Forum der Letteren. Jaargang 1989

[p. 50]

Gebrekkige voorlichting

Het onlangs te Utrecht opgerichte Onderzoeksinstituut voor Taal en Spraak (OTS) heeft het blijkbaar nodig geoordeeld grotere bekendheid te geven aan het onderzoek dat daar wordt verricht. Het heeft dit gedaan door een fraai ogende brochure van 18 bladzijden het licht te laten zien, waarvan er 9 gevuld zijn met grafische voorstellingen (spectrogrammen, boomdiagrammen o.a.), maar zonder onderschrift of nadere toelichting en zonder dat ernaar verwezen wordt in de tekst die de overige 9 bladzijden vult. Deze illustraties zullen zeker voor de meeste lezers onbegrijpelijk zijn en hen niet nader brengen tot hetgeen in het OTS wordt onderzocht. Die taak moet dus geheel door de tekst vervuld worden.

Om een indruk te geven van de stijl waarin dit geschiedt, is het misschien het beste om de eerste drie alinea's hier af te drukken, die in ieder geval deze verdienste hebben dat zij duidelijk maken waarom het boekje de titel ‘Vanzelfsprekend’ draagt.

Praten en luisteren naar wat anderen zeggen: moeiteloos brengen we daar grote delen van ons leven mee door. Het bestaan van taal en spraak lijkt vanzelfsprekend. Iedereen kent wel de clichés: taal maakt dat we mensen zijn, een maatschappij zonder taal is ondenkbaar. In de praktijk van alledag zijn taal en spraak de vervoermiddelen waarmee we onze meningen, wensen en gedachten kenbaar maken.

Die vervoermiddelen staan meestal ‘op de automaat’. Van de machinerie die daarachter zit, hebben we eigenlijk geen idee. Geen mens kan vertellen hoe hij indertijd zijn moedertaal heeft geleerd of hoe hij die nu precies gebruikt. Dat is merkwaardig als je ervan uitgaat dat taal inderdaad is wat ons ‘mens’ maakt. Alleen al op die grond zou je meer willen begrijpen van wat taal en spraak nu eigenlijk inhouden.

Dat kan. Ook al helpt het voorlopig nog niet veel om hersenpannen te lichten (van de werking van onze hersenen is nog veel te weinig bekend), ook van buitenaf zijn er heel wat conclusies te trekken en theorieën op te stellen. Maar daarvoor is het nodig eerst te weten op welke vragen je nu precies een antwoord zoekt. Dat betekent dat de begrippen ‘taal’ en ‘spraak’ opgesplitst zullen moeten worden. Ze zijn veel te breed om er zomaar wetenschappelijk onderzoek op los te kunnen laten.

Wat zal een niet taalkundig geschoolde lezer hiervan nu maken? Zal hij inderdaad gaan inzien dat hij moeiteloos grote delen van zijn leven met praten en luisteren heeft doorgebracht? Was bijv. het luisteren op de lagere school en later op de middelbare, en misschien nog later aan de universiteit zo'n moeiteloze activiteit? Of zijn dat nu juist niet de grote delen van het leven waarop de tekst doelt? En ging het spreken hem altijd zo moeiteloos af? En wat te denken van taal en spraak die volgens de tekst vervoermiddelen zijn die meestal (dus soms niet) ‘op de

[p. 51]

automaat’ staan? En hoe verhouden zich deze vervoermiddelen onderling, waarmee wij meningen, wensen en gedachten (een merkwaardige trits) kenbaar maken (aan iedereen?). En los van dit alles, wat wordt nu eigenlijk als moeiteloos gekwalificeerd? Het zal toch wel de bedoeling zijn geweest te beweren dat veel tijd besteed wordt aan praat- en luisteractiviteiten die geacht worden moeiteloos te verlopen, maar wat er staat is dat het doorbrengen van zoveel tijd moeiteloos verloopt, en dat is iets heel anders.

In de eerste alinea wordt de formule ‘taal maakt dat we mensen zijn’ beschouwd als een cliché, maar in de tweede is zij geworden tot een nuttig inzicht dat ons leert dat het een merkwaardig feit is dat ‘geen mens kan vertellen hoe hij indertijd zijn moedertaal geleerd heeft of hoe hij die nu precies gebruikt’. Hier worden twee verschillende zaken ten onrechte onder één noemer gebracht. Het is helemaal geen merkwaardig feit maar juist iets zeer vanzelfsprekends dat een mens niet kan vertellen hoe hij in zijn eerste levensjaren heeft leren spreken. Maar men kan wel heel veel laten weten over hoe men, volwassen geworden, zijn taal gebruikt. Het is algemeen bekend dat informanten bij het taalkundig onderzoek onmisbaar zijn.

Het blijmoedige uitzicht dat het begin van de derde alinea biedt, maar waarvoor de grond niet nader wordt toegelicht, wordt helaas onmiddellijk afgezwakt door de constatering dat het voorlopig (dus later wel?) niet veel helpt om ‘hersenpannen te lichten’. Maar gelukkig kan ook ‘van buitenaf’ (dus zonder chirurgie) al heel wat worden gedaan, al moet er nog wel eerst een pijnloze operatie worden verricht: de begrippen ‘taal’ en ‘spraak’, eerder als ‘vervoermiddelen’ geïntroduceerd, moeten worden gesplitst. Bovendien moeten er ook nog vragen worden gesteld, waarmee de rest van de eerste bladzijde verder wordt gevuld, en waarop ik niet inga. Daaruit blijkt in ieder geval dat taal en spraak, hoe die zich ook onderling mogen verhouden, niet zo vanzelfsprekend zijn als het op het eerste gezicht soms (dus niet altijd) lijkt. Na deze drie alinea's zal de in verwarring gebrachte lezer daar zeker van harte mee instemmen.

Na de vragenstellerij daalt de brochure even af (p. 4) tot het niveau van een tienjarige, alvorens weer op te stijgen naarde abstracte wereld van taal en spraak. Tot beter begrip karakteriseert de brochure nl. het OTS ruimtelijk, zoals dit ‘onderkomen van de Letterenfaculteit van de Utrechtse universiteit’ erbij ligt op het adres Trans 10. Het is ‘een doolhof van gangen, trappetjes en kamers’ met ‘achter elke deur weer een andere wetenschapper (uiteraard) met een eigen specialiteit’. Het OTS tracht nu ‘een deel van alle afzonderlijke kennis en deskundigheid te bundelen’.

Het zou veel te veel plaatsruimte vergen indien ik de brochure op de voet bleef volgen. Ik beperk me verder tot een aantal highlights.

Na medegedeeld te hebben dat het grootste onderzoeksgebied van het OTS ‘de theoretische of fundamentele taalwetenschap’ is, introduceert de brochure de ‘traditioneel gemaakte’ onderscheiding van vier vakgebieden: fonologie, morfologie, syntaxis en semantiek, waarbij de aandachtige maar taalkundig onervaren lezer wederom voor allerlei moeilijkheden wordt gesteld. Deze betreffen allereerst de verhouding tussen de fonologie en de pas aan het eind van het boekje aan de orde komende fonetiek. De lezer wordt nl. verteld: enerzijds dat de fonologie het vakgebied is waar men ‘kijkt naar de klankvorm van woorden’, en

[p. 52]

anderzijds dat de fonetiek zich bezighoudt met ‘de samenhang tussen taal en spraak’. (Die samenhang is er dus, mogen we bij het scheiden van de markt op p. 16 aannemen, maar ook hier wordt t.a.v. de aard van die samenhang geen klare wijn geschonken).

Maar nog moeilijker wordt het om het grote belang in te zien van de syntaxis, waarvan eerder is medegedeeld dat zij zich bezighoudt met woordgroepen en zinnen. De lezer verneemt nl. (p. 6) dat ‘tussen een klankenstroom en de betekenis van een uiting de syntaxis ligt’. Deze uitspraak wordt direct gevolgd door: ‘Het (?) is een onmisbare schakel. Zonder syntaxis krijg je woordsalade.’ Om wat voor salade het hier gaat wordt helaas aan de ongetwijfeld verblufte lezer niet verder medegedeeld.

Maar ook over morfologie en semantiek zal de lezer veel moeilijk te verwerken informatie opdoen, vooral omdat de beschouwingen omtrent Nederlandse taalgegevens, ter verduidelijking aangevoerd, als regel ernaast zijn. Zo wordt in het stukje over morfologie gesteld dat in het rijtje (is het dat wel?) kastje, kastdeur, onderkast ‘een gemeenschappelijk betekeniselement verbonden met “kast” voorkomt’, hetgeen zeer valt te betwijfelen. De brochure vervolgt dan verrassend: ‘Daarom (mijn curs.) past het woord “kastanje” er niet in.’

Op p. 10 wordt naar aanleiding van ‘De gloep naste in de hups’ ten onrechte opgemerkt dat hups niet in het Nederlands bestaat. Om zulks te constateren is geen ‘Dikke Van Dale’ nodig; naste hoeft ook niet een infinitief nassen te veronderstellen. De hele discussie trouwens gevoerd naar aanleiding van deze nonsens-zin deugt niet.

Op dezelfde bladzijde (p. 10) wordt in strijd met hetgeen algemeen bekend is beweerd dat ‘je van klanken woorden bouwt’. Die bouwerij wordt nog even voortgezet, en wel in de volgende termen:

Van klanken bouw je woorden, maar van woorden kun je door samenvoegingen of door het aanplakken van voor- en achtervoegsels weer nieuwe woorden bouwen, en die kunnen dan weer een zinsdeel of een hele zin vormen. Op die manier kunnen klanken elkaars buren worden, en als dat gebeurt beïnvloeden ze elkaar.

Het zou een aardige oefening zijn voor een eerste jaars student met een eenvoudige cursus ATW achter de rug, om de aanvechtbare veronderstellingen waarop deze passage berust, in het licht te stellen.

Even eerder (p. 6) moet ter nadere toelichting van het werkterrein van de syntaxis de zin Ik hoor dat Carolien naar huis gaat laten zien dat in het Nederlands het werkwoord in bijzinnen achteraan komt, waarbij er blijkbaar op gerekend wordt dat de lezer niet komt op een volmaakt gewone zin als Ik hoor dat Carolien naar huis gaat morgen. Overigens blijft de onduidelijkheid hoe de kwestie van de positie van het Nederlandse werkwoord in hoofd- en bijzinnen samenhangt met de universele grammatica waarmee blijkens de vorige alinea de ‘syntactici’ (dus niet fonologen, semantici en morfologen?) zich bezighouden.

Ter toelichting van de moeilijkheden verbonden aan automatisch vertalen wordt opgemerkt (p. 14) dat ‘de weg van de ene taal naar de andere vol ligt met

[p. 53]

struikelblokken’. Dat komt niet alleen door structuurverschillen, maar bovendien ‘“zeggen” de talen (?) de dingen ook anders’, zoals uit het volgende moet blijken: ‘Als wij iemand aardig vinden geven we dat aan met een bijvoeglijk naamwoord: “aardig”. De Engelsen gebruiken daar (waar?) alleen een werkwoord: “like”.’

Even verder op p. 14 wordt opgemerkt dat voor de vertaling van veel zinnen ‘kennis van de wereld’ nodig is. Dit moet blijken uit ‘het beroemdste voorbeeldzinnetje in dit verband’: The pen is in the box. Dit wordt als volgt nader toegelicht.

Als wij mogen kiezen tussen ‘De pen zit in de doos’ en ‘De omheining zit in de doos’ zien we direct dat de eerste vertaling wel de goede zal zijn, ook al is sinds de inpakwoede van Christo niets meer zeker, maar een computer weet niet zomaar dat omheiningen meestal te groot zijn om in dozen te passen.

Het probleem - als het een probleem is - is dat er twee verschillende woorden pen in het Engels zijn die dezelfde vorm hebben, net zoals er bijv. in het Nederlands twee verschillende woorden koper zijn (van kopen, en: metaal) en twee woorden bot (vis en been). Zonder nadere informatie uit situatie of context kan niet alleen geen computer, maar ook geen enkel mens vaststellen welk woord pen in de zin The pen is in the box gebruikt is, net zoals men in hij zaagt goed niet kan bepalen of daarmee iets gezegd wordt van een zager, een zaag of een boomstam.

Waarom de pen-zin zo beroemd zou zijn, is onduidelijk. Er zijn honderdtallen soortgelijke zinnen. Zij illustreren het algemene gegeven dat de informatie die de zin geeft altijd op aanvullende extralinguïstische informatie is aangewezen.

Er zou nog veel meer uit deze negendelige doos van Pandora zijn te putten, maar het is zo genoeg. Om ieder mogelijk misverstand te voorkomen: ik wens het OTS alle goeds toe, maar ik betreur het ten zeerste dat men een boekje van deze kwaliteit het licht heeft laten zien. Het is een blamage voor de Nederlandse taalkunde en ruimer voor de geesteswetenschappen. Het is voor mij onbegrijpelijk waarom men niet een behoorlijk voorlichtende brochure heeft laten schrijven door een of meer linguïsten die, zoals de brochure op haar laatste en minst aanvechtbare bladzijde vermeldt, in Bestuur, Onderzoeksraad, of als Programmaleiders van het OTS functioneren. Ik heb met opzet de namen van de schrijvers van de ‘Teksten’ hier niet genoemd, omdat de verantwoordelijkheid voor hun werk ligt bij de zojuist genoemde Instituutsorganen. Men had de pen zelf ter hand moeten nemen en niet in the box moeten laten. Bevattelijk en helder voor leken over taalkunde schrijven is alleen mogelijk voor hen die jaren in het vak zitten. Zou dit niet een werkje geweest zijn voor collega Verkuyl, die onlangs in de NRC zo grondig afrekende met de taalkundige onzin van Willem Frederik Hermans?

2 januari 1989

E.M. Uhlenbeck