Forum der Letteren. Jaargang 1968

[p. 192]

Commentaar

Kleine Jaakie en de ongrammaticalteit

‘Kleine Jaakie was de jachtstoet.’

Dit is een zin van Justus van Maurik, en zeker niet een van zijn slechtste. Het zou niet oninteressant zijn te onderzoeken, hoevelen in staat zijn deze losse zin juist te interpreteren, d.w.z. het verband waarin hij fungeren kan er zelf bij te bedenken. Dat hij door Van Maurik in een bepaald verband is geplaatst, behoeft geen betoog. Een zoveelsterangs toneelgezelschapje speelde een stuk, waarin enige malen een jachtstoet moest optreden. Er waren te weinig acteurs en daarom had men aan het achterlijke zoontje van een van hen een rol toevertrouwd, waarvoor in normale gevallen verscheidene volwassen personen zich op het toneel begeven. Zo ontstond een vreemde werkelijkheid, waarop slechts met een onlogische taaluiting gedoeld kon worden. Een jachtstoet kan niet uit één persoon bestaan, en toch bestond hij eruit. Als nu eens kleine Jaakie en kleine Nelissie dit logisch onmogelijke hadden gepresteerd, dan had de zin kunnen luiden: ‘Kleine Jaakie of kleine Nelissie was de jachtstoet’.

Hiermee ben ik waar ik wil zijn, nl. op blz. 279-280 van Syntaxis van A. Kraak en W.G. Klooster (Culemborg/Klooster, 1968). Na een bespreking van ‘Het gordijn is rood en zwart geweest’ (167) en ‘Het team bestaat uit Jan en Piet’ (168) betogen de auteurs: ‘Een verschil tussen de vormen (167) en (168) is dat in de eerste en wel door of kan worden vervangen zonder tot ongrammaticaliteit te leiden, en in de tweede niet, blijkens de zinnen (171) en (172):

Het gordijn is rood of zwart geweest.	(171)
*Het team bestaat uit Jan of Piet.	(172)

Dit verschil wordt veroorzaakt door bepaalde restricties: een gordijn kan één kleur hebben, een team kan niet uit één persoon bestaan.’

Inderdaad, dat kan niet. Maar als dat teampje nooit voltallig is en zich telkens opnieuw maar één lid daarvan - soms Jan, soms Piet - bij de secretaris van de wedstrijdcommissie meldt, kan deze zeggen: ‘O, dat team bestaat (blijkbaar) uit Jan of Piet’. En hij zal dit dan zeggen, juist omdat het niet kan. Mag hij dat niet? M.i. produceert hij een volwaardige, zelfs een meerwaardige zin, waaraan niets ongrammaticaals te bespeuren valt.

[p. 193]

Ik geef nog een andere of-zin ter overpeinzing.

‘Zevenendertig is elf of vijf.’

Deze heeft boven de vorige het grote voordeel, dat hij niet alleen mogelijk, maar (evenals de bewering over Jaakie) bovendien werkelijk is. Ik heb die zin, en vele andere soortgelijke, zelf gehoord. De argeloze lezer zal wel enige moeite hebben het verband te vinden, waarin deze wartaal ophoudt wartaal te zijn. Als hij hier denkt aan de onvrijwillige taaluitingen van een leerling tijdens een rekenles op een school voor buitengewoon lager onderwijs, is hij op de verkeerde weg. Hij moet denken aan de examencommissie letterkunde Nederlands m.o. B, in vergadering bijeen teneinde de opgaven voor het schriftelijk examen vast te stellen. Iedere kandidaat heeft drie speciale onderwerpen bestudeerd, b.v. kandidaat nr. 1 de abele spelen, de bijbelse drama's van Vondel, en Marsman; nr. 2 de frankische ridderromans, Jan Luiken en Nijhoff, enz. De commissie kiest er een uit elk drietal; ze besluit b.v. kandidaat nr. 1 over Marsman te laten schrijven. Nu is het duidelijk, dat de opgave niet kan luiden: ‘Schrijf eens over Marsman’. De kandidaat zal een bepaald aspect van diens oeuvre moeten behandelen. Maar welk? De discussie hierover neemt vrij veel tijd in beslag. En als men het eens is geworden duurt het nog even, voordat een ondubbelzinnige formulering van de opgave is gevonden. Het werk vordert langzaam. Maar gelukkig: nr. 13 blijkt ook Marsman als speciaal onderwerp te hebben opgegeven. Dit verheugende feit wordt door de secretaris vastgelegd in de formule: ‘Dertien is één’. En wat betekent nu in dit verband: ‘Zevenendertig is elf of vijf’? ‘De kandidaat met het examennummer 37 heeft een van zijn drie speciale onderwerpen gemeen met kandidaat nr. 11 en een met kandidaat nr. 5. Hij krijgt dus dezelfde opgave òf als kandidaat nr. 11 òf als kandidaat nr. 5.’ De commissie besluit tot ‘elf’.

Nu kan men dergelijke taaluitingen ongrammaticaal noemen, maar dit maakt het feit niet ongedaan, dat ze tot de Nederlandse zinnenschat behoren. Wie met door hem zelf gemaakte losse zinnen opereert, niet denkt aan verband en situatie en vergeet dat taalgebruikers meestal wat speelser van geest zijn dan taalbeschouwers, loopt de kans dat hij met zijn misschien wat schrale logica geen contact meer kan krijgen met het object van onderzoek en dat hij onzin vindt waar zin heerst. Het zou te betreuren zijn, als de door de heren Kraak en Klooster beoogde grammatica een aantal zinnen niet zou kunnen genereren, die door taalgebruikers geproduceerd kunnen worden of reeds geproduceerd zijn. Want juist hieraan is enig plezier te beleven.

Dit is maar een commentaartje, een speelsigheidje. Met de meeste nadruk verklaar ik, dat het niets gemeen heeft met een serieuze bespreking van een serieus en belangrijk werk, en dat die of-zin over het team de enige van alle als ongrammaticaal opgegeven zinnen is, waarop mijn

[p. 194]

kritiek kan slaan. Ik kan er echter niets aan doen, dat deze mij plotseling deed denken aan het onnozele knaapje dat, tot een vreemd soort kinderarbeid gedwongen, reeds een eeuw geleden een restrictie ongedaan heeft gemaakt en daarmee enig roet heeft geworpen in het hygiënisch bereide eten der ongrammaticaliteit.

Kritische universiteit en taalkunde als infantiele verrukking

In alle gepraat en geschrijf over de kritische universiteit (K.U.), dat me in de oren en onder de ogen is gekomen, heb ik tot voor kort een opmerking over de taalwetenschap smartelijk gemist. In deze leemte is nu voorzien. De twee auteurs van ‘Kritische Universiteit in discussie’ (De Groene Amsterdammer van 23 maart 1968) hebben immers verkondigd: ‘Het taalonderzoek wordt beheerst door infantiele verrukking over de statistische verwerking van zoveel mogelijk materiaal’.

Ik beschouw dit als een verheugende mededeling, althans voor linguïsten. Terwijl aan de universiteit (ik bedoel de onkritische)-als-geheel door velen aderverkalking en seniliteit wordt verweten, krijgt hier het universitaire taalkundige onderzoek het predicaat ‘infantiel’. Dit lijkt me minder erg. Verheugend is ook, dat de onkritisch-universitaire taalkundigen van even deskundige als kritische zijde voorlichting tegemoet mogen zien over de criteria, op grond waarvan ze hun materiaal kunnen beperken. Nog verheugender is, dat de geciteerde zin (vrucht van nauwkeurig onderzoek en kritisch denken?) betrekking heeft op synchronische en diachronische taalwetenschap; op stilistische, structuralistische en transformationeel-generatieve grammatica; op de studie van plaatscategorieën, intonatieverschijnselen, prominentie-verhoudingen, woordbetekenissen, enz.; op neerlandistiek, romanistiek, anglistiek, egyptologie, algonkinologie, enz. enz. Dit doet me juichen:

‘Taalkundigen aller landen, aller universiteiten, aller talen en aller richtingen, verenigt u en vergeet uw vele veten! Ook al onttrekt het zich aan alle lagen van uw bewustzijn, in wezen wilt en bedoelt gij allen precies hetzelfde. Ja, zonder dat gij het wilt of weet, zijt gij reeds verenigd in een infantiele verrukking. Mocht gij daar nog aan twijfelen, beseft dan goed, dat het zwart op wit in De Groene staat.’

C.S.