Forum der Letteren. Jaargang 1968

[p. 198]

Boekbespreking

Gestalt und Geschichte. Festschrift Karl Schefold. (Antike Kunst, 4. Beiheft), Bern, Francke Verlag, 1967, 29 cm, 200 blz., 64 pl., S. Fr. 120.-.

Hoewel feestbundels dikwijls extra mooi uitgegeven worden, zoals ook met dit boek het geval is, kan men tegen hun bestaan bezwaren genoeg aanvoeren. Niet alleen kunnen artikelen er vrijwel geruisloos in verdwijnen, maar bovendien zijn zij veelal zeer heterogeen van aard. Er is dan wel een interessant boek tot stand gekomen, maar het geheel is toch eigenlijk een onding. Hoe dit echter ook zij, deze mode is hardnekkig en de bespreker moet er zich bij neerleggen, dat hij niet veel meer kan doen dan summier de inhoud van de verschillende bijdragen weergeven. In dit geval zijn het er liefst 22. Er gaat een bibliografie van Schefold aan vooraf, die getuigenis aflegt van zijn grote veelzijdigheid. Toch komen sommige kanten van zijn belangstelling niet tot uiting in dit liber amicorum. Zo missen wij b.v. opstellen over de Pompeiaanse schilderkunst. De volgorde der artikelen heeft helaas geen chronologisch verloop, maar wordt door de auteursnamen bepaald.

Het boek opent met de langste en tevens belangrijkste bijdrage, n.l. die van A. Alföldi, Die Herrschaft der Reiterei in Griechenland und Rom nach dem Sturz der Könige. Alföldi gaat uit van Helbigs stelling, die hij verwerpt, dat de Griekse hippeis te paard naar het slagveld reden, daar afstapten en als zwaargewapende infanteristen in de phalanx streden. Dergelijke ‘bereden hoplieten’ hebben nooit bestaan. Uit de Homerische kombinatie wagenmenner-wagenstrijder ontwikkelden zich de lichtbewapende hippostrophos naast de zwaarbewapende hippobatas. De laatste vecht niet in de phalanx, maar is en blijft kavalerist. Beiden behoren tot de stand der hippeis. Daarnaast zien wij op potten vaak twee paarden afgebeeld met slechts één berijder: deze ruiters zijn geoefend in het overspringen van het ene paard op het andere. De hippeis te Athene zijn aanvankelijk tevens de politieke leiders geweest. Wanneer in de loop van de 7e eeuw de phalanx gevormd wordt, ziet men echter een doorbreking van deze struktuur. Toch blijven de begrippen hippeis en edelman ook veel later nog met elkaar verbonden.

Alföldi onderzoekt vervolgens de overeenkomsten met de Romeinse ruiteradel. De z.g. amphippoi komen overeen met equites priores, de monippoi met equites posteriores. Ook in Rome wordt de ruiterij tenslotte overschaduwd door de infanterie, maar dit gebeurt hier eeuwen later dan in Griekenland. Sinds het begin van de republiek hebben de equites een overheersende positie, die tot uiting kwam door dracht en insignia. In de nieuwe politieke struktuur te Rome na het verdrijven van de koningen ziet de auteur een belangrijke Griekse wortel. Deels door de Etrusken in de 7e-6e eeuw als tussenschakel, deels door direkte invloeden vanuit Magna Graecia op Latium, kwam de Griekse vorm van ruiterij naar Rome. Speelden echter in de 5e eeuw in Griekenland de hippobatai niet langer de hoofdrol, in Italië bleven de equites dit doen tot diep in de 3e eeuw. Zelfs wanneer zij na het optreden der Gracchen aan invloed inboeten, blijven zij als stand belangrijk, tot ver in de keizertijd.

Van geheel andere aard is een artikel van J.L. Benson over The Central Group of the Corfu Pediment. Benson stelt zich de vraag, waarom in deze gevel de Medusa ten voeten uit is weergegeven en hoe haar funktie moet worden gezien: magisch,

[p. 199]

zuiver verhalend, symbolisch? of is zij wellicht de potnia theron zelf? Als apotropaion tegen boze geesten of mensen kan men haar niet interpreteren, daar haar kinderen Pegasos en Chrysaor tevens afgebeeld zijn. Hij zoekt de verklaring vervolgens in een ‘abbreviated form of kompletives Verfahren (simultaneous narrative’), en noemt dit de eerste gevel met een vertellend karakter. Een uitvoerig verhaal wordt opgeroepen d.m.v. één enkele uitbeelding van hoofdpersonen. - Hoewel deze opvatting wel juist moet zijn, en dan ook noch verrassend, noch nieuw is, kan de verklaring van de twee dieren links en rechts als onderdelen, die de verhalende elementen moeten scheiden, niet erg bevredigen. Hier ware een uitvoerige vergelijking met overeenkomstige gevels gewenst geweest. Hun interpretatie als ‘objectively transmuted demonic element’ voldoet weinig. Zij moeten hier immers gezien worden als belangrijke attributen van de Medusa, die vermoedelijk dan toch wel degelijk ook het aspekt van potnia theron in zich draagt.

Bizonder interessant is een bijdrage van E. Berger, Der neue Amazonenkopf im Basler Antikenmuseum. Door kombinatie met een aantal stukken elders rekonstrueert de auteur een anonyme groep van Achilles en Penthesileia. Hij wordt hierbij vooral geholpen door een in 1939 bij het Nymphaeum van Byblos gevonden statuette, en een oudere rekonstruktie die Lugli reeds tot stand bracht. Koppen uit verschillende andere verzamelingen geven samen met de kop uit Bazel een goede indruk van de kwaliteit van het (verloren) origineel. Voor de datering van dit laatste in de tweede helft van de 2e eeuw v.C. valt echter weinig te zeggen (tenzij men met Schefold de Pasquino-groep in de eerste eeuw v.C. wil dateren!). Een datering tegen 200 v.C. lijkt waarschijnlijker, op grond van de overeenkomst in kompositie met de grote Galliërgroep van Attalos I uit Pergamon.

L. Berger-Haas behandelt het gladiatorenmozaiek uit Augst, ‘Gladiatores tunicati’, waarvan vijf gevechtsgroepen bewaard zijn. De vloer moet laatantonijns of severisch gedateerd worden. Van één emblema zijn de strijders identiek gekleed, n.l. in een rode en een zwarte tunica. De auteur herkent hierin het type der lichtbewapende gladiatoren, de velites, die vermoedelijk de gladiatorengevechten openden. Men zag dit embleem het eerste als men de zaal binnenkwam. Of echter in het zesde, ontbrekende vak, een herme gerekonstrueerd moet worden, naar analogie met gladiatorentaferelen te Augsburg, Zliten, Reims en Ephesos, kan niet zo overtuigend gesteld worden als de auteur wel wil. Het is niet onmogelijk, doch de totale kompositie van de vloer zou er schade onder lijden: op alle emblemata zien wij steeds twee gladiatoren.

H. Bloesch bespreekt met Varianten weinig verbluffende pottenbakkersafwijkingen die te konstateren zijn bij schalen, die als paren gemaakt zouden kunnen zijn. Ook A. Bruckners publikatie van een Buccherokanne mit Inschrift is bescheiden van aard. Deze oinochoe, in bezit gekomen van het museum te Bazel, draagt op de schouder een wijinskriptie. Het is een aantrekkelijk plastisch stuk, uit het eind van de 7e eeuw v.C., ontstaan onder invloed van protokorinthische en phoenicische voorbeelden.

De Kunstgeschichtliche Bemerkungen zu Diocletians Münzreform van H.A. Cahn zijn belangrijk vanwege de konklusies. Vermoedelijk in het voorjaar van 294 heeft Diocletianus een munthervorming doorgevoerd, die als een der meest radikale vernieuwingen op monetair gebied mag gelden. Voor het eerst sedert de severische tijd kwam er weer een echte zilveren munt in omloop, de argenteus, die naast zich als kopermunt de follis kreeg en als goudmunt de aureus. Als beeldenaar figureert een kop van de keizer, zonder toevoegselen, wat beschouwd kan worden als een terugkeer naar klassieke idealen. Op de keerzijde van de follis komt de genius populi romani voor, op de argenteus de vier keizers bij een offer. Beide munten richten zich tot het volk, in tegenstelling tot de aureus, die voor de

[p. 200]

elite bestemd was en zich dan ook meer bij de voorafgaande traditie aansluit. De nieuwe stijl, die deze munten artistiek gesproken laten zien, kan niet uit het Westen afkomstig zijn, waar men deze n.l. al spoedig weer liet varen. Daarom is het een aantrekkelijke gedachte, dat het Oosten hier de vernieuwingen heeft gebracht, die men wel aanduidt met ‘diocletianisch kubisme’. Cahn vermoedt terecht, dat het keizerlijke hof te Nikomedia ervoor verantwoordelijk gesteld mag worden.

P. Collart bespreekt in Relief votif de Palmyre nog eens een fragment dat al eerder gepubliceerd is, te weten een in 1955 ontdekte bekroning van een nis met als centrale voorstelling Baalshamûn, heersend over de sterren (zon en maan in de vorm van een buste). Het prachtig bewaarde relief dateert vermoedelijk uit het tweede kwart van de 1e eeuw n.C.

Wat te zeggen van J. Dörigs Lesefrüchte? Een reeks figuren op het bronzen pantser van Olympia interpreteert hij op grond van een tekst (Apollohymne) als Dionysos, Hermes, Ares, Apollo, Harmonia en Hebe, zonder dat hier veel bewijzen voor zijn: een onvruchtbaar resultaat, en hetzelfde geldt voor zijn interpretaties van de gevels te Delphi (Apollotempel). In de oostgevel zou daar de intocht van Apollo met Artemis en Leto zijn weergegeven, met rechts Delphos en twee volgelingen van Herakles, links Gaia, Themis en Phoibe. De basis van deze interpretatie wordt gevormd door een vrijmoedige analogie met een passage uit Aeschylos' Eumeniden. De gevels zouden door Antenor gemaakt kunnen zijn. Maar de gehele ‘Begegnung zweier Genies - Aischylos und Antenor’ berust op een onbewijsbare hypothese. Ziehier derhalve een ouderwetse wijze van werken, waar noch de archeologie, noch de literatuur veel verder mee komen.

C. Dunant behandelt een bronzen appliek, afkomstig uit Ostia: Une applique de bronze en relief du Musée de Genève. Het reliefje, dat een zeemonster laat zien, was oorspronkelijk verzilverd en sierde het handvat van een oinochoe. Op grond van overeenkomsten met een kraterhengsel uit Boscoreale kan men de werkplaats in Zuid-Italië zoeken, wellicht Capua. Met de datering in het eind van de 1e eeuw n.C. kan men zich verenigen.

Arretina und augusteisches Silber luidt de titel van een bijdrage die E. Ettlinger geleverd heeft. Het betreft hier een sigillatafragment uit het bezit van H. Jucker, toegeschreven aan het Ateius-atelier. De auteur is van mening, dat de voorstelling, Herakles voor een altaar waarachter een boom, vermoedelijk met gedreven zilver samenhangt. Hier is zeker veel voor te zeggen, als men een scherf uit de augusteisch-tiberische legioensplaats Novaesium (Neuss) vergelijkt met een der bekers uit Hoby. De opmerking, dat het antieke toreutische werk nog steeds zo moeilijk te dateren is, is wel juist, maar wanneer daarbij slechts verwezen wordt naar de publikaties van Küthmann en de auteur niet let op b.v. de onderzoekingen van L. Byvanck-Quarles van Ufford, stelt zij zich ook op een smalle basis. Immers, juist in de chronologie van het zilver uit de vroege keizertijd is de laatste decenniën meer klaarheid gekomen.

Van groot belang is het stuk van H. Jucker, Zwei konstantinische Porträtköpfe in Karthago, zeer rijk gedokumenteerd zoals men van deze geleerde gewoon is. In wezen gaat het hier om een ikonografisch onderzoek van de portretten van Konstantijn de Grote en diens zonen. De twee stukken waar Jucker van uit gaat, zijn van marmer en bevinden zich in Karthago. Hun vindplaats is niet bekend. Op grond van het feit dat de achterkant niet of nauwelijks bewerkt is, kan men vaststellen, dat zij voor een wand of in een nis hebben gestaan. Vermoedelijk betreft het hier portretten van Konstantijn en Konstantinus ii, te dateren tussen 320-330.

I. Jucker brengt in Artemis Kindyas een in 1959 te Piraeus gevonden marmeren beeldje onder onze aandacht, een unicum, omdat het een voorbeeld is van een godin wier handen men op de borst heeft vastgebonden. De figuur is gekleed in

[p. 201]

chiton en ependytes, en kan eind 4e eeuw v.C. gedateerd worden, niet alleen op stilistische gronden maar ook wegens het type van de halsketting. Het onderzoek wijst uit, dat het hier om een Artemis gaat, die ook op Hellenistische en Romeinse munten van de Karische stad Bargylia voorkomt. Er zijn er bijna 30 van bewaard. Dat de reden van het op de borst vastbinden der handen in het ‘vasthouden van de vruchtbaarheid’ gezocht mag worden, lijdt nauwelijks twijfel. Dit gebaar is op zichzelf bekend van vele terracotta's, die niet anders geïnterpreteerd kunnen worden dan in betrekking tot vruchtbaarheidsgebruiken.

Eveneens een unicum is de Loutrophoros à fond blanc au musée du Louvre, die L.G. Kahil publiceert. Immers, deze vorm van potten is ons in de techniek met witte ondergrond verder niet bekend. Het in 1963 te Bazel gekochte stuk kan 420-410 gedateerd worden, en lijkt derhalve een voorloper te zijn van de later gemaakte marmeren loutrophoroi. Vermoedelijk ontdekte men al spoedig, hoe kwetsbaar deze op het graf geplaatste vazen waren, waarna men overging tot meer duurzaam materiaal. Dit zou dan tevens de zeldzaamheid van het Parijse exemplaar verklaren.

Salz zum würzen is een bijdrage van H. Küthmann, naar aanleiding van Livius, 45, 29, 13 (het in 168 v.C. door Aemilius Paullus uitgevaardigde verbod van zoutinvoer in Makedonië). De schrijver verbindt dit met een in dezelfde passage genoemd verbod tot exploitatie van de goud- en zilvermijnen. Zout werd gebruikt bij het scheiden van goud en zilver uit de ertsen. De vondst is even ingenieus als dubieus: met geringe middelen had men in Makedonië wellicht de produktie van zeezout kunnen opvoeren, als men daar (klandestiene) behoefte aan had.

Een artikel van H. Metzger en D. van Berchem, Hippeis, sluit min of meer aan bij de hierboven genoemde bijdrage van de hand van A. Alföldi. De schrijvers gaan uit van een in 1963 te Bazel gekochte amfoor, die zich nu te Vandoeuvres (Genève) bevindt. Het stuk, uit de omgeving van Lydos, laat een gewapende hippeus te paard zien. De adelaar, die de ruiter begeleidt, zou op een bizondere relatie met Zeus wijzen. Aan deze laatste opvatting kan echter getwijfeld worden: de vogel komt ook voor op de Amphiaraosvaas waar hij veeleer op de dood zinspeelt, zoals men dat tevens bij andere krijgslieden wel vindt. Ook zou men kunnen denken aan een enigszins dichterlijke vergelijking: ruiter en roofvogel verschillen in wezen niet van elkaar. Men zou het motief terug moeten volgen tot in zijn oorsprong om er de juiste betekenis van te kunnen vaststellen. - De opvatting van de schrijvers, dat het hier om ‘ouderwetse’ voorstellingen van hippeis gaat, omdat sinds de 7e eeuw de phalanx opkomt, snijdt geen hout. De kavaleristen moeten ook nadien nog in deze vorm opgetreden zijn. Zonder twijfel laten de vazen iets zien, wat de bezitters ervan zelf ook nog konden aanschouwen.

Moeilijk te volgen is de gedachtengang in de ‘open brief’ Karl Meuli an Karl Schefold. Uitgaande van het Hadrianische medaillon waarop een offer aan Diana en Silvanus staat afgebeeld (boog van Konstantijn), komt de schrijver tot uitermate hypothetische theorieën. Het feit, dat de koppen van beer en ever in de takken van een boom gelegd zijn, verbindt hij met offergebruiken uit het palaeolithicum. Via de baetylosvoorstelling in de Casa di Livia, Kallimachos' Aitia fr. 96 Pf., Duitse sagen, gebruiken uit noordelijke Euraziatische gebieden, Siberische levensbomen etc. worden wij tenslotte uitgenodigd de Lycische graven te beschouwen als een luxueuze late vorm van begrafenissen in bomen: analogieën worden op Borneo en Ceram gevonden ...

S. Morenz schrijft over Die Herkunft der ‘Uschebti’. H.E. Schmid publiceert Frühgriechische Terrakotten aus Kreta (een laatminoïsche, drie protogeometrische en drie daedalische). M. Schmidt houdt zich bezig met Herakliden: een tot nu toe duister gebleven tafereel op een Paestaanse klokkrater van 340-330 (Caivano-

[p. 202]

schilder; Staatliches Museum Schwerin), verbindt zij met de Herakliden van Euripides. Aangezien de offerdood van Makaria daar echter nauwelijks ter sprake komt, zou de vaasschilder een uitvoerigere versie van de tragedie gekend hebben. Dit blijft natuurlijk niets dan een (onwaarschijnlijke) hypothese. Een fragment van een apulische klokkrater in het bezit van H.A. Cahn, 330-320, interpreteert zij als een illustratie bij Sophokles' Trachiniae, zonder enige redelijke grond. Afgebeeld zou zijn Hyllos, tezamen met Philoktetes (die in de tragedie niet genoemd wordt). Geleerde uiteenzettingen van dit soort brengen niemand verder en stichten nodeloos verwarring.

Tenslotte volgen nog R. Steiger, die Drei römische Bronzen aus Augst publiceert en F. Wehrli, met een verhandeling over Io, Dichtung und Kultlegende. Dit laatste stuk verliest zich wederom in troebele hypothesen betreffende de epische bronnen die Aeschylos voor zijn Hiketides en Prometheus gebruikt zou kunnen hebben. De bronzen uit Augst zijn echter niet alleen charmant, maar worden ook voortreffelijk behandeld.

Al met al een feestbundel, die de jubilaris zeker bizonder dankbaar gestemd zal hebben, ook al is het boek eerst twee jaar na zijn zestigste verjaardag tot stand gekomen. Een gelukwens aan hem en aan de uitgever is hier zeker op zijn plaats. De kwaliteit der afbeeldingen laat even weinig te wensen over als de overzichtelijk in telkens twee kolommen gedrukte tekst.

F.L. Bastet