Forum der Letteren. Jaargang 1978

[p. 248]

Discussie en reactie

Woordvormingsregels als probabilistische regels

In het themanummer van dit tijdschrift over ‘Wetenschap en woordenschat’ (Forum der Letteren 19 (1978), afl. 1) stelt Al in zijn bijdrage ‘Thesaurus en taalkundig onderzoek’, dat woordvormingsregels beschouwd moeten worden als probabilistische regels:

‘In veel morfologische studies wordt een absoluut onderscheid gemaakt tussen productieve en improductieve regels. Productiviteit zou geen kwestie van graad zijn (cf. b.v. Schultink 1961 [...] en Booij 1977). Weliswaar zijn er beperkingen op productieve regels (“dammen in stromend water”), maar deze zijn wederom absoluut. [...]
M.i. moeten deze beperkingen echter slechts worden opgevat als uitersten op een glijdende schaal, die men het beste met behulp van variabele, d.w.z. probabilistische regels kan verantwoorden.’ (Al 1978: 124).

In deze reactie wil ik het standpunt verdedigen, dat Al de benadering van woordvormingsprocessen in termen van absolute restricties, zoals verdedigd door Schultink en mij, en de probabilistische benadering, zoals bepleit door hemzelf, teveel tegenover elkaar stelt. M.i. is een synthese van beide benaderingen heel goed mogelijk.

Al's standpunt houdt in, dat het concept ‘variabele regel’ wordt toegepast in de morfologie. Dit concept werd door Labov op succesvolle wijze geïntroduceerd in de fonologie. Hij toonde aan, dat de toepassingswaarschijnlijkheid van optionele fonologische regels wordt bepaald door linguïstische, stilistische en socio-economische factoren (zie b.v. Labov 1972). Het lijkt me een goed idee om ook te spreken over variabele woordvormingsregels. Deze regels zijn immers ook optioneel. We zouden dan kunnen gaan onderzoeken, welke factoren de toepassingswaarschijnlijkheid van een woordvormingsregel bepalen.

Maar hoe bepalen we nu de toepassingswaarschijnlijkheid φ van een regel? In de fonologie is dat vrij simpel. Gegeven een corpus gesproken taal, dan kunnen we het aantal keren dat een regel is toegepast (de toepassingsfrequentie ƒ) delen door het aantal keren dat de regel in principe had kunnen worden toegepast (m):

Voor een woordvormingsregel ligt dat anders. De waarde van ƒ kan bepaald worden door van een voldoende groot corpus taalgebruik het aantal gelede woorden, gevormd volgens de desbetreffende regel, te tellen. Maar hoe bepalen we het aantal keren dat een regel had toegepast kunnen worden? Dat kan alleen als eerst de absolute beperkingen op die regel onderzocht zijn. Ik zal dit met twee voorbeelden illustreren.

Stel, dat we de productiviteit willen onderzoeken van de woordvormingsregels die abstracte nomina afleiden van adjectieven door middel van de suffixen -heid en -iteit. Het is dan niet voldoende om het aantal woorden op -heid en -iteit in het corpus vast te stel-

[p. 249]

len. Als namelijk het aantal basiswoorden waarop de ene regel van toepassing is, groter is dan het aantal waarop de andere van toepassing is, dan kan ondanks verschil in frequentie van de twee typen gelede woorden toch de toepassingswaarschijnlijkheid van beide regels gelijk zijn. Het suffix -iteit kan, op enkele uitzonderingen na, alleen worden aangehecht aan adjectieven van vreemde, Romaanse oorsprong, terwijl -heid aan alle soorten adjectieven kan worden aangehecht: absurdheid, absurditeit en gekheid zijn welgevormde woorden, maar *gekkiteit niet (cf. Booij 1977: 131-39). Als het aantal vreemde adjectieven in de Nederlandse woordenschat b.v. de helft zou zijn van het totale aantal adjectieven, en het aantal nomina op -iteit in een gegeven corpus de helft van het aantal nomina op -heid, dan zou toch de toepassingswaarschijnlijkheid van beide regels dezelfde zijn, omdat het aantal toepassingsmogelijkheden van de -iteit-regel de helft is van het aantal toepassingsmogelijkheden van de -heid-regel:

Een tweede voorbeeld betreft het al eerder genoemde suffix -heid en het suffix -te dat eveneens abstracte nomina afleidt van adjectieven. Maar voor -te gelden absolute beperkingen die niet gelden voor -heid: -te kan alleen worden aangehecht aan ongelede adjectieven van inheemse, niet-Romaanse oorsprong (cf. Booij 1977: 129). Vergelijk:

(3)	stil	stilte
	muisstil	*muisstilte
	absurd	*absurdte

Ook hier geldt dus weer, dat het aantal toepassingsmogelijkheden voor -te veel geringer is dan dat voor -heid. Daarmee moet rekening gehouden worden bij het bepalen van de toepassingswaarschijnlijkheid.

De hier gegeven voorbeelden betreffen regels die hetzelfde soort abstracte nomina afleiden. Als we regels gaan vergelijken die woorden met verschillende syntactische categorieën afleiden, ontstaan er allerlei complicaties. Omdat b.v. in een corpus waarschijnlijk veel meer nomina dan adjectieven en verba voorkomen, krijgen de verschillende typen gelede nomina dus ook meer kansen om op te treden. Ook de betekeniscategorie van de verschillende typen gelede woorden en het al of niet bestaan vanongeleden woorden met soortgelijke betekenis zullen een rol spelen. Bovendien is het zeer moeilijk een betrouwbare berekening te maken van het aantal woorden dat geschikt is voor een bepaald affix. Gezien deze complicaties, lijkt het vrijwel onmogelijk de absolute toepassingswaarschijnlijkheid van een woordvormingsregel te berekenen. Beter is het daarom, de toepassingswaarschijnlijkheid van regels te onderzoeken voor die domeinen, waarin ze met elkaar concurreren. De frequenties van de suffixen -heid en -iteit worden dan alleen vergeleken, voorzover ze voorkomen in woorden afgeleid van adjectieven van Romaanse oorsprong, en de frequenties van -heid en -te alleen, voorzover ze voorkomen in van niet-gelede, inheemse adjectieven afgeleide nomina. We berekenen zo dus alleen relatieve toepassingswaarschijnlijkheden. Deze vergelijking van elkaar beconcurrerende affixen is ook, wat Al blijkens zijn artikel (p. 1 25) voor ogen staat. De relatieve toepassingswaarschijnlijkheid van de regel voor -heid ten opzichte van die voor -iteit en omgekeerd kan nu als volgt worden berekend:

[p. 250]

waarbij ƒ alleen wordt bepaald door nomina afgeleid van Romaanse adjectieven.

De hier geschetste benadering van de productiviteit van woordvormingsregels betekent een integratie van de absolute en de probabilistische benadering. Onderzoek naar de absolute eisen op fonologisch, morfologisch, syntactisch en wellicht semantisch terrein die een woord vormingsregel stelt aan zijn grondwoorden, is niet alleen nodig om de notie ‘mogelijk geleed woord van taal T’ correct te definiéren, maar ook een noodzakelijke voorwaarde voor een adequate vaststelling van de relatieve toepassingswaarschijnlijkheid van een regel. Verder moeten we beschikken over een betrouwbaar corpus van taalgebruik dat nader geanalyseerd kan worden. Vandaar, dat de ontwikkeling van een goed woord-archief, zoals beoogd door het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden, van groot belang is voor het onderzoek naar morfologische productiviteit. De bestaande woordenboeken, met name het Woordenboek der Nederlandse Taal, zijn immers een vermenging van lexicon (d.w.z.: de lijst van woorden met minimaal één idiosyncratische eigenschap) en -toevallig samengesteld- woordarchief (zie Booij 1978).

Eèn van de beslissingen die we moeten nemen om de juiste frequentie te bepalen is, of we uitgaan van types of tokens van gelede woorden. Als we b.v. het woord reduceerbaarheid tien maal tegenkomen in een corpus, telt dat dan tien maal of één maal? Ik ben geneigd t.a.v. echt productieve affixen de voorkeur te geven aan de token-opvatting, omdat de taalgebruiker zeer waarschijnlijk dergelijke regelmatige gelede woorden steeds opnieuw vormt.

De waarde van ঁ zal overigens ongetwijfeld variëren naar gelang de tijdsperiode waarin de desbetreffende woorden zijn gemaakt en het soort tekst waarin ze voorkomen. Voor wat dit laatste betreft, zou men kunnen uitgaan van de indeling van Uit den Boogaart (1975). Wil men de correlatie tussen de graad van productiviteit enerzijds en stilistische en socio-economische factoren anderzijds deugdelijk onderzoeken, dan zal een woord- archief ook een corpus gesproken taal moeten bevatten. Helaas heeft volgens Pijnenburg e.a. (1978: 83-84) een archief van gesproken taal geen hoge prioriteit bij het Instituut voor Nederlandse Lexicologie.

De eerste stap in dit type morfologisch onderzoek is dus het bepalen van de relatieve toepassingswaarschijnlijkheden van de regels en de correlatie met temporele, stilistische, socio-economische en eventuele niet-absolute linguistische factoren. Zo kan een antwoord worden gevonden op de vraag wie wanneer hoe welke nieuwe woorden maakt. Vervolgens kan men vragen stellen als:

-	welke implicaties heeft het variëeren van ऒ met de tijd voor de theorie van taalverandering? Door welke oorzaken verandert ऒ?
-	welke typen stilistische en socio-economische factoren spelen een significante rol in de productiviteit van woordvormingsprocessen?

Verder zal ook de theoretische status van probabilistische regels moeten worden besproken. Het is bekend, dat dergelijke regels tot problemen leiden in een mentalistische metatheorie(cf. Bickerton 1971). Het is immers erg onwaarschijnlijk om aan te nemen, dat de taalgebruiker exacte specificaties van ऒ voor de verschillende regels in zijn hoofd heeft. Een niet-of niet uitsluitend mentalistische metatheorie is dus noodzakelijk, een

[p. 251]

metatheorie die ook toestaat verschijnselen te specificeren die alleen waar te nemen zijn in het taalgebruik van een taalgemeenschap als geheel. Een dergelijke metatheorie zal dus meer sociologisch georiënteerd moeten zijn (zie Elffers 1978 voor bezwaren tegen de mentalistische metatheorie van de taalkunde).

G.E. Booij

Bibliografie

B.P.F. Al 1978 ‘Thesaurus en taalkundig onderzoek’, Forum der Letteren 19, 118-26.

D. Bickerton 1971 ‘Inherent variability and variable rules’, Foundations of Language 7, 457-92.

G.E. Booij 1977 Dutch Morphology. A Study of Word Formation in Generative Grammar. Lisse. 1978 ‘Wanneer bestaat een woord?’, De Revisor 5, afl. 2, 55-61.

E. Elffers-van Ketel 1978 ‘Is taalkunde eigenlijk wel een soort psychologie?’, Spektator 8, afl. 1.

W. Labov 1972 Sociolinguistic Patterns. Philadelphia.

W.J. Pijnenburg e.a. 1978 ‘Geïstitutionaliseerde lexicologie’, Forum der Letteren 19, 59-71.

H. Schultinik 1961 ‘Produktiviteit als morfologisch fenomeen’, Forum der Letteren 2, 111-25.

P.C. uit den Boogaart 1975 Woordfrequenties in geschreven en gesproken Nederlands. Utrecht.