als de speelsters het geslacht van de personages handhaven.

Doordat het literaire aspekt tegelijk te nadrukkelijk en onvoldoende is belicht bleef een boeiend vraagstuk grotendeels onbesproken. Immers, als de ontrouw aan het stuk vaststaat impliceert dit geenszins dat men in een geding aan andere aspekten minder gewicht moet toekennen. Feministische overwegingen kunnen in een bepaalde maatschappelijke kontekst de doorslag geven, wanneer deze gezien worden als de aanleiding tot een te rechtvaardigen inbreuk op het stuk, en niet worden weggemoffeld onder een gebrekkige literaire redenering.

Theaterhistorische redenen die de toenemende zelfstandigheid van het theater ten opzichte van de literatuur onderstrepen kunnen evengoed gewicht in de schaal leggen, zolang maar niet de breuk met de tekst verdoezeld wordt. Ook juridische overleggingen kunnen van belang zijn, als de rechter meent dat het in het belang is van de duidelijkheid in het maatschappelijk verkeer dat de partijen zelf tijdig nadere afspraken maken over de toelaatbaarheid van afwijkingen, en dat bij gebrek daaraan het belang van de uitvoerenden prevaleert. Dergelijke aspekten hebben ook nu wel een rol gespeeld, maar slechts in het perspektief van een vermeende, of niet adekwaat aangevochten, trouw aan de tekst. Dit nevelige perspektief had Beckett kunnen ophelderen als hij zich liet verleiden tot het schrijven van verklaringen in plaats van toneelteksten; de groep had helderheid kunnen scheppen door zich niet onder druk van het geding aan de letter van de bepalingen uit de auteurswet en het speelkontrakt te konformeren, maar te pleiten voor het toestaan van gemotiveerde afwijkingen van de trouw aan het stuk. Dat is tenslotte de praktijk van het hedendaagse theater. De uitspraak die nu geldingskracht heeft miskent die realiteit, en geeft daarmee aan het moderne en beckettiaanse ‘thema’ van de kloof tussen taal en werkelijkheid een wel heel onverwachte ‘vorm’.