Forum der Letteren. Jaargang 1985
(1985)– [tijdschrift] Forum der Letteren–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 149]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
BoekbesprekingenT. Givón. Syntax. A functional-typological introduction. Volume I. Amsterdam/Philadelphia. John Benjamins, xx + 464 pp.Talmy Givón has worked for more than ten years now within the ‘discourse-pragmatic’ approach in linguistics. With the sole exception of his On understanding grammar (1979), all of that work is contained in numerous articles in journals or collective volumes (some of which he produced as Editor). A more holistic exposition of the ‘discourse-pragmatic’, or ‘functional’, approach as G. conceives that approach had never been presented yet; but the present book undertakes to do just this; that is, as the first of two volumes, the second volume being due in 1987. As any linguist, whether friend or foe of the ‘functional’ approach, knows, that approach has been developing exponentially in just the last ten years or so. Negatively, it is a reaction against the various forms of ‘structuralism’, whose abiding characteristic it has been to concentrate only or mainly on the ‘language-internal’ dimension of human languages, give or take a few ‘exceptions’ such as those concerned with ‘deixis’ or some lip service to problems like ‘referentiality’. Positively, ‘functionalism’ connects speech samples with their pragmatic, communicative, and discourse dimensions. The pragmatic parameter is the one that links data to their ‘setting’, in a largely ‘iconic’ fashion, ‘mirroring’, as it were, that ‘setting’. The communicative parameter places data within the framework of a ‘contract’ between speaker and hearer, învolving a variety of ‘files’ in each of the language users, and strategies of identification of topics as ‘old’ and ‘focus’ as ‘new’ information. The discourse parameter relates sentences and clauses to their appropriate place in the discourse, which largely functions as explanans, in regard to those sentences/clauses as the explanandum. (Or, that is the principle, but in fact perhaps discourse relations are somewhat more complicated.) G.'s expository passages in regard to general approach and methodological requirements are found in appropriate places throughout the book, but more especially in Chapters 1, 2, 7, and large portions of 11. In terms of substance, the principal topics dealt with are: word classes (Ch. 3), dealing mainly with nouns, verbs, and adjectives; predications and case roles (Ch. 4); case-marking typology (Ch. 5), dealing also with the grammatical relations ‘subject’ and ‘object’, and with transitivity; word order typology (Ch. 6), both at the clause levels and infraclausal levels (like phrases); tense-aspect-modality (Ch. 8); negation (Ch. 9); pronouns and grammatical agreement (Ch. 10); and, finally, in what is perhaps the finest Chapter in the book, definiteness and referentiality (Ch. 11). Throughout the book, data are taken from up to sixty languages, representing more than a dozen different language families. One theme running through the book is that of language universals, though quite unlike the rather ‘Euro-centric’ pursuit of that theme in ‘mentalism’. It turns out that language universals are based on essential requirements of human communication among language users in widely different types of languages, with strikingly similar strategies of ‘coding’; also on essentially similar ‘iconicity’ principles and strategies of topic identification; finally, discourse-determined ways of incorporating sentences/clauses are essentially similar, even though discussion of that dimension is (it appears, from announcements to Chapters of Volume II) largely reserved for that Volume II. The space allotted to me makes it impossible to report in great detail on what G. proposes for each of those major topics. However, this is also largely unnecessary for those who are familiar with G.'s previous work, since the book under review | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 150]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
here is meant to be a ‘synthesis’ of that previous work, providing (as the ‘Preface’ announces; p. vii) the ‘nuts and bolts’ of the author's entire approach. G. rightly claims that such a book, accounting for the basic tenets of ‘functionalism’, does not yet exist. G. intends the book to be ‘[...] especially for beginners’. It is, however, not a ‘beginners'’ book in the ‘undergraduate’ sense. The book is going to be useful only to those who already have a fairly comprehensive grasp of the basics of morphemics, syntax, semantics, and even some pragmatics, with ‘hands-on’ experience in dealing with linguistic data. ‘Syntax’ is, G. grants to the ‘structuralist’ orientation, indeed a ‘structure’, or set of ‘structures’, in that it is the result of the ‘coding’ of information or messages. It is, however, also and mainly a ‘structuralization’ (or ‘grammaticalization’) of what in its basis is not ‘structural’, but pragmatic, iconic, semantic, and related to discourse. Without an adequate understanding of that basis, any study of syntax is doomed to failure; also, without that basis, it will be impossible to find genuine language universals, without engaging in the kind of conceptual tinkering that has determined so much of an earlier search for ‘universals’ in the structuralist orientation, more often than not on the shaky foundation of a poor data-base. One interesting, and quite possibly questionable characteristic of the approach is the overall theoretical framework, which is characteristic of this author rather than of what other functionalists hold as a matter of theoretical foundations. There are at least two things here that would have to be distinguished. G.'s own larger frame of reference includes biology, philosophy, anthropology, and psychology (pp. 1-3), followed by the tracing of some major historical threads in the matter of philosophy of language and linguistics (pp. 3-10); I find, from my own work in the historical area over the years, that latter portion essentially correct and singularly insightful; the more interdisciplinary approach before that, however, is not worked out in detail, and is also acknowledged by G. to be essentially an ‘arbitrary’ choice, to be accepted and welcomed ‘with grace’ (p. 1). ‘Grace’ is certainly the appropriate term here, and the interdisciplinary ‘social science-cum-philosophy’ approach certainly meshes well with a similar, though less explicit, heuristic orientation of many another functionalist in the field. The second problem presenting itself here is the more detailed theoretical and (especially) methodological set of preliminaries presented elsewhere (Chapters 2 and 7, and large portions of 11). Though Ch. 7 could perhaps bear some rewriting (and will get to that point in G.'s new book on ‘Pragmatics’, now in preparation), on the whole these expositions are a no-nonsense, solid presentation of how to deal with data from widely divergent languages without getting lost in ‘language particulars’. Special mention is well-deserved for G.'s dealing with traditional (and also a fair amount of more recent) ‘logic’. In my opinion it would not be an exaggeration to say that G.'s challenges to that ‘logic’ are among the toughest that that old and supposedly ‘stable’ field will have to face. If ‘logic’ is in such multifarious ways at loggerheads with what goes on in natural language, should it not be extensively reviewed? One could ungrudgingly grant to symbolic logic a ‘Platonic’ ‘meta’-position which perhaps it shares with pure (as different from applied) mathematics. But, after all, much of the traditional logic G. deals with here is of the kind that does claim to have some relevance for natural language. G. shows convincingly that it slips, in many ways. Relevant portions of the book are those on negation (Ch. 9), and most especially on reference and definiteness (Ch. 11). Besides praise, perhaps a few more critical comments are also in order. I feel deixis should have been treated somewhat more fully than it is (in Ch. 10). A more prominent point is the claim that verbal agreement markers are ultimately (in diachronic origin) prominal. They are, demonstrably, in a large number of languages, but there may be some hasty generalization here (it would, in my view, have to be convincingly shown for Indo-European languages). Here it should perhaps also be asked if pronouns in cliticized position to the verb can be called ‘agreement’ markers without begging the question (e.g., for Spanish). A major point that would need further research is that of the ‘topic’ in syntactically (G. calls them ‘deep’) ergative | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 151]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
languages. It seems to me that G.'s notion of ‘topic’ is too wide. There is the (primary) clause ‘topic’ (which, in such languages, is the Patient-Object, not the Agent-Subject), and there is the ‘topicality’ of any NP in discourse. It is indeed almost certainly true (as G. claims; p. 167) that, in terms of discourse topicality, the Agent-Subject is more ‘continuous’ than the Patient-Subject, even in such syntactically ergative languages as Colloquial Indonesian, Tagalog, Eskimo, and many others. But that is to be expected in the first place. Discourse-wise, the most ‘continuous’ topic largely coincides with the theme of discourse ‘chunks’, and, across languages, one would expect that humans are the major point of interest, while humans are also more prototypically Agents (whether clause-topical or not). Since Agents in ergative constructions are invariably Subjects (even in a background diathesis like the antipassive), the highest topic continuity in discourse will be the Agent-Subject, even ergatively. G. has earlier tried (referring to that attempt, p. 167) to circumvent the clause topicality of the Patient-Object in syntactic ergativity by hypothesizing that the languages in question (Indonesian and Tagalog) are ergative only by a recent ‘reanalysis’ (i.e. ergative-frompassive). However, Malay was syntactically ergative already in the 16th century, and so was Tagalog, as I have satisfied myself (and hope to account for before long). The more basic issue here is, of course, whether clause topicality can be discounted in favor of discourse topicality to the extent that G. appears to want it to be. On that issue I would say, provisionally, that topic continuity (in discourse) is essentially an ‘utterance-internal ’ matter (the celebrated ‘lookback’ and ‘persistence’ counts, for every NP), and cannot be taken to ‘clash’ with the (more ‘pragmatic’) (primary) topicality of one NP or another (in this case, Object rather than Subject) in clauses. In other words, the issue here is not so much whether one wants te ‘swear off’ what is called ‘sentence grammar’ in favor of discourse analysis, but, rather, whether the essentially ‘linear’ (and utterance-internal) nature of topic continuity in discourse should be allowed to overrule (by the standards of functionalism itself) the more pragmatic distribution of primary and secondary topicality in clauses. However, critical comments such as these are nothing as compared to the overall merits of the book, which is one of the more outstanding works in linguistics I have seen in many a year, and one I would most warmly recommend. With books like these, linguistics does seem to be getting somewhere, after many years of factional antagonism.
John W.M. Verhaar S.J. (Divine Word Institute, Madang, Papua Nieuw-Guinea) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Jacqueline Rose, The Case of Peter Pan, or the Impossibility of Children's Fiction. London, MacMillan. 1984. £ 6,95.Wat zijn kinderboeken? Volgens de gangbare opvattingen moet een kinderboek ofwel goed zijn op zich, en dat betekent dan: volgens de normen van de volwassenen, voor de volwassenen; ofwel, het moet goed zijn voor ‘het’ kind. In haar studie The Case of Peter Pan toont Jacqueline Rose de dubbelzinnigheid van dit schipperen tussen het opleggen van eigen normen en moralisme aan. Ze concludeert dan ook, dat kinderboeken niet mogelijk zijn, omdat de keuze tussen schrijven voor, over of naar aanleiding van kinderen, door de volwassen schrijver slechts in schijn gemaakt kan worden, als deze zich al van het conflict bewust is. Peter Pan is niet als voorbeeld gekozen omdat de schrijver tevens fotograaf van kleine jongetjes was, zoals Lewis Carroll kleine meisjes fotografeerde; ook niet, omdat de tekst eigenlijk onderdeel van een boek voor volwassenen was, The Little White Bird, waarin de geschiedenis van Peter Pan door de verteller wordt verteld aan een klein jongetje dat hij wil stelen - al is dat laatste natuurlijk een aardig beeld voor wat kinderboekenschrijvers doen. Wanneer Rose haar eerste hoofdstuk wijdt aan de relatie tussen Peter Pan en Freud, doelt zij op de in het boek duidelijk aanwezige obsessie met oorsprong en seksueel verschil, die laat zien, hoezeer ‘het kind’ dat door de kinderboekenschrijver wordt gecreëerd, een begrip is dat deze nodig heeft om het kind in zichzelf de baas te worden. Met dat laatste bedoelt zij niet een ideaal van naïeve onschuld, maar een aspect van de volwassene dat deze in de loop van het moeizame proces van groot worden nooit achter zich heeft kunnen laten. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 152]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De obsessie met oorsprong en verschil komt voort uit de onbeantwoordbaarheid van de vragen hiernaar: achter de oorsprongsvraag zit het (onmogelijke) antwoord, dat er een moment is geweest waarop het kind niet bestond, terwijl seksueel verschil impliceert, dat geslachtsidentiteit berust op iets dat het kind niet is. Beide vragen betekenen dus een ontkenning van het bestaan van het kind. In dit licht gezien is het belangwekkend, dat toen Barrie, de auteur van het boek, een versie voor kinderen probeerde te schrijven, juist die elementen die aan deze obsessie herinnerden, weggecensureerd moesten worden. Maar zoals dezelfde Freud eens heeft gezegd: een tekst vervormen is net als moord; het probleem is niet, de daad te volvoeren, maar de sporen weg te werken. Dat laatste is in elk geval bij Peter Pan niet gelukt, zodat juist de vergelijking van de twee teksten, en ook van de talloze andere versies die zelfs vóór Barrie's eigen poging op de markt waren, inzicht geeft in het probleem van kinderliteratuur. Als het zo is, en ik ben geneigd dat te geloven, dat kinderliteratuur onmogelijk is, al was het maar omdat er een onoverbrugbare kloof is tussen wat kinderen zijn en wat volwassenen aan ‘kindheid’ met zich meeslepen, en op grond daarvan denken dat kinderen zijn, dan is het kind-image het meest interessante object van studie. Volgens Rose is men nooit echt afgekomen van het door Rousseau bepaalde beeld van het kind als onschuldig, dat een vroegere fase van de geschiedenis van de mensheid vertegenwoordigt. Dat beeld, dat het kind gelijk stelt, volgens een tweede metafoor, met de ‘Nobele Wilde’, is nauw verbonden met het kolonialisme, dat geschiedenis en aardrijkskunde door elkaar haalde. Maar Rousseau heeft met zijn Emile meer overgebracht. Met het idee van de puurheid ging een taalopvatting gepaard, die een naief realisme inhield. Taal moest transparant zijn, zo weinig mogelijk van zichzelf laten zien, omdat taal een jammerlijke vervalsing van de werkelijkheid was die het kind van zijn spontaniteit beroofde. Het kind moest zich kunnen identificeren met de personages uit een boek, en daarvoor was de taal een lastige hinderpaal. Door identificatie kon het kind spontaan leren. Juist daarin verraadt deze opvatting zijn tegenstrijdigheid. kennelijk moest het kind zich identificeren met wat het niet van nature is. De vergelijking tussen de eerste versie van het verhaal en de later door de Britse scholen geaccepteerde versie, laat zien dat de censuur precies op die tegenstrijdigheden betrekking heeft, die het kinderboek zelf onmogelijk maken: de ‘geleerde’ stijl: alles dat aan het in die tijd nog heersende klassicisme herinnerde; alle toespelingen op het materiële en culturele leven; taalspelletjes en parodie-elementen (terwijl kinderen zo inventief zijn op dat gebied), seksuele aspecten, vooral alles dat de personages seksueel dubbelzinnig maakte (zoals de volgende zin over de piraat: ‘He felt his ego was slipping from him ... In the dark nature there was a touch of the feminine, as in all the great pirates’) en alle episodes die de rechtstreekse, logische lijn van het verhaal verstoorden. Deze opsomming maakt duidelijk, dat volwassenen kinderen zo klein willen houden als ze zelf graag gebleven zouden zijn. Maar wat nog interessanter is. er blijkt tevens uit, dat de problematiek van de oorsprong, die van de oorsprong van de taal met zich meebrengt. Seks en taal, en literatuur, worden op precies dezelfde manier behandeld: niet over praten. Wat een volwassen schrijver van kinderboeken doet, is het beeld van zichzelf als bepaald in en door de taal - dat moeizame proces dat erop neerkomt, dat je moet leren de derde persoon door de eerste persoon te vervangen, ‘Truusje doet’ door ‘ik doe’ - simpelweg herhalen. Natuurlijk moeten kinderen dat proces ook doorlopen. Maar de overgang van de ene betekenis van ‘moeten’, de noodzaak, naar de andere, het bevel, is hinderlijk, en opdringerig. Rose's studie is uiterst leesbaar geschreven en demonstreert een benaderingswijze, die volgens mij de enige mogelijke is voor sociaal relevant literatuuronderzoek. In gescheiden hoofdstukken behandelt ze de verschillende aspecten van het probleem, van Freud, via Rousseau en het kolonialisme, naar de literaire structuur, de taal, de institutie die zich van het boek meester maakt en al deze aspecten bijeenbrengt (de school), en door de hoofdstukken heen groeit de eenheid. De verschillende problemen komen bij elkaar, en als bij toverslag komt alles toch in een literaire problematiek samen: de onmogelijkheid een kinder- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 153]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
boek te schrijven blijkt uit de mislukking, die tot resultaat, wonderlijk genoeg, een goed boek heeft.
Mieke Bal (Instituut van Algemene Literatuurwetenschap Rijksuniversiteit Utrecht) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ronald Landheer, Aspects linguistiques et pragma-rhétoriques de l'ambiguïté. Dissertatie Leiden 1984 (211 pp.).Op 21 juni 1984 promoveerde Ronald Land heer aan de Rijksuniversiteit van Leiden op een proefschrift over linguistische en pragmatisch-retorische aspecten van ambiguïteit (promotor: prof. dr. Q.I.M. Mok). Het betreft hier geen monografie, maar een bundeling van zes artikelen, waarvan er vijf reeds sinds 1981 zijn voorgepubliceerd. Wat die artikelen volgens Landheer zelf bindt, is de centrale vraag: hoe functioneert ambiguïteit in het taalgebruik? Die vraagstelling impliceert een bestudering van het verschijnsel op het niveau van de gerealiseerde zin, de taaluiting (als context- en situatiegebonden teken). De oriëntering op het taalgebruik behelst uiteraard inachtneming van de rol van een zender (spreker/schrijver) en ontvanger (hoorder/lezer). Vanuit de optiek van de zender hanteert L. intentionele en niet-intentionele ambiguïteit als belangrijke uitgangsonderscheiding. Intentionele ambiguïteit is aan de orde, als de zender in zijn boodschap bewust een semantische plurivalentie legt, waarvan het de bedoeling is dat de ontvanger zich die bij decodering ook bewust wordt. Als de meerzinnigheid onbewust en onvrijwillig tot stand komt, is er dan uiteraard sprake van niet-intentionele ambiguïteit. Deze laatste vorm plaatst de ontvanger steeds voor een keuze (A òf B), in welk geval L. de uitdrukking selectieve ambiguïteit bezigt. Die selectieve ambiguïteit kan ook aan de orde zijn bij de intentionele ambiguïteit. Maar daarnaast doet zich hier ambiguïteit ook voor als cumulatie van semantische elementen: er is geen sprake van het een òf het ander, maar van het een èn het ander. Daarbij onderscheidt de auteur twee mogelijkheden. De eerste is, dat de ontvanger geconfronteerd wordt met twee verschillende betekenismogelijkheden, die beide tegelijkertijd (even) goed toepasbaar zijn en elkaar zelfs kunnen versterken; L. spreekt in dat geval van cumulatieve ambiguïteit (A + B). De tweede mogelijkheid is, dat één betekenis zich het meest direct opdringt, maar dat daarnaast ook een duidelijke toespeling op een andere, onderliggende lezing van een of meer van de constituenten in aanmerking genomen dient te worden; hiervoor introduceert L. de aanduiding allusieve ambiguïteit (A + zinspeling op B). Aan deze distincties dient nog een belangrijke onderscheiding te worden toegevoegd die meer te maken heeft met de ‘semantische status’ van het woord of de uitdrukking waardoor de ambiguïteit wordt veroorzaakt. Komt deze tot stand via in het taalsysteem conventioneel gevestigde polysemie of homonymie, dan betitelt de schrijver dat met denotatieve ambiguïteit. Berust de meerzinnigheid echter op nauwe verwevenheid van een conventionele betekenis (X) met een ad hoc te reconstrueren contextuele betekenis (schijn X), dan heet deze: connotatieve ambiguïteit. Bovenstaande onderscheidingen zijn als elementen van een uitgewerkt stelsel of als afzonderlijke bestanddelen daarvan op meerdere plaatsen in het boek besproken en van schema's en voorbeelden voorzien (pp. 4-9, 18-21, 38-41, 51-54, 74-75). Zij vormen met name het fundament voor de eerste drie artikelen van het boek, die na de inleiding de hoofdstukken II t/m IV vormen. In hoofdstuk II wordt de dubbelzinnigheid van de metafoor onder de loupe genomen. Het zwaartepunt valt daarbij duidelijk op de levende metafoor, waarbij altijd van intentionele en connotatieve ambiguïteit sprake is. Tegenover de dode metafoor als ‘polyseem woord’ wordt de levende metafoor gekarakteriseerd als een metaforische uitspraak. In verband daarmee wordt in dit artikel ook uitgebreid op de metaforische context ingegaan. Hoofdstuk III handelt over ambiguïteit en retorische anomalieën, taaluitingen waarin bewust en met zeker effectbejag semantische relaties worden gelegd die tegen het verwachtingspatroon van de ontvanger ingaan. Daarbij zijn ambiguïteiten die berusten op opzettelijke actuering van lexicale homonymie en polysemie en die dus intentioneel en denotatief zijn, zoals woordspelingen. Berust die semantische meerwaarde niet op polysemie of homonymie, dan heb- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 154]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ben we te maken met connotatieve (en cumulatieve) ambiguïteiten. Als voorbeelden daarvoor worden besproken de paradox, tautologie (‘zaken zijn zaken’) en levende metafoor (‘stop een tijger in uw tank’). Vanuit zendersperspectief hebben we bij retorische anomalieën steeds met intentionele ambiguïteit te maken. Via voorbeelden van hyperbool en litotes laat L. heel aardig zien hoe de contextuele signalen die die intentie duidelijk moeten maken, soms echter niet expliciet genoeg zijn, zodat de intentionaliteit de ontvanger volledig kan ontgaan. In hoofdstuk IV wordt uitgebreid aandacht besteed aan de (vrijwel steeds cumulatieve of allusieve) dubbelzinnigheden in een literair werk van Queneau. Een uiterst lezenswaardig hoofdstuk, zowel voor taalals letterkundigen. Intrigerend is de wijze waarop L. laat zien, hoe de verschillende vormen van ambiguïteit dooreen kunnen gaan lopen, indien, naast de schrijver en lezer als reële zender en ontvanger, in de tekst zelf ook nog een fictieve zender en ontvanger worden geïntroduceerd. Het vijfde hoofstuk, gewijd aan de diachrone semantiek en semantische nieuwvorming, bevalt mij minder. Niet, omdat het als artikel op zich niet de moeite waard zou zijn. Integendeel. Ook hier worden goede en inzichtrijke waarnemingen en uitspraken gedaan, maar dan vooral over de fases in het proces van diachrone verandering, over de vraag waarom bepaalde betekenissen gemakkelijker inburgeren dan andere, of op welke wijze de stoot tot semantische nieuwvorming wordt gegeven e.d. Het verschijnsel ambiguïteit komt echter te weinig uit de verf, wordt te zeer behandeld als een concomittant verschijnsel of als gevolg, en dan nog betrekkelijk marginaal. Veel belangwekkender is uiteraard ambiguïteit als òòrzaak van semantische nieuwvorming. Daar wordt gelukkig wel even op ingegaan (maar ook weer niet zo expliciet), als L. het heeft over de fase dat naast de oorspronkelijk aanwezige betekenis zeker daarvan afwijkend gebruik optreedt, waarbij de betekenis (nog) niet denotatief is. Niet wordt ingegaan echter op het feit dat veel betekenisveranderingen ontstaan in ambigue contexten, waarin een bepaald woord in twee verschillende opvattingen kan worden geïnterpreteerd, zonder dat de betekenis van de taaluiting als zodanig daardoor wordt beïnvloed (vgl. Ullmann 1972:195). Mijn bezwaar tegen dit hoofdstuk is dan ook, dat het, in een werk over ambiguïteit, te weinig over ambiguïteit gaat. In hoofdstuk VI houdt Landheer zich bezig met wat hij aanduidt als de verschillende analyse-niveau's waarop de ambiguïteit een rol speelt en met hun wisselende afhankelijkheid van en samenhang met linguistische factoren. In afnemende graad van linguistische pertinentie onderscheidt hij: homonymische, polysemische, thematische, discursieve en situationele ambiguïteit. Persoonlijk vind ik die indeling niet zo evenwichtig, daar zij niet berust op onderscheiding naar dezelfde factoren (blijkbaar gebeurt dat nu eens op grond van aanleidingen, dan naar soort of naar beide, terwijl ‘het discursieve niveau’ weer van een andere orde is; misschien had L. zijn bedoelingen wat duidelijker voor het voetlicht kunnen brengen, als hij zijn indeling met b.v. die van Empson (1949) of Scheffler (1979) had geconfronteerd). Het zou mij te ver voeren al de genoemde niveau's afzonderlijk te belichten, maar met name het polysemische noopt tot enige reactie. L. handhaaft het onderscheid tussen homonymie en polysemie, en dat valt natuurlijk alleszins te billijken. Zijn visie op (lexicale en syntactische) homonymie is daarbij de gangbare. Zijn opvatting betreffende polysemie is minder orthodox. Hij hecht de term namelijk niet alleen aan gevallen van lexicale polysemie, maar laat deze ook van toepassing zijn op zinnen (uitingen) en andere syntagmatische constructies. Onder polysemische ambiguïteit rangschikt hij immers uitspraken als ‘Elle veut épouser une homme savant’ (uitingen met intensionele context en al dan niet specifiek refererend onbep. lidw.), of syntagmata als ‘la peur de l'ennemi’ en het welbekende ‘The shooting of the hunters’. Het gaat in dergelijke constructies, zo is de redenering van L., niet om de identiteit van een dergelijke constructie die ter discussie staat (de interne structuur is syntactisch duidelijk en éénduidig), maar alleen om de inhoud ervan: er is steeds sprake van een globale lezing die andere lezingen kan omspannen waartussen min of meer constante en systematische betrekkingen bestaan. (L. wijst hier zelf op het nauwe verband met de ‘ambiguïtés systématiques’ zoals die in | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 155]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kooij (1971:72) worden onderscheiden, vgl. p. 129). L. zelf ziet als voordeel dat aldus een tussenpositie kan worden ingenomen tussen hen die dergelijke gevallen buiten iedere linguistische pertinentie willen houden en hen die deze op ‘één grote homonymische hoop’ wensen te gooien. Dat lijkt niet onaantrekkelijk, maar er zitten aan deze voorstellen toch nog wel de nodige haken en ogen. Het zal duidelijk zijn, dat de etikettering ‘polysemisch’ in dit geval gemotiveerd is door de ‘systematische interne samenhangen’ aan de inhoudelijke kant. Die interne samenhang is een van de belangrijke criteria, die gehanteerd worden om lexicale polysemie ten opzichte van homonymie af te grenzen. De geconstateerde systematiek in de verschillende lezingen van de betrokken uitingen, is echter van een volstrekt andere aard dan die welke bij de lexicale polysemie in aanmerking wordt genomen. Het valt zelfs te betwijfelen of die systematiek überhaupt wel semantisch van aard is. Bovendien verschillen ook de aangehaalde voorbeelden onderling nogal sterk (in ander theoretisch verband worden ze ook zeker niet als op één lijn staand behandeld en verklaard) en de gesuggereerde symmetrie met de homonymische ambiguïteit is slechts schijn. Bij homonymische ambiguïteit is syntactische of lexicale homonymie als oorzaak te beschouwen. Bij polysemische ambiguïteit, is lexicale polysemie oorzaak, maar het lijkt me toch al te ver gaan om voor uitingen of syntagmata zoiets als ‘syntactische polysemie’ te accepteren als oorzaak van de ambiguïteit (die term vermijdt L. zelf dan ook). Vooralsnog houd ik hier dus mijn twijfels. Hoofdstuk VI bevat de uiteenzetting van de ongewenste vorm van lexicografische ambiguïteiten waarmee gebruikers van met name tweetalige woordenboeken al te regelmatig worden geconfronteerd en die hun oorzaak vooral hebben in een slechts gedeeltelijke gelijkwaardigheid tussen bronen doeltaal. De materie wordt met kennis van zaken en helder ontvouwd. Besloten wordt met een aantal aanbevelingen en suggesties. Voorzover die aan de lexicograaf zijn gericht, van mijn kant deze relativerende kanttekening: om die suggesties in praktijk te kunnen brengen, moet de lexicograaf zich natuurlijk wel eerst van dergelijke ambiguïteiten bewust zijn, en dat lijkt me nu juist vaak het knelpunt! Het werk van dr. Landheer is boeiend, met fijn analytisch vermogen en uitstekende semantische intuïtie geschreven. Dat neemt niet weg dat ik met een paar zaken toch enige moeite heb. De centrale vraag zoals L. die voor zijn proefschrift formuleert (zie boven) beheerst slechts een gedeelte daarvan: slechts tot hoofdstuk V wordt het functioneren van ambiguïteit in de ‘discours’ als thematiek consequent aangehouden, daarna niet meer. Van die tweedeling is natuurlijk ook de auteur zelf zich bewust. Hij geeft alleen een karakterisering van de twee delen die m.i. niet zuiver is en tegen de achtergrond van de als algemeen gesuggereerde probleemstelling verdoezelend (vgl. inleiding, p.9). Voorts had ik het niet overbodig geacht als de schrijver in de inleiding ook zijn eigen theoretische positie expliciet naar voren had gebracht. Het zwaartepunt in het boek ligt op ambiguïteit als stilistisch middel en in dat opzicht is toch wel van enige onderzoekstraditie sprake. Die kritischer kanttekeningen doen niets af aan de verdienste van het boek. Het biedt een duidelijke aanvulling op linguistisch-theoretische benaderingen waarin een verschijnsel als ambiguïteit los van semantische variatie en context-afhankelijkheid wordt behandeld. Met name de oriëntering op het pragmatisch-retorisch niveau, zoals die in de eerste helft van het proefschrift consequent wordt volgehouden, heeft tot gelukkig resultaat dat vele boeiende verschijnselen rondom ambiguïteit aan de oppervlakte zijn gebracht (en van een classificatie voorzien) die in b.v.t.g.g.-theorieën of binnen de waarheidstheoretische semantiek krachtens de aard daarvan nooit aan bod zullen komen. Dat zij een dergelijk lot niet verdienen, lijkt mij door dr. Landheer voldoende aangetoond.
A. Moerdijk (INL Leiden) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bibliografie
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 156]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Douwe Fokkema en Elrud Ibsch, Het Modernisme in de Europese letterkunde, Amsterdam, De Arbeiderspers 1984, pp. 366. ISBN 90 295 2230 5. Hfl. 44,50.In alle besprekingen van Het Modernisme in de Europese letterkunde die enige tijd nadat het boek uitkwam in de Nederlandse dag- en weekbladpers verschenen zijn, werden bezwaren naar voren gebracht tegen het vakjargon dat in het boek is gebruikt en de stijl waarin het is geschreven. Merkwaardigerwijs heeft de kritiek zich dus niet zozeer gericht op wat de auteurs te zeggen hebben, maar op de manier waarop zij dat gedaan hebben. Over het algemeen is men het er wel over eens dat Douwe Fokkema en Elrud Ibsch een belangrijk boek geschreven hebben dat veel lezers verdient. Wat het eerste bezwaar betreft: sinds de Huizinga-lezing van Karel van het Reve in 1978 is in de pers regelmatig kritiek geformuleerd tegen de metataal die het gevolg is van de theorievorming in het vak, overigens niet altijd ten onrechte. Maar of de terminologie van de structuralistisch-semiotische methode, die in Het Modernisme wordt gebruikt, nu werkelijk zo'n hinderpaal is voor lezers die geïnteresseerd zijn in o.a, Joyce, Thomas Mann en Proust, lijkt mij zeer de vraag. Men zou geneigd zijn te veronderstellen dat het allemaal nogal meevalt als er inderdaad een publiek bestaat voor in het Nederlandse vertaalde vakpublicaties van Eco, zoals uitgeverij Bert Bakker schijnt te menen ... Wat het tweede bezwaar betreft: inderdaad is de stijl waarin Het Modernisme geschreven is hier en daar stroef. Men kan echter van literatuurwetenschappelijke publicaties niet verwachten dat zij in dezelfde bewogen stijl geschreven zijn als de primaire literatuur die zij behandelen. De inhoudelijke kwaliteiten van het boek wegen ruimschoots op tegen alle bezwaren die tegen stijl en taal zouden kunnen worden geuit; vooral in de tien hoofdstukken die achtereenvolgens gewijd zijn aan het werk van James Joyce, Virginia Woolf, Valery Larbaud, Marcel Proust, André Gide, Italo Svevo, Robert Musil, Carry van Bruggen, E. du Perron en Thomas Mann. Het eerste, theoretische, hoofdstuk, waarin het onderzoeksterrein wordt afgebakend en de Modernistische code wordt opgesteld, is doordat terminologie en stijl daar het meest pregnant samengaan misschien wat zwaar verteerbaar, maar onoverkomelijke moeilijkheden biedt dit hoofdstuk toch ook niet. Het is daarom des te treuriger dat de bespreking van het boek in het Cultureel Supplement van 24 augustus 1984, geschreven lijkt te zijn met een grote afkeer van en gebrek aan begrip voor literatuurwetenschappelijke constructies. Zo werpt K.L. Poll zich op als woordvoerder van de Modernisten wanneer hij stelt dat geen van de behandelde auteurs zich in het ‘klasje van het Modernisme’ thuisgevoeld zou hebben en verwijt hij de auteurs volkomen ten onrechte dat zij het persoonlijk karakter van iedere schrijver verloren hebben doen gaan in hun ijver de groepstaal te beschrijven. Daarbij komt dan nog dat het stuk geschreven is op een zo betweterige en denigrerende toon dat de lezers van het NRC-Handelsblad met een dergelijke introductie van deze interessante publicatie zeker geen dienst is bewezen. Wat hebben Fokkema en Ibsch in hun boek nu eigenlijk precies gedaan? Zij hebben onderzoek verricht naar de gemeenschappelijke kenmerken in het werk van een aantal auteurs die niet behoorden tot de ‘Historische Avantgarde’, zoals de verzamelnaam luidt voor de sterk op vernieuwing gerichte stromingen die aan het begin van deze eeuw opkwamen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Bradbury en McFarlane (eds.), die in hun boek Modernism (1976) alle stromingen behandelen die in de eerste dertig jaar van de eeuw bestonden, en daarmee een inclusieve Modernisme-opvatting aanhangen, hanteren Fokkema en Ibsch dus een exclusief Modernisme-begrip. In het dagelijks taalgebruik zijn ‘Historische Avantgarde’ en ‘Modernisme’ voor de meeste mensen echter identiek. Steeds opnieuw blijkt de term ‘Modernisme’ associaties op te roepen met snelle auto's, vliegtuigen, wolkenkrabbers en fabrieken. Fokkema en Ibsch zijn zelf de eerste om toe te geven dat de term derhalve niet zo gelukkig gekozen is, zo bleek op een discussieavond die op 24 januari j.l. gehouden werd in antiquariaat ‘De Verloren Tijd’ in Amsterdam. Ook daar bleek de verwarring weer eens duidelijk. Met klem zij hier echter nog eens vermeld dat de auteurs in hun gebruik van de term niet alleen staan (in Het Modernisme wordt in noot 3 bij hoofdstuk I, p. 313/314, volstaan met het noemen van wat literatuur; een wat uitgebreidere toe- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 157]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
lichting was hier juist vanwege het niet-eenduidige gebruik van de term, wel op zijn plaats geweest). Steun voor het exclusieve gebruik zou uit een wat onverwachte hoek gehaald kunnen worden: met de term Modernisme werd aan het begin van deze eeuw verwezen naar die stroming in de roomskatholieke kerk die ontstond uit de noodzaak voor de theologie zich op de een of andere wijze te verstaan met de moderne wetenschap en de moderne filosofie. Sterk simplificerend zou men het Modernisme in de theologie kunnen omschrijven als een beweging die een oplossing trachtte te vinden voor de in haar tijd verhevigde spanning tussen dogma en geschiedenis of tussen geloven en denken. De parallel met het Modernisme in de literatuur, waarvan Fokkema en Ibsch epistemologische twijfel en taalscepsis als belangrijke componenten zien is te opvallend om deze niet te vermelden, zonder nu direkt van analogie te willen spreken. De belangstelling van de auteurs ging uit naar opkomst en verval van het Modernisme. Voor het onderzoek had dit als consequentie dat de teksten van de primaire semiotische gemeenschap centraal stonden; dat wil in dit geval zeggen de teksten van de schrijvers die de Modernistische conventies ontworpen hebben en de reacties van de eerste lezers (collega-schrijvers en critici) die deze hebben erkend en gecodificeerd. De Modernistische code, waarvan voornamelijk de semantische en syntactische aspecten aandacht hebben gekregen, is onderzocht door die elementen van de code te analyseren die verschilden van voorafgaande en concurrerende codes. (Het heeft niet veel zin hier nog eens in te gaan op de bruikbaarheid van het begrip code in de literatuurwetenschap. De discussie is al gevoerd, zonder dat voor- en tegenstanders het eens zijn geworden.)Doordat de vorm van een contrastieve analyse is gekozen en dus de vernieuwingen ten opzichte van de Realistische en Symbolistische codes, en in veel mindere mate de verschillen ten opzichte van het Expressionisme en Surrealisme, beschreven zijn, is in de meeste gevallen een zeer genuanceerd beeld van de literaire ontwikkeling van de besproken auteurs ontstaan. Zeer interessant zijn in dit verband bijvoorbeeld de opmerkingen over Vestdijk, die het oorspronkelijke manuscript van Kind tussen vier vrouwen, waarop de Anton Wachterromans gebaseerd zijn, in Realistische zin bewerkt heeft in het besef (?!) dat de Nederlandse lezer van 1933 de Modernistische elementen niet zou herkennen (pp. 254-256) en de opmerkingen over het werk van Thomas Mann, van wie wordt aangetoond dat zijn werk tot drie perioden behoort (p. 291, e.v.). Met behulp van poëticale bronnen in de vorm van dagboeknotities, brieven, essays en kritieken zijn in de geselecteerde teksten van die west-Europese auteurs, die Fokkema en Ibsch als de kern van het Modernisme beschouwen, de geïntendeerde Modernistische procédés opgespoord en geanalyseerd. Wat zijn nu deze Modernistische elementen die in het werk van de tien behandelde schrijvers zo veelvuldig voorkomen; anders gezegd: hoe ziet de Modernistische code eruit? Om ons tot de belangrijkste kenmerken te beperken: centraal in het Modernistische semantische universum staat het individuele bewustzijn dat met reserve en onafhankelijk de wereld observeert. Als kern van het Modernistische wereldbeeld onderscheiden de auteurs dan ook de semantische velden bewustzijn, onthechting en observatie. In deze volgorde, want dat de ordening van deze semantische velden met de daarbij behorende lexemen en semen (p. 47) hiërarchisch is, wordt keer op keer bevestigd in de analyses van de teksten en wordt bovendien bewezen in de vergelijking met het Expressionisme en het Surrealisme (p. 49). Zoals de Modernistische semantiek zich onderscheidt van de voorafgaande en concurrerende codes, zo verschillen ook de Modernistische syntactische conventies van de syntaxis die in de Realistische roman gebruikelijk was. Terwijl de Realistische wereld een wereld van zekerheden en verklaringen was, in vele gevallen door een alwetende verteller geregisseerd, hebben in de Modernistische roman de twijfel en de hypothese hun intrede in het bewustzijn van verteller en personages gedaan. Dit leidt tot eindeloze nuanceringen en correcties, in een zodanige mate dat in de Modernistische tekst ‘het verhaal’ van ondergeschikt belang is en in sommige gevallen bijna verdwijnt. De invloed van de omgeving die in de Realistische roman dominant was wordt minder belangrijk. Dit heeft tot gevolg dat in de Modernistische teksten de handelingen van de personages ofwel zonder | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 158]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
psychologische verantwoording beschreven staan, of dat deze verantwoording plaatsvindt in het bewustzijn van de personage. De stream of consciousness-techniek komt dan ook zeer frequent voor. Het feit dat de wereld die wordt beschreven nooit absoluut is, maar altijd een hypothetisch karakter behoudt heeft als consequentie dat de Modernistische roman geen gefixeerd einde behoeft te hebben. De tekst is niet altijd af: er worden in Het Modernisme voorbeelden gegeven van auteurs die zelf hebben aangegeven dat hun tekst vervolgd en veranderd zou kunnen worden (Valéry, Gide); bovendien zijn de oplossingen die worden geboden altijd maar mogelijke oplossingen. De hoge eisen die daardoor aan de lezer gesteld worden zijn er uiteraard debet aan dat de Modernistische romans niet alleen toen veel negatieve reacties hebben opgeroepen. De keuze van de teksten die Fokkema en Ibsch gemaakt hebben om hun code op te sporen, heeft ondanks de chronologische en geografische afbakening een arbitrair karakter. De auteurs hebben dit zelf natuurlijk ook wel ingezien, maar het argument dat het hen ging om de harde kern van het Modernisme (p.28) ondervangt het bezwaar niet. Zo lang niet is aangetoond waarom de gekozen auteurs de kern van de stroming uitmaken, en vooral welke auteurs eventueel ook bestudeerd zijn maar als minder Modernistisch terzijde zijn geschoven, blijft de keuze arbitrair. Eerlijkheidshalve moet vermeld worden dat op de reeds genoemde discussieavond de gelegenheid zich voordeed de auteurs een lijstje voor te leggen van enkele schrijvers die, binnen de grenzen die Fokkema en Ibsch zich hebben gesteld, ook behandeld hadden kunnen worden. Op de vraag waarom er geen hoofdstukken gewijd zijn aan Eliot en Rilke is een helder antwoord gegeven. Minder duidelijk is het waarom het boek geen hoofdstuk bevat over Paul Valéry, wiens Monsieur Teste vele malen als een bij uitstek Modernistische tekst wordt aangehaald. Een andere kwestie is de reductie van het Modernisme tot een stroming waarin het proza dominant was. Op de tweede bladzij van het boek (p.10) staat voor de eerste maal dat de Modernisten voornamelijk prozaschrijvers en essayisten waren. Deze stelling wordt vervolgens op verschillende manieren herhaald (p.11: ‘Anders dan de Expressionisten, de Futuristen en de Surrealisten, hebben de Modernisten een voorkeur voor het proza’), maar of deze voorkeur in de vele onderzochte poëticale geschriften door de geselecteerde, of bewust niet-geselecteerde, auteurs beargumenteerd is, laten Fokkema en Ibsch de lezer niet weten. De twijfel, de taalscepsis, het teruggrijpen op mythes en het citeren van voorgangers, het metalinguale commentaar, de verminderde tekstcoherentie, enz., enz., zijn al deze onderdelen van de Modernistische code niet net zo frequent in de poëzie van de periode 1910-1940 te vinden als in het proza? Voorbeelden kunnen hier niet gegeven worden, op deze plaats is het voldoende eraan te herinneren dat precies dezelfde negatieve oordelen (elitair, duister, intellectualistisch), die over het proza geveld zijn, ook een deel van de poëzie die in de periode geproduceerd werd, troffen. In een onderzoek naar Modernistische poëzie zou de vraag centraal kunnen staan of in de poëzie niet vooral is gereageerd op het Symbolisme, een stroming waarbinnen hoofdzakelijk poëzie werd geschreven, zoals in het proza de conventies van de Realistische roman zijn aangepakt. ‘De krachtige concurrentie van het Surrealisme’ (p.23) heeft naar mijn idee de Modernistische poëzie geen kwaad gedaan, integendeel ... Een van de resultaten van een dergelijk onderzoek zou in ieder geval zijn dat de poëzievertaling, een genre dat, zoals bekend, met een opvallende frequentie en grote aandacht door veel dichters uit de periode beoefend is, aan het rijtje bij uitstek Modernistische genres toegevoegd kan worden. Fokkema en Ibsch hebben de poëzie, evenmin als het toneel, in hun onderzoek betrokken. De stelling echter dat de Modernisten voornamelijk proza schreven lijkt voor bestrijding vatbaar. Ieder die het boek aandachtig leest zal al naar gelang zijn eigen interesse in de hoofdstukken over de afzonderlijke auteurs uitspraken vinden die zijn visie op hun teksten vernieuwen en waarmee hij kan instemmen of die verbazing wekken. Een punt dat mij speciaal opviel is de manier waarop de herkenning van het Modernisme door Ter Braak en Du Perron wordt beschreven (p. 256/257). De auteurs spreken er hun verbazing over uit dat Ter Braak en Du Perron aan het begin van de jaren dertig een aantal Modernistische schrijvers niet alleen afzonderlijk bespreken, maar ook al met elkaar | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 159]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
in verband brengen en derhalve tot de eersten behoren die de Modernisten als groep recipiëren. Terecht wijzen Fokkema en Ibsch op het kosmopolitisme en het daarmee verbonden anti-nationalisme, beide wezenlijke elementen van de Modernistische code. Zij vergeten echter dat de Modernisten al vanaf het begin van de jaren twintig als internationale groep gepresenteerd werden in de literaire tijdschriften. Bijvoorbeeld in de Nouvelle Revue Française, die in de briefwisseling Ter Braak - Du Perron zo vaak genoemd wordt. Behalve de Franse Modernisten werden in de NFRteksten gepubliceerd van o.a. Von Hofmannsthal, Ungaretti, Thomas Mann en Eliot, terwijl besprekingen gewijd zijn aan boeken van Svevo, Joyce, Virginia Woolf en vele andere Modernistische schrijvers. Ook in de tijdschriften werden verbanden gelegd en bleef het niet bij besprekingen van individuele auteurs. Behalve de NRF zullen Ter Braak en Du Perron zekere andere tijdschriften gezien hebben (The Criterion, Commerce): in een evaluatie van hun receptie van het Modernisme mag de rol van de buitenlandse tijdschriften niet verwaarloosd worden. Hoe men ook op diverse punten met de auteurs van inzicht kan verschillen, het staat vast dat met Het Modernisme in de Europese letterkunde een zeer belangrijke bijdrage aan de literatuur over de periode is geleverd, waarvan zowel vakgenoten als ‘gewone’ lezers met vrucht gebruik kunnen maken.
Sophie Levie (Vakgroep Algemene Literatuurwetenschap Kath. Universiteit Nijmegen) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
T.S. Eliot, Gedichten. Keuze uit zijn poëzie met commentaren, samengesteld door W. Bronzwaer, mmv Kees Fens en Johan Kuin, Tweetalige editie. Baarn (Ambo) 1983.De voortreffelijke uitgave door W.B. Bronzwaer e.a. van T.S. Eliot, Gedichten (1983) ontleent haar waarde aan twee van elkaar losstaande kwaliteiten: enerzijds bevat zij vertalingen van Eliots gedichten in het Nederlands - er is gestreefd naar volledigheid - anderzijds geeft zij commentaar en analyses op de Engelse tekst van de poëzie. Bronzwaer toont zich een erudiet en vindingrijk lezer, al ben ik het niet altijd eens met de nadrukken die hij legt. Het merkwaardige van de uitgave is dat nergens enig commentaar wordt gegeven op de vertalingen zelf, en zeker als men bedenkt dat iedere vertaling een interpretatie inhoudt, maakt het simpelweg naast elkaar afdrukken van commentaar en vertaling een wat vreemde indruk. Bronzwaer geeft zelfs zijn eigen vertalingen zonder daar in zijn analyse van het oorspronkelijke gedicht op terug te komen. De belangstelling voor Eliot in Nederland is altijd uit de christelijke hoek gekomen, zowel waar het Eliot-kritiek als de vertalingen betreft. De namen van J. Panhuysen, E. Straat, D. Sperna Weiland, Martinus Nijhoff, Gabriël Smit, W. Barnard, Michel v.d. Plas, en nu weer Kees Fens en Bronzwaer geven dit duidelijk aan. Dit betekent dat er een tendens bestaat om Eliots poëzie te zien als zuiver christelijke uitingen van wanhoop om het verlies van morele, godsdienstige waarden, als expressies van een vroom verlangen de wereld te verlossen van het kwade. Bronzwaer laat zich verleiden tot opmerkingen als: ‘Het religieuze element in “Prufrock” ontbreekt nog.’ (p.41) In mijn visie is het vroege werk van Eliot niet zozeer een voorbereiding op het latere werk als juist een radicaal nieuwe en baanbrekende poëzie in zichzelf. Dit element mis ik in Bronzwaers interpretaties. Voor mij vertonen ‘The Love Song van J. Alfred Prufrock’, ‘Gerontion’, ‘The Hollow Men’ (hier niet opgenomen), en ‘The Waste Land’ een samenstel van kenmerken dat in de latere gedichten een veel kleinere rol speelt. Deze modernistische gedichten kunnen zeker niet geïnterpreteerd worden als christelijke poëzie alleen omdat de leegheid van het bestaan en de steriliteit van de Westerse cultuur er in worden beschreven. Dit laatste doet Bronzwaer dan ook niet, dit in tegenstelling tot sommigen van de bovengenoemden.Ga naar eind1 De gedichten van de vroege Eliot zijn schijnbaar incoherent: veel van de gebruikelijke ordende factoren ontbreken. Er is geen chronologische opbouw, het is niet uit te maken wie de spreker is of waar de dichter staat in relatie tot zijn gedicht of zelfs tot welk genre het gedicht behoort. De lezer, hoewel soms direct aangesproken, wordt in het onzekere gelaten. Wat hij begrijpt zijn fragmenten en flarden in een collage waarbij de onderdelen weinig verband | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 160]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
vertonen. Eenheid is ver te zoeken. De stemmen (of is het één stem?) komen als een ongedifferentieerde stroom over de lezer heen. Op afwisselend lyrische, epische, en dramatische toon klinken monologen (of zijn het dialogen?). De indruk bestond bij veel van Eliots contemporaine lezers dat hij zijn controle over zijn wereld kwijt was. Hij was wellicht meer slachtoffer dan manipulator van zijn woordenstroom. Probeerde hij met opzet de lezer van zich te vervreemden? Aan prosodie en rijmschema ontnam hij alle regelmaat zodat zijn tekst zich eerder liet lezen als proza dan als poëzie. Hij schepte er klaarblijkelijk genoegen in de minder florissante eigenschappen van de moderne stad naar voren te halen. Zelfs de sporadische natuurbeschrijvingen vormden geen rustpunt meer: Eliot zag alleen maar kale rotsen en steriele vlakten: waar was de natuur als ‘moral teacher’ zoals Wordsworth maar ook Tennyson en Hopkins die hadden beschreven? De poëtische werkelijkheid waar de lezer aan gewoon was geraakt werd hem onthouden, en zijn verwachtingen die hij al had moeten aanpassen aan het schokkende taalgebruik van de ‘Georgians’ werden niet vervuld. Hij bleef gedesoriënteerd achter. Toch zag de goede lezer het aantrekkelijke van deze poëzie. Het rythme deed muzikaal aan, er was een interessante doorbreking van gevestigde patronen. De lezer werd betrokken bij deze gedichten en de multi-interpretabele tekst vormde een uitdaging. De lezer begon zich aan te passen in die zin dat hij een conceptuele eenheid aanvaardde waarin de symbolische en mythische elementen de totale communicatie van het gedicht binnen bereik brachten en begrip nog juist mogelijk maakten. Hij kon de poëzie als poëzie waarderen. Bronzwaer wijst op Eliots techniek door middel van toespelingen op mythische, literaire en pictorale parallellen zijn poëzie diepgang te verlenen. (p.60) Zonder de juistheid hiervan te ontkennen wil ik toch stellen dat hun belangrijkste functie is te zorgen voor samenhang. Zoals hierboven is aangegeven kon deze samenhang niet op de conventionele manier worden bereikt. (In de latere religieuze poëzie zijn zulke parallellen dan ook minder frequent: het geloof zelf heeft eenheid en samenhang gebracht). Eliots probleem vóór 1925 was juist dat zijn cultuur in crisis hem geen ordenende traditie verschafte zodat hij wel terug moest grijpen op de eenheid van de vroegere cultuur zoals Dante die kende en zoals die nog bestond ten tijde van Shakespeare maar wel sterk werd bedreigd. Zoals Eliot in zijn essay over Dante stelde dat diens poëzie je laat voelen wat het is te geloven, drukt Eliots modernistische poëzie uit wat het is bijna niet meer te geloven en bijna geen gemeenschappelijke basis te hebben met anderen. Vergelijk hiermee Bronzwaers opmerking in zijn analyse van The Waste Land dat ‘de herhaalde pogingen om in het gedicht een logische samenhang aan te wijzen kunnen als niet ter zake doende worden beschouwd...’ Beschouwt men dit gedicht als een samenhangend geheel, dan kan men eigenlijk Eliots hele poëtisch oeuvre als zodanig beshouwen.’ (p. 144-5) Bronzwaer impliceert dat dit laatste ‘niet ter zake doende’ is. Mijn visie is dat wat Samuel Taylor Coleridge ‘the logic of the imagination’ noemde niet alleen The Waste Land maar het hele werk van Eliot tot een samenhangend en significant geheel maakt. Een laatste punt dat hiermee verband houdt: Bronzwaer schrijft dat ‘Pound het rode potlood doorgaans terecht hanteerde’ (het betreft hier het gepubliceerde manuscript van The Waste Land met Pounds uitgebreide aantekeningen en voorstellen tot wijziging) en ‘dat het gedicht in zijn oorspronkelijke vorm nog duidelijker een collage was dan in de definitieve versie’. Mijn commentaar hierop is dat juist de collage het wezen van het gedicht bepaalt. (Zie ook de contemporaine beeldende kunst). Paul Rodenko spreekt, volgens mij terecht, over ‘een nieuw evenwicht’ dat in de collage die The Waste Land is, ervaren wordt. Samen met andere vroege poëzie van Eliot is The Waste Land een hoogtepunt van het literaire modernisme geworden.
Tj. A. Westendorp, vakgroep Engels RUL | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina *6]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
vervolg van pag 145
(afgesloten 15 mei 1985) |
|