Forum der Letteren. Jaargang 1982

[p. 161]

Vijfentwintig jaar taalwetenschap in Nederland Een woord vooraf H. Schultink

Op 4 juni jl. werd in De - Utrechtse - Uithof het feit herdacht dat vijfentwintig jaar geleden aan de Rijksuniversiteit aldaar het Instituut voor Algemene Taalwetenschap officieel werd geopend. Stichter van dit Instituut was mijn onmiddellijke voorganger prof. dr. A.W. de Groot. Op vijfenzestigjarige leeftijd stampte deze met verbluffende energie een linguïstisch centrum uit de grond dat destijds hier te lande zijn weerga niet kende. Basis voor de boekerij vormde zijn eigen bibliotheek. Met recht werd het Instituut na zijn overlijden in december 1963 dan ook naar hem vernoemd. Niet onvermeld mag overigens blijven dat De Groot bij zijn inspanningen krachtige steun kreeg van de toenmalige secretaris van Utrechtse Curatoren, mr. J.H. des Tombe.

De huidige Utrechtse vakgroep-Algemene Taalwetenschap meende dit vijfentwintigjarig bestaan niet ongemerkt te moeten laten voorbijgaan maar tilde het als het ware boven haar eigen jubileum uit om even stil te blijven staan bij de activiteiten van taalwetenschappelijk Nederland in ruime zin gedurende de laatste kwarteeuw en tevens de vraag aan de orde te stellen welke consequenties daaraan voor de toekomst te verbinden zijn.

De beoefening van de vaderlandse linguïstiek kenmerkt zich, vergeleken met 1957, door een verheugend sterke bloei maar, helaas, tegelijkertijd door toenemende polarisatie. Bovendien voelt ze zich doorgaans verheven boven verantwoorde popularisatie. Zonder de illusie te koesteren hier veel aan te kunnen verbeteren, achtte de vakgroep het niettemin een goed idee drie buitenstaanders met deels fors uiteenlopende, geprononceerde denkbeelden over wat taalkunde behoort te zijn, eerst individueel het woord te verlenen en hen vervolgens met elkaar en het uitgenodigde publiek van Nederlandse taalkundigen in het krijt te laten treden. Ze inviteerde daartoe als inleiders de Leidse hoogleraar dr. E.M. Uhlenbeck, de Amsterdamse dr. S.C. Dik en de Utrechtse hoofdmedewerker dr. W. Zonneveld, exponenten van drie opvattingen en tegelijkertijd van drie generaties die elkaar niet elke dag plegen te ontmoeten. Hun volledige teksten volgen hierna en we volstaan daarom met een zeer korte karakteristiek.

De Utrechtse rector magnificus, de fysicus prof. dr. M.A. Bouman, opende het samenzijn op uiterst vriendelijke wijze. Uhlenbeck zag in een zeer doorwrocht betoog evidente parallellen tussen wat er taalkundig binnen ons lieve vaderland en daarbuiten plaats vindt, zich daarbij met name afzettend tegen het transformationeel-generatieve Chomskyanisme dat - toevallig ook sedert 1957 - nog dagelijks tal van taalkundige gemoederen in beweging zet. In een bewust sterk persoonlijk gekleurd verhaal gaf Dik een glasheldere

[p. 162]

uiteenzetting over herkomst en groei van zijn functionele taaltheorie. Zonneveld, ten slotte, bood een hoogst originele, historische interpretatie van opkomst en verdere ontwikkeling van de transformationeel-generatieve grammatica in Nederland alsmede van de weerstanden die daardoor werden gewekt, een en ander geschraagd en verlevendigd met behulp van een reeks vernuftig bijeengegaarde, anecdotische details.

De gevarieerde en controversiële inhoud van deze voordrachten vormde aanleiding tot een levendige, twee uur durende discussie.

Een ook maar enigszins naar volledigheid tenderende samenvatting te geven van dit geleerd dispuut ligt - alleen al om redenen van plaatsruimte - buiten mijn vermogen. Jammer vond ik slechts dat grote delen van de taalkunde, zoals die in en buiten de Utrechtse vakgroep mede functioneren, daarbij geheel onberoerd bleven. Uit de reeks van wel aangestipte onderwerpen licht ik er slechts twee.

Dik bestreed op m.i. overtuigende wijze het standpunt dat zijn functionele theorie in essentie vrijwel geheel tot die van zijn leermeester, de Amsterdamse emeritus prof. dr. A. Reichling, diende te worden herleid. Diks uitspraak ‘ik heb geen zin als kloon van Reichling te worden beschouwd’ zal ongetwijfeld vele aanwezigen nog lang bijblijven.

Een tweede punt waaraan uitvoerig tijd werd besteed, was de vraag hoe de rol van Amsterdamse filosofen als E.W. Beth en J.F. Staal bij de introductie van Chomsky's werk in Nederland precies moest worden geïnterpreteerd en waarom Reichling zo fel op deze introductie reageerde. Een hoogtepunt in dit gedeelte van het debat vormde voor mij de volgende, door dr. A. Evers vragenderwijze geformuleerde, niet door ieder op zijn volle ironie geschatte paradox: De formele semantiek waar de groep-Beth/Staal belangstelling voor had, was taalkritisch en in die zin gericht op een functionele taalbeschouwing. Ze probeerde kennis systematisch hanteerbaar te maken door logische computaties in (een verbeterde) taal. Reichling verzette zich tegen de ideeën binnen de groep-Beth/Staal omdat die een formele karakterisering van taal inhielden en daarom de z.i. ware functies van taal geen recht zouden doen. De groep haalde toen Chomsky binnen, die taal formeel karakteriseerde maar die functionele benadering van taal principieel afwees: taal was en is voor hem verenigbaar met legio functies en daarom op geen enkele functie gemodelleerd of daarvan afleidbaar. Om die reden had hij eigenlijk bij beide Amsterdamse partijen uit de boot moeten vallen. Een hardnekkig misverstand binnen de groep-Beth/Staal heeft ons hiervoor behoed.

Dat ondanks de ongekend hoge temperatuur en de vaak diametraal tegenover elkaar staande opinies op voortdurend hoffelijke, ja veelal regelrecht vriendelijke toon werd geredetwist, dat men bereid bleek naar elkaar te luisteren en elkanders standpunt te begrijpen, was veel meer dan menigeen tevoren had durven hopen. Het begin van een doorbraak te verwachten zou te optimistisch zijn. Dat een middag in deze toonzetting evenwel mogelijk bleek, geeft de taalkundige burger desondanks een sprankje moed.