Forum der Letteren. Jaargang 1967

[p. 126]

Naar aanleiding van Bomhoffs problemen der dramaturgie

Het is niet moeilijk om het met het betoog van de heer Bomhoff geheel eens te zijn. Wat hij zegt, berust op een ernstig en eerlijk nadenken over de problemen van het toneel; tevens tracht hij plaats en taak te bepalen van het letterkundig onderwijs aan de universiteit. Het is een sluitend betoog; toch is de daaruit getrokken praktische konklusie, nl. dat toneelwetenschap nauwelijks op de Universiteit thuishoort, alleen dan juist wanneer wij de wetenschap als een gesloten, door van te voren vaststaande normen afgebakend terrein beschouwen. Het is de vraag of wij tegenwoordig nog van een gesloten wetenschap kunnen spreken of mogen dromen; overal schijnt er een nieuwe bezinning gaande te zijn op wezen en methodiek van de wetenschap en deze bezinning kan slechts vruchtbaar zijn wanneer zij gepaard gaat met experimenten.

Ook de studie van de literatuur is in beweging. Noch de oude biografisch-historische methode, noch de nieuwere, stylistische methode - om slechts de twee meest bekende te noemen uit de laatste vijftig jaren - blijken geheel bevredigend te zijn. Het terrein van wat tot de literatuurstudie behoort kan slechts vastgesteld worden door konstante verkenningen, die steeds de vorm aannemen van grensoverschrijdingen. Grensoverschrijdingen buiten datgene wat door romantische en positivistische tradities als hèt terrein van de literatuurstudie vastgelegd werd. Wij moeten zien wat de ideeëngeschiedenis, de moderne psychologie, de sociologie, de economie, de wiskunde, enz. bij kunnen dragen tot een beter begrip van de literatuur zelve. Zo is voor de poëzie van de 16e eeuw o.a. kennis van de astronomie van die tijd, en voor het surrealisme kennis van Freud nodig; waarom zouden dit meer geoorloofde grensoverschrijdingen zijn dan die welke de studie van de dramaturgie zou betekenen ten opzichte van de toneelliteratuur?

Het argument van de ‘stille lezer in zijn fauteuil’ gaat mijns inziens niet helemaal op. Met hetzelfde recht kunnen we zeggen dat wij Ronsard ook zonder astronomie begrijpen; dit is ongetwijfeld het onvervreemdbaar recht van de amateur, van de poëzieminnende postambtenaar of ingenieur, maar niet van de student in de letteren. Ik ben het geheel eens met al degenen die het werk als een zelfstandig geheel wensen te zien en niet als een rommelige mozaiek van invloeden en bronnen, maar als men voorbarige konklusies vermijden wil, is dit alleen mogelijk nadat de kontekst van het werk grondig onderzocht is. Naast de historische hulpwetenschappen die ons een werk doen begrijpen in zijn tijd,

[p. 127]

zijn er ook strukturele hulpwetenschappen, zoals versleer en toneelwetenschap, die ons een werk doen begrijpen in zijn vorm. Zoals de poëzie van Ronsard - historisch - bedoeld is voor een publiek dat zijn wereldbeeld deelt, zo is ook het grootste deel van de toneelliteratuur - struktureel - bedoeld voor een publiek dat het tijdens een opvoering hoort en ziet. Ik eis natuurlijk van niemand dat hij van een werk alleen volgens de bedoelingen van de schrijver geniet en ik zie ook in dat niemand weet wat de ideale opvoering van een toneelstuk is; maar het komt mij voor dat in alle genoemde gevallen extra-literaire, niet strikt literaire kennis nuttig en nodig is, een kennis die ons mede door de toneelwetenschap verschaft wordt.

Tegen de stille lezer zouden ook nog andere bezwaren aangevoerd kunnen worden. Geleid door zijn leesgewoonten, zou hij wel eens een toneelstuk op dezelfde manier kunnen lezen als een gedicht of een roman, d.w.z. als een literaire tekst, zonder daarbij speciaal moeite te doen en zijn fantasie te laten werken teneinde deze tekst als toneel te ervaren. Deze literaire manier van lezen zou wellicht niet al teveel afbreuk doen aan de kwaliteiten van het toneel van bijvoorbeeld Racine, wiens werk door literair-rhetorische vormtradities bepaald wordt, maar zou beslist een probleem vormen bij iemand als Ionesco, van wiens teksten zuiver literair gezien heel wat minder te genieten valt. Moet de stille lezer dan concluderen dat Ionesco wel goed toneel maar geen goede toneelliteratuur is? - en wij, een stap verdergaand, dat zijn werk wel op de toneelakademies maar niet bij de universitaire literatuurstudie thuis hoort?

Ik sprak alleen van toneelwerken, maar er is ook een respektabele traditie van theoretische bezinning op toneel, die in onze eeuw een nieuwe bloei beleefd heeft en die een aparte wetenschappelijke bestudering rechtvaardigt. Welke literatuurstudie in de fakulteit der Letteren zou zich immers tegelijk met Aristoteles en Corneille, met Gordon Craig en Brecht bezig kunnen houden?

Mijn konklusie is dan ook dat toneelwetenschap een nuttig vak kan zijn aan de universiteit: vanwege het experimentele karakter van de literaire studie, vanwege de esthetische vorming van de student en vanwege rijkdom en veelzijdigheid van de internationale toneeltheoretische literatuur. Hoogstens zou ik mij af willen vragen of binnen het kader van de fakulteit der Letteren toneelwetenschap geen onderdeel van de afdeling algemene literatuurwetenschap zou dienen te worden.

A. Kibédi Varga