Forum der Letteren. Jaargang 1986

[p. 218]

Discussie en commentaar Literatuurwetenschap: tussen retorica en theorie Peter Zima

Over de verhouding tussen retorica en theorie in de literatuurwetenschap zou men een heel boek kunnen schrijven. In dit korte artikel gaat het alleen om enkele kritische kanttekeningen bij oude en recente publicaties. Ik wil laten zien, dat jargon als vaktaal van de sociale wetenschappen niet identiek hoeft te zijn met lege retorica, dat een moderne wetenschap zonder vaktaal niet bestaat en dat vooral de tegenstanders van de literatuurwetenschap hun heil zoeken in retorische en polemische gebaren, die geen enkele theoretische waarde hebben. Ik hoop dat vooral studenten, die vaak met deze gebaren worden geconfronteerd, iets aan deze kanttekeningen zullen hebben.

Een schets van de Nederlandse situatie

Institutioneel is de literatuurwetenschap in Nederland er beter aan toe dan in de buurlanden: men vindt hier meer instituten voor Theoretische of Vergelijkende Literatuurwetenschap dan bijvoorbeeld in Groot-Brittannië. In West-Duitsland is het aantal zelfstandige instituten nauwelijks groter dan in het kleinere buurland; de literatuurwetenschap wordt daar voornamelijk in verband met de traditionele filologieën (Engels, Frans, Duits) beoefend.

Men zou kunnen aannemen, dat deze institutionele ontwikkeling een garantie vormt voor het niveau van de literatuurwetenschappelijke discussie. Helaas is dat niet zo. Het valt op, dat voorstanders en tegenstanders van de literatuurwetenschap telkens weer proberen, om theoretische problemen met behulp van retorische gebaren op te lossen. Een goed voorbeeld is de Huizinga-lezing (1978) van Karel van het Reve: Literatuurwetenschap, het raadsel der onleesbaarheid. De spreker had niets beters te doen dan enkele universiteitsdocenten en een jonge, net gepromoveerde wetenschapper belachelijk te maken. Verder herhaalde hij argumenten, die reeds in 1966 door J. Picard in diens boek Nouvelle critique ou nouvelle imposture? naar voren werden gebracht en in Frankrijk behalve op enkele conservatieve critici op niemand indruk hebben gemaakt. In 1978 was ik pas 2 jaar in Nederland en vond het onbegrijpelijk, dat sommigen van mijn collega's, wier werk ik altijd heb gewaardeerd, het de moeite waard vonden, om op Van het Reves lezing te reageren: de tekst was niet het papier waard, waarop hij gedrukt stond.

Iedereen weet dat aan de rand van de wetenschap, zelfs in de omgeving van de natuurwetenschappen, veel onzin verteld en geschreven wordt. Ik las destijds Van het Reves kommentaar in deze context als een vertraagde (en nogal mislukte) epiloog van Picards polemisch boekje; spoedig was ik het vergeten.

Later moest ik helaas vaststellen, dat de beruchte Huizinga-lezing geen geïsoleerd verschijnsel was. Auteurs, die zich als literatuurwetenschappers beschouwden (of als competente critici), leverden kommentaren op de door Mieke Bal en Mineke Schipper uitgegeven Puntkomma-reeks, die hoofdzakelijk van hun theoretisch onvermogen getuigden. Over de verhouding tussen Gérard Genettes Tijdaspecten van de roman (1979) en de benaderingen van Müller en Lammert schreef bijvoorbeeld J.P. Guépin: ‘Geef de Nederlandse

[p. 219]

studenten een nauwkeurige samenvatting van de originele Duitse opvattingen, niet de vrije bewerking van een Fransman.’ (NRC, 13.7.79)

Ik heb me nooit op Genettes nogal formalistische verteltheorie georiënteerd, en Genette had destijds niet veel belangstelling voor mijn tekstsociologie. Niettemin vind ik het absoluut noodzakelijk, in dit verband Genettes verteltheorie te verdedigen: zij is zowel in terminologisch als ook in systematisch opzicht een grote vooruitgang op de veel oudere aanpak van Lämmert (1955), die Genette reeds in 1969 aan de Ecole Pratique des Hautes Etudes kritisch onder de loep nam. Guépin, die de verteltheorie blijkbaar helemaal niet kent, zou moeten bedenken, dat hij met zijn zinloze opmerkingen over ‘de originele Duitse opvattingen’ vooral onder studenten grote verwarring kan stichten. Een oriënterende functie vervult zijn kommentaar zeker niet.

Specialisatie, vaktaal en jargon

Aanhangers en tegenstanders van de literatuurwetenschap ergeren zich (soms niet ten onrechte) aan wat zij ‘jargon’ noemen. Jargon zou kunnen worden gedefinieerd als ‘valse vaktaal’ of als ‘retorisch misbruik van vaktaal’, dat de terminologie van haar theoretische functie berooft.

Vooral vertegenwoordigers van de traditionele filologieën (‘les philologues’, zou Barthes zeggen) hebben nog steeds de neiging, om op literair gebied semiotische, sociologische of psychologische begrippen als irritante indringers te beschouwen. Zij beseffen niet, dat een filologie, die intuïtieve uitspraken over tekst, maatschappij en psyche (van de auteur) bevat, niet meer mogelijk is. De filoloog kan niet eindeloos over de ‘geheimzinnige kern’ (W. Kayser) van een gedicht praten en het feit over het hoofd zien, dat semiotische theorieën in staat zijn, deze ‘kern’ van zijn geheim te ontdoen.

Bert Vanheste schijnt dit niet te begrijpen, wanneer hij in verband met mijn analyse van Camus' De Vreemdeling opmerkt: ‘Ontdaan van vakjargon is de centrale gedachte van Zima dat l'Etranger de huichelachtigheid laat zien van de rechters die in hun woorden en hun optreden de christelijk-humanistische ideologie verdedigen.’ (Forum der Letteren, juni, 1984, p. 104) Als dit de centrale gedachte van mijn analyse was, dan zou zij geen enkel kommentaar waard zijn. De centrale gedachte heeft echter twee aspekten: de ambivalentie van de culturele waarden en normen, die in Prousts Recherche en Sartres De Walging nog centraal staat, wordt in Camus' roman door het probleem van de indifferentie (als waardevrijheid) vervangen; deze indifferentie, die Meursault vertegenwoordigt, raakt in de romantekst in konflikt met de dualistische retorica van de ideologen, die noch een ambivalente, noch een onverschillige houding ten opzichte van de culturele waarden kunnen dulden. De waardencrisis (ambivalentie, indifferentie) wordt aan de bemiddeling door de ruilwaarde en de marktwetten gerelateerd.

De heer Anbeek begrijpt er niets van, wanneer hij banaliserend opmerkt: ‘Omdat alles voor geld te koop is, bestaan er geen authentieke waarden meer.’ (Forum, juni, 1985, p.136) Men zou deze zin best in een stripverhaal over het leven van Karl Marx kunnen tegenkomen. Adorno's en L. Gold-

[p. 220]

manns gedachte, die de grondslag van mijn Camus-analyse vormde, zou in een zin kunnen worden samengevat: Omdat de marktwetten steeds meer de sociale werkelijkheid beheersen, worden esthetische, morele of politieke waarden in toenemende mate als door de ruilwaarde bemiddeld waargenomen. Dieter Prokop heeft laten zien, hoe de ruilwaarde (marktwaarde) als schijnkwaliteit kan worden opgevat. Een eenvoudig voorbeeld is het parfum, dat in de rue Saint-Honoré aan onwetende snobs voor een ‘exclusieve’ prijs wordt aangeboden, terwijl het bij de Hema of de Monoprix de helft kost.

Vanheste en Anbeek kunnen de sociologische of semiotische terminologie alleen als jargon opvatten, omdat zij deze terminologie nooit hebben begrepen. Zij begrijpen ook haar theoretische funkties niet. Dit is overigens de reden waarom in Vanhestes kommentaar op Camus' L'Etranger de sociologie tot morele retorica verwordt. Sociologen hebben zich nooit voor de eerlijkheid of huichelachtigheid van rechters (of van wie dan ook) geïnteresseerd: wel voor hun groepstaal, hun normen, hun sociale status of hun rollenpatroon.

Infantiele taal

De kommentaren van Guépin, Anbeek en Vanheste laten zien, dat vaktalen, die in de literatuurwetenschap belangrijke funkties vervullen, vaak door lege retorica worden vervangen. De banaliteiten, die daarbij als ‘kritiek’ of ‘wetenschap’ worden gepresenteerd, dragen ertoe bij, dat de literatuurwetenschap door vele buitenstaanders met groeiende skepsis wordt bekeken.

De situatie lijkt nog erger te worden, wanneer de pseudo-theoretische argumentatie van deze drie auteurs door zuiver emotionele en nogal infantiele reacties wordt vervangen. In zijn gesprek met Lisette Lewin (Volkskrant, 3.8.85) vat Mani Kummer theoretische problemen zuiver affectief op; hij zegt over Adorno's muzieksociologie: ‘Als ik in mijn auto wegzoef naar Frankrijk dan zet ik keihard Brahms aan, dat vind ik schitterend. Mag ik dat niet doen omdat Adorno boos kijkt?’ Een uitvoerig kommentaar is hier waarschijnlijk overbodig. Als Mani Kummer zijn problemen op een infantiele manier in het kader van de vader-zoon verhouding bekijkt, dan is dat zijn zaak. Adorno wilde met zijn muzieksociologie laten zien, hoe met toenemende commercialisatie van alle muziekvormen de waarneming en het waarnemingsvermogen van het publiek veranderden en veranderen. Natuurlijk kan Adorno's benadering worden bekritiseerd; maar zo'n kritiek kan niet worden uitgedrukt in de taal van Donald Duck: ‘zoef, wwroem, zzzz.’

Zij is zeker niet mogelijk, als men de werken van Kant, Hegel en Marx niet heeft gelezen (of begrepen), die de uitgangspunten van Adorno's theorie vormen. ‘Van Marx’, zegt Kummer, ‘heb ik geprobeerd Das Kapital te lezen en ook andere boeken. Adorno vind ik buitengewoon lastig. Maar hij (Zima) veegt ze even met een penseelstreek bij elkaar. Ja, dan voel ik me belazerd.’ De irritatie van Mani Kummer is niet moeilijk te verklaren: hij begrijpt de werken die hij leest niet en reageert als een klein jongetje dat boos is, omdat het zijn Latijnse tekst niet kan vertalen: ‘Stom boek, stoute juffrouw..!’ - Iedereen, die Adorno kent, weet, dat zijn Aesthetische Theorie

[p. 221]

(om maar een voorbeeld te noemen) alleen in verband met het autonome standpunt van Kant en de heteronome standpunten van Hegel en Freud kan worden begrepen. Ik heb nooit bij elkaar gehaald, wat niet bij elkaar hoort.

Men zou over Mani Kummers reacties kunnen lachen (iedere sociale groepering heeft haar clown, waarom zouden literatuurwetenschappers geen hofnar hebben?), als deze binnen de grenzen van fairness zouden blijven. Maar fairness wordt bij voorbaat uitgesloten, wanneer een taalgebruik wordt geïntroduceerd dat talrijke, vooral jonge, wetenschappers kan kwetsen. Over hen zegt Kummer: ‘Het zijn, hoe heet het - precies: droogkloten. En serieus, serieus, rimpels in het voorhoofd en drie keer kuchen. En hard op hun carrière zitten.’

De heer Kummer heeft kort geleden zijn proefschrift gepubliceerd: Vond hij het dan niet nodig, terwijl hij met dit boek bezig was, om serieus te werk te gaan? Ik neem aan dat hij, toen hij bijvoorbeeld Adorno las, ook af en toe moest kuchen - en misschien meer dan drie keer ...

Kort geleden vroeg mijn medewerker: ‘En Nederland...Wat gebeurt er in Nederland op het gebied van de literatuurwetenschap?’ Ik aarzelde een beetje, omdat ik net het gesprek met Kummer had gelezen, maar dacht toen aan mijn collega's in Groningen, Amsterdam, Utrecht en Tilburg en zei: ‘Er zijn een paar interessante mensen; we zullen hen uitnodigen.’ - Het zijn er altijd en overal alleen een paar.

Klagenfurt, 11.10.85

Peter Zima is hoogleraar vergelijkende literatuurwetenschap in Klagenfurt (Oostenrijk)