Forum der Letteren. Jaargang 1968

[p. 138]

Boekbespreking

Leonard Forster, Janus Gruter's English Years - Studies in the Continuity of Dutch Literature in Exile in Elizabethan England. Publications of the Sir Thomas Browne Institute, Leiden, special series no. 3. Leiden/London, 1967. xvi + 167 blz., geïllustrered, prijs f 18.50.

Vierhonderd jaar geleden precies, volgens de jaartallenboekjes, brak de Tachtigjarige Oorlog uit. Herdenkingsbundels ter ere van dit feit zijn nog weinig talrijk, noch ook zijn de gelegenheidsdichters (die, volgens Dryden, als aasgieren boven de strijdtonelen van toen en nu plegen te zwermen) teruggekeerd naar Heiligerlee. De Tachtigjarige Oorlog neemt echter zo'n unieke plaats in onze nationale mythologie in, dat de herdenkers hun stem wel zullen hebben hervonden wanneer de officiële aanvangsdatum, 23 mei, bereikt is. Het boek Janus Gruter's English Tears, waarvan de inhoud ten nauwste samenhangt met wat men wel de wordingsgeschiedenis van onze staat noemt, is, overigens louter toevallig, een aangename voorbode van het Vierde Eeuwfeest dat ons wacht. De auteur, de germanist Leonard Forster van de universiteit van Cambridge, memoreert dan ook met grote voldoening dat zijn studie het licht ziet precies vier eeuwen nadat de jonge Gruterus en zijn ouders als vlaamse refugiés op wonderbaarlijke wijze het veilige ballingsoord Norwich wisten te bereiken.

Het zeer verzorgde boek bestaat uit twee vrijwel even grote delen. Het eerste is een studie over Gruters jaren in Norwich en Cambridge (tot ca. 1580) en over het letterkundig leven van de nederlandse vluchtelingen in Norwich en Londen. Het tweede bevat uitvoerige documentatie: passages uit Venators biografische panegyriek, de (totaal zeven) teruggevonden sonnetten van Gruter, specimina van nederlandse dichtkunst in Engeland tussen 1567 en 1600, testament-fragmenten over het boekenbezit der ballingen, een bijdrage (van de hand van dr. Jörg-Ulrich Fechner) over het trieste lot van Gruters fameuze bibliotheek, en, als laatste appendix vóór de bibliografie, een ontroerende brief van Janus' moeder over haar engelse ervaringen. Deze studie werd door de Leidse Univer-

[p. 139]

sitaire Pers en de Oxford University Press uitgegeven voor het Leidse Sir Thomas Browne Instituut, dat zich speciaal met de anglo-nederlandse culturele betrekkingen bezighoudt. Dit is het vijfde werk in de instituutsreeksen, waarin binnen enkele maanden nog twee studies, over Daniel Heinsius en Jan Pietersz. Sweelinck, zullen verschijnen.

Terecht is Professor Forster niet zo zeer geïnteresseerd in de jeugdige Jan de Gruytere zelf - ook al werd deze een humanistisch litterator van europees formaat - als wel in de revolutionaire gedaanteverwisseling die de nederlandstalige poëzie in zijn tijd en in zijn kring doormaakte. Het ‘ontstaan’ van de zogenaamde renaissance poëzie is een ontwikkeling waarnaar de inheemse neerlandistiek tot nu toe met geringe toewijding gezocht heeft. Voor deze engelse onderzoeker lag het onderwerp min of meer voor de hand: immers, het loopt enigszins parallel aan zijn vroegere speurtochten naar de genesis van de duitse ‘renaissance’ en haar continuïteit. Bovendien zullen ook Gruter's quingenta amplius sonnetten uit de Leidse jaren (ca. 1580-84), die nog in de zeventiende eeuw bewaard waren en zich, wie weet, nu ergens in ons land bevinden (blz. 145), hem tot nog grotere ijver hebben aangespoord. Hij heeft ze, helaas, niet teruggevonden. Maar het verslag van zijn bevindingen, met alle theorieën die hij daarbij opwerpt, bieden wijdere perspectieven dan zelfs de verdwenen vijfhonderd gedichten hadden kúnnen openen. Bij herhaling excuseert de auteur zich voor zijn onvolledigheid, en één maal (in een artikel ‘Iets over nederlandse renaissancelyriek vóór Heinsius en Hooft’ in het Tijdschrift voor nederlandse taalen letterkunde, lxxxii (1967), blz. 274-302, dat eigenlijk één geheel vormt met dit boek) voor zijn ‘zeer ouderwetse middelen’. Het is allemaal waar. Niettemin, dit is pioniersarbeid die de volle aandacht verdient.

Methodisch is alles weinig gecompliceerd. De lezer vindt een volledig overzicht van Gruters engelse jaren, de mensen met wie hij contact had, het onderwijs dat hij genoot en de boeken die hij gelezen kan hebben. (Een van de belangrijkste reconstructies is die van het intellectuele leven in Norwich, waar een 5000 nederlanders hun toevlucht gevonden hadden.) Professor Forster verzamelt alle poëzie die hij in deze context tegenkomt en onderwerpt haar aan formele, prosodische criteria van ‘moderniteit’. De netto-opbrengst van dit procédé is betrekkelijk gering, zowel in kwaliteit als kwantiteit, zij is niet meer dan ‘the tip of the iceberg showing above the waters of oblivion’ (blz. 69). Dit kan niemand verbazen. Dank zij hun ephemere karakter bereikten zulke nieuwe oefeningen in de landstaal, in tegenstelling tot de internationale latijnse poëzie, bijna nooit de drukpers. Het weinige dat bij het nageslacht behouden bleef werd in de regel niet (van vader op zoon) bewaard als litterair meesterwerk maar (zoals bijvoorbeeld de alba amicorum) als familiedocument of curiosum. Het topje van Forsters ijsberg wordt dan ook mede-bepaald door de niet-litteraire selectie van tijdgenoot en nazaat: het is daarom nauwelijks representatief voor het verscholen gevaarte dat blijvend aan ons oog onttrokken is. Wél is het suggestief. Een sonnet uit 1580 door de 66-jarige Leidse goudsmid Aquanus - het enige gedicht dat wij van deze man kennen - is inderdaad zo'n ‘startling performance’ (blz. 64) dat er maar één conclusie kan zijn: ook in Leiden moeten renaissance-geluiden veel vroeger (en krachtiger) geklonken hebben dan de officiële historie tot dusver heeft kunnen bewijzen. Zulke geluiden, zegt zij, konden het eerst, gedurende zeer korte tijd, in Vlaanderen beluisterd worden, daarna in Holland - naar het schijnt zonder onderling verband. Professor Forster signaleert echter dat de vlaamse school zich althans in engelse ballingschap rustig verder ontwikkelde. Hij suggereert overigens niet, dat de eventuele continuïteit van Zuid naar Noord via Engeland gezocht zou moeten worden.

Het is zonder meer duidelijk dat deze studie het onderwerp niet uitgeput heeft. Er zal verder, en nog nauwkeuriger, gespeurd moeten worden - misschien

[p. 140]

in Engeland - naar meer restanten van een vergeten, informele, maar stellig omvangrijke nederlandse renaissance-litteratuur. Indien men - om ons een ogenblik tot Engeland te bepalen - de letterkundige werkzaamheid der refugiés in enig verband wil brengen met de invloedssfeer der vluchtelingenkerken, zoals Forster, zal men, althans voor de vroegste jaren, de godsdienstige sympathieën in deze milieus uiterst voorzichtig moeten analyseren: van velen staat reformatorische orthodoxie allerminst vast, terwijl bijvoorbeeld rekening moet worden gehouden met de zuiver practische, juridische voordelen die door de engelse regering aan het lidmaatschap van een Strangers' Church verbonden waren. Slaagt men er in dit culturele milieu vollediger te reconstrueren, dan zal men zich vervolgens andere dan puur-formele vragen moeten stellen over onze oudste renaissance-dichters. Met welke bedoelingen en met welke verwachtingen schreven zij hun Oden en wat dies meer zij, wat lazen hun vrienden er in, wie (binnen en buiten ons taalgebied) waren de meesters en wie (in Nederland en Engeland) de discipelen, op welke vijftigjarige noord- en zuidnederlandse tradities kon de generatie van Heinsius later terugzien, en bovenal: hoe doorstaan deze avant-gardisten de toets van een serieuze litteraire kritiek?

Het is curieus dat Emanuel van Meteren - die, tussen twee haakjes, jaren lang uit de kerkgemeente verstoten leefde - trefzekerder blijkt te hebben gedicht dan de veel bekendere rijmelaar Lucas de Heere; dat het, nog altijd, vrij obscure oeuvre van Gruter alleen al qua rhythme en concetti zoveel gedurfder lijkt dan dat van de tegenwoordig vrij beroemde van der Noot; of dat eerder genoemde vergeten goudsmid misschien meer talent en vaardigheid bezat dan de illustere voorman van het Leidse ‘Gezelschap’, Jan van Hout. Forsters boek waagt zich niet aan litteraire analyse. Zelfs aan de zeven gedichtjes van Gruter is niet die aandacht geschonken waartoe zij de lezer uitdagen. Eén ervan, de bewerking van Horatius' ‘Exegi monumentum aere perennius' ontlokte onlangs aan een candidatenwerkgroep (in de engelse letterkunde) vragen als: is het karakteristiek dat een vlaamse humanist een klassieke ode parafraseert in plaats van - zoal’ voor de hand ligt in het prille stadium van sonnetten-imitatio - franse of desnoods italiaanse sonnetten; met welk doel veranderde Gruter niet de ‘boodschaps maar wel de centrale beeldspraak van zijn model ten koste van vijf van de twaalf latijnse regels; van welke nederlander leerde hij zijn maniëristisch spel van ‘moeilijkheid’ en dubbelzinnigheid; en, hoe verhoudt zich deze navolging tot andere (nederlandse) renaissance versies van Od. iii. xxx, waaronder één van van der Noot (Bosken, [ca. 1570], sig. G 8^v)? Het zou onaardig, en bovendien onjuist, zijn Professor Forster, die met deze studie de neerlandistiek zo'n grote dienst bewezen heeft, de beperktheid van zijn doelen te verwijten. Dit neemt niet weg dat de vragen die juist zijn boek opwerpt eens te meer duidelijk maken, dat, bij het ontbreken van enigszins exacte gegevens over onze eigen renaissance, iedere generaliserende opmerking, vergelijking en evaluatie - zelfs als die tot individuele gedichten beperkt blijft - prematuur is. Janus Gruter mist gelukkig zulke pretenties. Het is beperkt, maar ter zake. Het pretendeert niet een monumentum aere perennius te zijn - daarvoor heeft de tand des tijds, in tegenstelling tot Gruter's eigen verwachtingen, ook te weinig van zijn poëzie overgelaten - wél een voorstudie, vol met het soort verrassingen die latere onderzoekers nog te wachten staan.

In de komende decennia zal met toenemende frequentie aan gebeurtenissen uit de nationale geschiedenis aandacht geschonken kunnen worden in steeds weer nieuwe Vierde-Eeuwfeesten. Ook voor de litterair-historicus valt er nog wel iets te herdenken - alleen, veel is nog niet teruggevonden, en te weinig nog is begrepen.

Leiden

J.A. van Dorsten