Forum der Letteren. Jaargang 1979

[p. 349]

Interpretatie-problemen bij Valéry A.J.A. Fehr

Wat is een werk en wat is ‘slechts’ een tekst? Deze twee vragen rijzen bij het bestuderen van het oeuvre van Paul Valéry. Zijn productie omvat de of door hemzelf of posthuum uitgegeven werken: gedichten, essays, artikelen, redevoeringen; de Cahiers, integraal in een facsimilé-uitgave gepubliceerd door het Centre National de la Recherche Scientifique, daarnaast ook gedeeltelijk in de vorm van een anthologie van de hand van Judith Robinson; tenslotte een aantal Dossiers, die aantekeningen, schetsen en plannen inhouden en bewaard worden in de Bibliothèque Nationale te Parijs.

De 29 delen van de facsimilé-uitgave bevatten de 261 cahiers waarin Valéry van 1894 tot 1945 in de vroege morgenuren zijn gedachten neerschreef. Wat zijn nu literair gesproken deze Cahiers, een werk of een verzameling teksten? Zijn ze op één lijn te stellen met de overige productie van Valéry? In het geheel van zijn oeuvre lijkt de Cahiers een bijzondere plaats toegekend te moeten worden: ze zijn niet door de schrijver zelf gepubliceerd, maar zoals gezegd posthuum als facsimilé-uitgave; anders dus dan zijn jeugdwerken bij voorbeeld, die opgenomen zijn in de bekende twee Pléiade-delen ‘OEuvres’. Zijn de Cahiers als een voltooid werk te beschouwen? In zekere zin wèl: Valéry heeft er zijn gehele leven aan gewerkt en ze in een bepaalde, van hemzelf afkomstige vorm nagelaten. Dat vele ‘fragmenten’ niet voltooid zijn, doet hieraan niets af. De onderscheiding ‘voltooid - onvoltooid’ is bij Valéry trouwens nogal problematisch. Onder de uitgegeven, ‘voltooide’ werken vindt men bij voorbeeld Fragments du Narcisse, Ebauche d'un serpent, terwijl Mon Faust als Ebauches wordt gepresenteerd; na de derde acte van dit werk vindt men de volgende aankondiging: ‘Acte quatrième et dernier. Manque.’

De vraag of de Cahiers althans bestemd waren voor publicatie, is moeilijker te beantwoorden. Valéry heeft zelf ‘fragmenten’ eruit het licht doen zien, bij voorbeeld in Tel Quel. Anderzijds weet men ook dat hij het plan heeft gehad een werk te schrijven waarvoor de ‘fragmenten’ uit de Cahiers het materiaal zouden zijn geweest, een werk over de analyse van het functioneren van de geest, waarnaar hij verwijst als ‘Le Système’. De Cahiers zijn dus enerzijds te beschouwen als een soort journal intellectuel, een werk dat zijn zin heeft in zichzelf, anderzijds als een verzameling aantekeningen, materialen, voor een toekomstig werk.

Het overgrote deel van de ‘fragmenten’ betreft het centrale punt in Valéry's denken: het functioneren van de geest, en staat in onmiddellijk verband met Le Système. Het is nauwelijks denkbaar dat Valéry niet geweten zou hebben, dat na zijn dood de Cahiers op de een of andere manier aan de openbaarheid zouden worden prijsgegeven, en men mag aannemen dat hij, als hij geen publicatie in enigerlei vorm gewild had, deze op welke manier dan ook verhinderd zou hebben. De situatie is in dit opzicht dus vrij dubbelzinnig. Daarin is overigens wel verandering gekomen door de publicatie in facsimilé-vorm: de Cahiers staan nu dichter bij de posthuum uitgegeven werken en doen zich voor als een voltooid werk, ‘definitief’ in de vorm waarin ze thans bestaan.

De door Judith Robinson verzorgde anthologie heeft de Cahiers nog dichter bij de

[p. 350]

posthuum uitgegeven werken gebracht, doordat men te doen heeft met een gewoon boek, dat gemakkelijker te lezen en daardoor toegankelijker is dan een facsimilé-uitgave. Deze presentatie is uitgevoerd in de geest van Valéry en volgens aanwijzingen die uit de Cahiers zelf gehaald zijn - maar toch is de vormgeving niet van de schrijver afkomstig en bevat zij een factor van subjectiviteit van de uitgeefster. Hetgeen weer niet verhindert dat dit boek de bron zal zijn of reeds is, waaruit men de Cahiers leert kennen, waarna men dan al of niet kan overgaan tot bestudering van de facsimilé-uitgave.

Betekent dit alles nu dat de Cahiers gelezen moeten en kunnen worden als welk ander werk van Valéry dan ook? Een argument hiervóór is natuurlijk dat de ‘fragmenten’ geschreven zijn door Valéry, evenals alle andere teksten van zijn hand. In de Valéry-kritiek lijkt inderdaad de opvatting te prevaleren dat alle door hem geschreven teksten als gelijkwaardig zijn te beschouwen; de bronvermeldingen geven de lezer dan de mogelijkheid rekening te houden met de herkomst van de tekst, zijn functie en het genre waartoe hij gerekend kan worden. Deze opvatting strekt zich ook uit tot de chronologie: veelal worden teksten uit verschillende periodes naast elkaar geplaatst, waarbij eveneens de bronvermeldingen de chronologie recht doen wedervaren.

Deze ‘gelijkstelling’ lijkt een verdere rechtvaardiging te vinden in de overeenkomsten die zich op inhoudelijk niveau laten constateren. Er zijn in het denken van Valéry bepaalde constanten, die men uiteraard in beide tekstsoorten - gepubliceerde werken of aantekeningen - kan aantreffen. Ook op dit niveau valt dus heel goed het standpunt te verdedigen dat alles door Valéry is ‘gedacht’ en dat, met inachtneming van de verschillen tussen genres en functies, de verschillende teksten zich op dezelfde wijze lenen voor bestudering.

Toch mag dit alles ons niet blind maken voor enkele zeer delicate problemen. In de eerste plaats hebben een groot aantal aantekeningen betrekking op het persoonlijk leven van Valéry. Men stuit dan op de vraag of, en in hoeverre het mogelijk en toelaatbaar is elementen van persoonlijke aard in verband te brengen met de interpretatie. Vóór alles, en afgezien van het antwoord dat men in het algemeen op deze vraag zou geven, dient men ook met een heel ander aspect rekening te houden, nl. de aard, het genre en de functie van een tekst (gedicht, essay, artikel, redevoering). In dit opzicht is er duidelijk een groot verschil tussen enerzijds door de schrijver uitgegeven werken, veelal tot stand gekomen na vele schetsen, omwerkingen en varianten, en anderzijds direct opgeschreven aantekeningen. De afstand tussen de twee types teksten wordt dan bijzonder groot, zeker als men de poëtica van Valéry in aanmerking neemt, waarin het zoeken naar perfectie, en een veeleisende houding tegenover de vormgeving essentieel zijn. Verder bestaat er een wezenlijk verschil tussen min of meer theoretische en abstracte beschouwingen over het functioneren van de geest, en de gedichten waarin deze gedachten op een geheel andere wijze vorm hebben gekregen. Men kan zich zelfs afvragen of de abstracte beschouwingen op dezelfde manier tot de literatuur behoren als de poëzie.

Juist op grond van Valéry's poëtica moet dit onderscheid echter toch weer genuanceerd worden. Voor Valéry zijn nl. beide soorten van teksten betrokken op een centraal probleem, het functioneren van de geest zoals zich dat manifesteert, niet alleen inhoudelijk, maar evenzeer in de activiteit zelf die hij uitoefent, met name in het schrijven. Dit laatste is voor Valéry een discipline, een exercice, waardoor hij het functioneren van zijn geest leert kennen en verder ontwikkelt. Deze exercice beoefent hij zowel in zijn poëzie als in zijn filosofische beschouwingen. Het verschil ligt in het al of niet

[p. 351]

zoeken naar een ‘schone vorm’. Ook in de aantekeningen vindt men een ‘vorm’, en deze laat zich heel goed bestuderen: bij voorbeeld verschillende stijl- en compositievormen, het al of niet bestaan van verband tussen opeenvolgende ‘fragmenten’ en van een zekere lijn in de gedachte. Maar het gaat dan om een vorm die slechts zo precies, duidelijk en adequaat mogelijk wil zijn, en niet om een ‘artistieke’ vorm, berustend op een bepaalde van te voren vaststaande esthetica, waarin een schoonheid wordt nagestreefd die berust op effecten van compositie, ritme, klankkleur, gelijkenissen en klankopposities.

Wat de in de Bibliothèque Nationale bewaarde Dossiers betreft doen zich andere problemen voor: anders dan in de Cahiers gaat het hier om notities die opgetekend zijn op stukken papier van allerlei formaat en vorm, voor een groot deel niet geordend. De Cahiers geven de indruk een werk te zijn, de aantekeningen in de Dossiers in het geheel niet. Ook voor deze teksten geldt de veronderstelling dat Valéry heeft geweten dat ze op de een of andere manier aan de vergetelheid zouden worden onttrokken; in ieder geval mag men aannemen dat ze voor hem een zekere waarde bezaten. Het zijn o.a. aantekeningen over werken waaraan de schrijver bezig was (Mon Faust, La Jeune Parque, Stratonice, een niet geschreven toneelstuk). Ook hier ziet de criticus die van deze aantekeningen gebruik wil maken zich geplaatst voor delicate problemen: de ethische vraag of hij het recht heeft deze papieren te raadplegen, de literair-wetenschappelijke vraag welke rol ze mogen spelen bij de interpretatie. Wat betreft het morele probleem is door het ter beschikking stellen van de Dossiers in feite al stelling genomen. Nu ze in de Bibliothèque Nationale geconsulteerd kunnen worden, zúllen ze ook bestudeerd worden; sterker, dat is reeds gebeurd, getuige publicaties in de Cahiers Paul Valéry en het Bulletin des études valéryennes.

Een ander probleem is het volgende. Men vindt in de Dossiers van verschillende thema's interessante uitwerkingen, die in de gepubliceerde werken niet voorkomen. Waarom heeft de schrijver deze mogelijkheden, die vaak belangwekkende aspecten bevatten en nieuwe perspectieven openen, niet in zijn werken opgenomen? Het waarom van deze ‘refus’ en de mogelijke motieven die daaraan ten grondslag liggen, zijn interessant voor Valéry's denken, zijn persoonlijkheid en zijn esthetica. Als mogelijke verklaring voor deze ‘refus’ valt te denken aan een zekere terughoudendheid als het gaat om uitlatingen die men als autobiografisch zou kunnen interpreteren; in de Dossiers legt Valéry soms verband tussen zichzelf en zijn werken, bij voorbeeld als hij Faust èn Lust, in Mon Faust, op zijn eigen persoonlijkheid betrekt. In de meeste gevallen lijkt meer waarschijnlijk dat een bepaalde uitwerking ter zijde is geschoven om redenen van esthetische aard: in het geval van Mon Faust, bij voorbeeld, zouden bepaalde diepgaande en vèrstrekkende ontwikkelingen moeilijk te verenigen zijn geweest met de door de schrijver gekozen vorm, namelijk die van een lichte, spirituele comedie, waarin alles wat zweemt naar tragiek, melodrama en psychologisme is vermeden.

In de schetsen voor de vierde acte van Mon Faust, die verschenen zijn in Paul Valéry vivant, vinden we een geheel ander type uitwerkingen die de schrijver heeft opgeofferd: ze gaan in de richting van iets idealiserends, iets platoniserends, dat evenzeer moeilijk te verenigen zou zijn met het gekozen karakter van het stuk.

De genoemde problemen betreffen natuurlijk meer in het bijzonder de wording van het werk, niet het werk in een min of meer ‘definitieve’ vorm. De vraag is in hoeverre dergelijke zaken (weglatingen, ‘refus’) van belang zijn voor het uiteindelijk werk, en in hoeverre men ze anderzijds moet betrekken bij de interpretatie daarvan.

Van La Jeune Parque, een door Valéry gepubliceerd werk, bestaan niet alleen talrijke

[p. 352]

voorbereidende aantekeningen, maar ook een aantal onderling verschillende versies: de volgorde van de episodes is niet overal dezelfde, het slot heeft niet steeds hetzelfde karakter (optimistisch of pessimistisch). Uiteindelijk heeft Valéry dus voor een bepaalde volgorde en voor een bepaald slot geopteerd, en men moet deze oplossing als iets definitiefs beschouwen, hoewel voor deze schrijver een werk nooit eens en voor al af is en de mogelijkheid van veranderingen steeds aanwezig blijft.

Als men echter de andere versies kent, zullen en moeten deze dan niet als het ware meeklinken bij het lezen en interpreteren van dit gedicht? Zijn deze versies alleen van belang voor de geschiedenis en het ontstaan van het werk, of beïnvloeden zij de zin ervan? Het gaat hier niet alleen om een beter begrip van vorm en inhoud, maar meer nog om een zeker perspectief, een zeker relief dat vorm en inhoud krijgen door deze versies, die als harmonische tonen meeklinken en de definitieve tekst nuanceren en verrijken. Of moet men, - als dat tenminste mogelijk is, - alle voorgaande versies vergeten en de definitieve tekst lezen en interpreteren als las men deze voor het eerst, zonder enige voorbereiding en zonder kennis van de wordingsgeschiedenis? De zaken liggen hier waarschijnlijk anders voor de lezer-interpreet dan voor een declamator, en in het geval van Mon Faust voor een acteur. In dit verband zouden interessante parallellen te maken zijn met interpretatie-problemen voor uitvoerende kunstenaars op muziekgebied. De musicus, de acteur en de declamator zullen een keuze moeten maken, en een bepaalde, eenmaal gekozen interpretatie moeten laten prevaleren met uitsluiting van iedere andere. Voor de lezer-interpreet blijft een grotere bewegingsvrijheid open.

De behandelde problemen, die men natuurlijk ook kent met betrekking tot andere schrijvers, doen zich bij Valéry op een bijzondere wijze voor in verband met zijn esthetica, en met zijn opvattingen over het wezen van zijn dichtkunst, zijn schrijven en de literatuur in het algemeen. Bij hem sluiten het zoeken naar een vorm, het zich ontwikkelen van een vorm, het ‘vormloze’ en het zich vormende enerzijds, de volmaakte vorm anderzijds, - het onvoltooide en het voltooide, - elkaar niet uit, en zo brengt deze problematiek de criticus dichter bij het wezen van Valéry's kunst, denken en voelen.