Forum der Letteren. Jaargang 1967

[p. 224]

De proloog van de Zauberberg

De critische bespreking van S. Dresden's Wereld in woorden door E.M. Uhlenbeck in Forum der Letteren, februari 1967, roept een enkele vraag op waar het betreft de opmerkingen over de Zauberberg. De schrijver toch schijnt het met Dresden geheel eens te zijn, dat de openingszin van die roman luidt: ‘Ein einfacher junger Mensch reiste im Hochsommer von Hamburg, seiner Vaterstadt, nach Davos-Platz im [!] Graubünden’. Voor de foutieve lezing ‘Graubünden’ in plaats van ‘Graubündischen’ is in de eerste plaats Dresden verantwoordelijk (men zie Wereld in woorden blz. 153), al is het jammer dat Uhlenbeck het citaat met de taalkundige onjuistheid erin niet heeft geverifieerd. Al naslaande was hij dan zeker ook tot de ontdekking gekomen, dat de door Dresden aangehaalde zin niet de eerste is van wat door Thomas Mann als Der Zauberberg wordt aangeboden. Er is vóór het eerste hoofdstuk een Vorsatz welke begint met: ‘Die Geschichte Hans Castorps, die wir erzählen wollen, - nicht um seinetwillen (denn der Leser wird einen einfachen, wenn auch ansprechenden jungen Menschen in ihm kennenlernen), sondern um der Geschichte willen, die uns in hohem Grade erzählenswert scheint (wobei zu Hans Castorps Gunsten denn doch erinnert werden sollte, daß es seine Geschichte ist, und daß nicht jedem jede Geschichte passiert)’ &c.

Dresden is overigens consequent in zijn ontkenning van het bestaan van de Vorsatz, als hij Thomas Mann's gelukkige maar toch ook onduidelijke formulering over de verteller als ‘raunenden Beschwörer des Imperfekts’ ontleent aan een van zijn essays, en niet aan de plaats waar deze woorden voor het eerst voorkomen, namelijk de Vorsatz van de Zauberberg (men vergelijke Wereld in woorden, blz 169, noot 12).

Beide vergissingen kunnen gevolg zijn van een tijdelijke leesblindheid, ook al is het niet geheel onmogelijk dat zij met opzet zijn gemaakt. Het valt namelijk op dat Dresden niet de enige is die de Vorsatz negeert. Men zou bijna van een samenzwering kunnen spreken. Een Mann-specialist als R. Thieberger vermeldt in zijn Der Begriff der Zeit bei Thomas Mann, Baden Baden 1952, blz. 28, dat de lezer eerst laat de naam van de hoofdpersoon van de Zauberberg te weten komt, hoewel men zich toch de introductie van die naam (na twee woorden) nauwelijks vroeger kan wensen. En de in structureel opzicht onbevredigende, van vertaalfouten wemelende Amerikaanse versie die Mrs. Lowe Porter van de roman geeft, doet de proloog zelfs voorafgaan aan de inhoudsopgave, daarmede een volledige scheiding aanbrengend tussen twee delen van

[p. 225]

een werk, waarvan het Uhlenbeck principieel duidelijk is dat het een ondeelbaar geheel vormt.

Wil men deze verschijnselen terugbrengen tot onachtzaamheid, dan lijkt dat een iets te gemakkelijke oplossing. Er is namelijk nog iets dat zou kunnen doen besluiten tot de uitsluiting van de Vorsatz uit het geheel van de tekst van de Zauberberg. Lezen wij de laatste alinea daarvan: ‘Im Handumdrehen also wird der Erzähler mit Hansens Geschichte nicht fertig werden. Die sieben Tage einer Woche werden dazu nicht reichen und auch sieben Monate nicht. Am besten ist es, er macht sich im voraus nicht klar, wieviel Erdenzeit ihm verstreichen wird, während sie ihn umsponnen hält. Es werden, in Gottes Namen, ja nicht geradezu sieben Jahre sein!’

Men zou bijna denken dat Thomas Mann aan de samenzwering heeft deelgenomen. Immers, vragen wij ons af, wie met de door ons gecursiveerde pronomina wordt bedoeld, dan lijkt alleen logisch dat zij terugslaan op de ‘Erzähler’. Toegegeven moet worden dat de tekst schijnt te suggereren dat het Hans Castorp is die door het verhaal voor de duur van zeven jaren wordt ingesponnen, zoals in het verdere verloop nog enkele malen duidelijk wordt vermeld en zoals het ook is na te rekenen. Het is jammer dat een zorgvuldige lezing van deze passage die mogelijkheid zeer twijfelachtig maakt. N'en déplaise Nijhoff, er staat nu eenmaal wat er staat.

Zelfs moet de oplossing worden afgewezen dat Thomas Mann de ‘Erzähler’ heeft bedoeld, die dan zeven jaar zich bezighoudt met het vertellen van het verhaal. De ‘Erzählzeit’ van een roman van ongeveer 1000 bladzijden neemt immers geen zeven jaar in beslag. Was dat wel zo, dan zouden wij hier een voorbeeld hebben van gelijke duur van ‘erzählte Zeit’ en ‘Erzählzeit’. Daarmede kwam de Zauberberg dan in een kleine, zeer selecte categorie van prozawerken te vervallen.

Indien noch de verteller noch Hans Castorp met de ‘er’ bedoeld zijn, blijft alleen nog maar de oplossing over dat de zeven jaar de tijdsduur zijn die Thomas Mann, de auteur, nodig heeft om zijn roman op te bouwen. Dat de constructie in werkelijkheid veel meer tijd van de schrijver heeft gevergd, wijst ten hoogste op de mythische waarde die het getal zeven kan aannemen, en dat doet hier nu niet ter zake.

Is nu de ‘Erzähler’ uit het boven geciteerde fragment niet de fictieve verteller, maar de werkelijk bestaande Thomas Mann in zijn functie van schrijver, dan treedt op wat Käte Hamburger ‘Fiktionsstörung’ heeft genoemd. Met andere woorden, bezien vanuit een logica waarin de splitsing subject - object centraal staat, vormt tenminste een deel van Vorsatz geen eenheid met de rest van de Zauberberg. Er is dus wel een reden aan te wijzen waarom men nonchalant kan zijn met de Vorsatz.

Het is echter sterk de vraag of Uhlenbeck het Hamburgse standpunt zo categorisch heeft willen verdedigen, te meer waar hij het standpunt

[p. 226]

huldigt dat epilogen principieel deel uitmaken van het kunstwerk, een standpunt dat hij tegenover de door Dresden geponeerde visie stelt, dat men Les liaisons dangereuses eventueel ook zonder het slotstuk kan lezen. Op dit punt doet men misschien het beste Dresden gelijk te geven, al is het misschien meer een kwestie van moraal dan van literaire theorie.

Het lijkt erop dat wij met zovele getuigenissen voorhanden voldoende bewijsmateriaal hebben verzameld om de Vorsatz te houden voor een nauwelijks ter zake doende introductie, vergelijkbaar met het proza dat men gemeenlijk aantreft op voor- en achterflap van een achtenswaardige publicatie.

Toch zouden wij graag een poging wagen om alsnog deze Vorsatz binnen de Zauberberg te brengen. Het eenvoudigst ware dan natuurlijk de vaststelling dat hij in de roman als zodanig wordt aangeboden. Hij is er nu eenmaal. Misschien kan daarnaast echter een onderzoek van de tekst dat zich op structureel en niet op logisch standpunt plaatst in dezen uitkomst brengen. Bezien wij daarom voor een ogenblik een passage uit de epiloog: nadat Hans Castorp in de nevelen van het slagveld verdwenen is, richt de verteller zich in gedachten nogmaals tot hem: ‘Deine Geschichte ist aus. Zu Ende haben wir sie erzählt; sie war weder kurzweilig noch langweilig, es war eine hermetische Geschichte. Wir haben sie erzählt um ihretwillen, nicht deinethalben, denn du warst simpel. Aber zuletzt war es deine Geschichte; da sie dir zustieß, mußtest du's irgend wohl hinter den Ohren haben’.

Hier wordt zowel naar de letter als naar de geest teruggegrepen op het reeds eerder geciteerde begin van de Vorsatz. Het is een herhaling die een afstand van bijna 1000 bladzijden overspant en het valt de lezer niet licht deze overspanning te verwerkelijken. Toch is een van haar functies het incorporeren van de proloog in het geheel van de tekst. De eenheid die op deze wijze wordt gecreëerd is (althans mede) een eenheid van wat Dresden de ‘verbale realiteit’ (blz. 95) noemt. Het is een eenheid die is losgekoppeld van de fictionele wereld achter de woorden.

Dit ‘vlak van de woorden’ is voor het eerst ten volle uitgebuit door de auteurs van de dusgenaamde nouveau roman. Het is het gemakkelijkst te illustreren aan de hand van het werk van Alain Robbe-Grillet, misschien nog het beste in La Jalousie. Het is bij voorbeeld Bruce Morrissette, ondanks zijn onmiskenbare speurderstalent, niet gelukt een bevredigende wereld achter de woorden van La Jalousie te construeren, terwijl hij daarentegen in het geval van Les Gommes redelijk wel is geslaagd. De betoverende werking die van Robbe-Grillet's werk uitgaat komt voort uit de wereld van de woorden, niet uit de wereld erachter.

Eenzelfde hypnose kan men ondergaan bij het lezen van de Zauberberg, die de lezer inspint in een netwerk van herhalingen, hem tegelijkertijd beschermend tegen de banaliteit ener lineaire lectuur. Nu wordt hier niet beweerd dat het verhaal van de Zauberberg triviaal zou zijn, maar

[p. 227]

wel dat degene die slechts lineair leest licht een groter goed mist. Het aantal lineairen dat overigens het einde van de 1000 bladzijden niet haalt kon wel eens net zo groot zijn als het getal dergenen die na enkele bladzijden van Dans le labyrinthe de handen in vertwijfeling ten hemel strekken. Nu is voor het lezen van de Zauberberg doorzettingsvermogen een eerste vereiste, terwijl men de draad van Robbe-Grillet's doolhoven ook ondanks hardnekkigheid kwijt zal raken. De leesbaarheid, al dan niet betrekkelijk, van de Zauberberg maakt dat men niet op onderzoek hoeft uit te gaan naar het vlak van de woorden. Eerst de circulariteit van het leesproces geeft aan de lectuur die extra dimensie die in het werk is ingebouwd.

Uhlenbeck merkt op blz. 61 op dat ‘alle romans bij afwezigheid van bepaalde expliciete aanwijzingen van de schrijver, bedoeld zijn om eenmaal gelezen te worden en wel op de gewone, lineaire wijze’. Nu rijst natuurlijk onmiddellijk de vraag: wat is ‘gewoon’? De lezer die deze voorschriften opvolgt plaatst zichzelf in de ongunstige positie die de bioscoopbezoeker of de televisiekijker inneemt. Slechts in uitzonderingsgevallen kan een tweede keer van het gebodene genoten worden. De televisiekijker snelt van beeld naar beeld, kan niets vasthouden, is in feite overgeleverd aan een moordend tempo. Het privilege van de lezer is altijd geweest dat hij al lezende ook nog mocht nadenken. Hij heeft een oneindig groter vrijheid dan de consument van de met recht zo genoemde massamedia. Wij zien dat in de negentiende eeuw de schilderkunst langzamerhand loskomt van een eeuwenlange traditie van driedimensionale suggestie. Het lijkt erop alsof nu de letterkunde zich weet te bevrijden uit een keurslijf van lineaire precepten, en de oorzaak hiervoor kan misschien worden gevonden in de hypertrofie van de lineariteit in het dagelijks leven. Dan is de nouveau roman een complement op Batman en Bonanza.

Hoe het ook zij, Thomas Mann had zijn roman voor een ander, minder ‘gewoon’ soort lezers bedoeld. Hij geeft immers de door Uhlenbeck gewenste aanwijzingen, explicite, doch niet in het kunstwerk zelf. Maar men kan die aanwijzingen bij voorbeeld terugvinden in de ‘Einführung in den Zauberberg für Studenten der Universität Princeton’. Deze rede staat tegenwoordig veelal in de nieuwe uitgaven van de roman afgedrukt; desondanks blijft het de vraag hoe ‘expliciet’ deze aanwijzingen zijn, zolang ze niet in het werk zelf voorkomen. Ik wil echter wel aannemen dat zij voldoende expliciet zijn en voel me daarom wel gerechtvaardigd mijn argument voor incorporatie van de Vorsatz in de Zauberberg te handhaven.

Austin, Texas

Francis Bulhof