Forum der Letteren. Jaargang 1966

[p. 187]

Boekbesprekingen

Philologia Deutsch. Festschrift zum 70. Geburtstag von Walter Henzen. Herausgegeben von Werner Kohlschmidt und Paul Zinsli. MCMLXV. Francke Verlag Bern. S.Fr. 28.50

Aan de karakterologie van de feestbundel heb ik in FdL van febr. '65 enige beschouwingen gewijd, waaraan het exemplaar dat de redaktie alsnog werd toegezonden hoogstens nog een geografische dimensie zou kunnen toevoegen. Het is een specimen van ongedeelde Duitse filologie dat de Zwitserse germanistiek (en collega Henzen!) alle eer aandoet en zich trouwens behalve door originaliteit van betiteling en kwaliteit van inhoud en uitgave, ook nog onderscheidt door het aantal (uiteraard: betrekkelijk) jeugdige medewerkers, als Bindschedler, Rupp, Sonderegger, Moulton. De laatste is de enige auteur van buiten het Duitse taalgebied; maar men kent zijn nauwe relaties met het Zwitsers dialektonderzoek, en hij draagt dan ook een fonologische studie over ‘schweizerdeutsche’ diftongering bij. Methodisch is ook overigens meer dan één bijdrage verheugend progressief, ook op het gebied van de literatuur, dat vertegenwoordigd is van het Ludwigslied (Wehrli) tot Tieck en Wackenroder (Kohlschmidt). Voor het geheel: alle Achtung!

C. Soeteman

Georg Baesecke. Kleinere Schriften zur althochdeutschen Sprache und Literatur. Herausgegeben und mit einem Nachwort versehen von Werner Schröder. Francke Verlag Bern und München. S. Fr. 148.-gb.

Dezelfde uitgever zendt ons nog een ander boek, één welks verschijning niet zo vanzelfsprekend is en dat ook geenszins ‘zichzelf recenseert’, zoals men in andere gevallen nog wel eens kan zeggen, doch eerder de weg naar recensie bemoeilijkt door de verbazing die zijn verschijning in eerste instantie bij de recensent teweegbrengt. Werner Schröder, een vakgenoot die wij allen kennen niet zozeer door zijn eigen geschriften, als veeleer door intelligente ‘Forschungsberichte’ en door zijn talrijke zeer uitvoerige, uitermate kritische analyses, be- en veroordelingen van andermans publikaties, biedt ons in een lijvig boekdeel een twintigtal opstellen van de hand van zijn leermeester aan, die reeds in onze studententijd vergrijsd was, al zien we nu aan het geboortejaar 1875, dat de ietwat sombere geleerde met de grijze baard toen niet veel ouder was dan wijzelf nu zijn; 450 dichtbedrukte bladzijden met een grote blad-

[p. 188]

spiegel, aangevuld met een van onverdeelde bewondering getuigend nawoord, en voor een prijs die het boek niet anders dan als recensieexemplaar in ons bezit kan doen komen: ‘Kleinere Schriften zur althochdeutschen Sprache und Literatur’ van Georg Baesecke. Een welhaast legendarische figuur, die het in 1920 waagde een principieel afwijzende kritiek te schrijven over het eerste (Oudhoogduitse) deel van Ehrismann's ‘Geschichte der deutschen Literatur bis zum Ausgang des Mittelalters’, daarop meewerkte aan een Ehrismann-Festschrift, niet zo'n gelukkige hand had met twee Middelhoogduitse tekstuitgaven en met een ‘Einführung in das Althochdeutsche’, waarin de grote Braune geen partij gegeven werd; die een eigen literatuurgeschiedenis onvoltooid moest laten en in 1945 nog met een uitgave van het Hildebrandlied kwam, waarin na de capitulatie ijlings een compromittante zin uit de begeleidende tekst met een strookje moest worden overgeplakt. Toegegeven, dit was een populaire uitgave, en de Oudhoogduitse spraakkunst blijkt bij vaker raadpleging meer aan didaktische kwalen te lijden, dan dat 't haar auteur aan zelfstandigheid van taalkundig inzicht of van onderzoek zou hebben ontbroken; bovendien blijkt Baesecke zich met het werk hieraan moeizaam de weg naar de Oudhoogduitse bronnen te hebben gebaand, want vanaf 1930 begint met zijn boek over en de uitgave van de ‘Deutsche Abrogans’ een (naar nu eigenlijk pas goed zichtbaar wordt) ononderbroken stroom van publikaties van en over Oudhoogduitse teksten en glossen, die stuk voor stuk bouwstenen waren voor een nieuwe, adequate, Ehrismann in het ongelijk stellende ‘Frühgeschichte des deutschen Schrifttums’. Deze nu is fragment gebleven: in 1940 verscheen het 1e deel, de ‘Vorgeschichte’, waar het in beginsel niet eens om begonnen was, en van de ‘Frühgeschichte’ verschenen in 1949 de eerste en in 1953 (na B's dood) door de zorg van Ingeborg Schröbler de tweede aflevering, en daar is het bij gebleven; maar dit weinige beloofde reeds iets geheel anders dan de inderdaad atomistische en monografische behandeling door Ehrismann, n.l. een echte geschiedschrijving van de Duitse literaire aktiviteit der eerste eeuwen na 750 in haar ontwikkeling, samenhang en continuïteit.

Werner Schröder verzamelt nu die voorstudies en weet zich daarbij door de bedoelingen van de meester gesteund. ‘Ein missgünstiges Geschick hat uns die neue althochdeutsche Literaturgeschichte von dem überzeugtesten Verfechter ihrer Kontinuität versagt. Das Bild, das Baesecke von ihr vorschwebte, muss man sich nun aus vielen Einzelveröffentlichungen zusammensuchen und mosaikartig zusammensetzen’. (...) ‘Des Vorläufigen und Fragmentarischen seines Werkes ist er sich bis zu seinem Ende stets bewusst geblieben und hat es gern im Bilde einer aus nach und nach entdeckten Scherben zusammengesetzten Urne verstanden, die seit dem “Abrogans”-Werk von 1930 seine Bücher

[p. 189]

schmückte und auch auf dem Umschlag der ersten Lieferung seiner “Frühgeschichte” noch immer unvollständig ist. Die “Kleineren Schriften zur althochdeutschen Sprache und Literatur” wollen alle von dem Restaurator als echt erkannten Scherben sammeln, die er dem rekonstruierten Gefäss nich mehr selbst einzupassen vermocht hat’. - Een indrukwekkende literatuurgeschiedenis is ons nu tegelijkertijd onthouden en in dit boek niettemin geschonken, een geschiedwerk, dat methodisch aansluit bij wat enerzijds de filologen van de 19e eeuw (Steinmeyer, Sievers) en anderzijds de paleografen van onze dagen (vgl. de Umbrae van G.I. Lieftinck c.s., besproken in FdL van febr. '62; vlg. ook Baesecke's bespreking van B. Bischoff's ‘Südostdeutsche Schreibschulen und Bibliotheken der Karolingerzeit’, in het thans besproken boek blz. 285-291) aan het licht hebben gebracht: een net van cultuurcentra, waar een Duitse literatuurtaal, zich geleidelijk ontworstelend aan ambachtelijke vertaalarbeid, tot het instrument van eigen ‘Dichtung’ gaat worden, die ze na 1150 op Europees niveau blijkt aan te kunnen. ‘Es reicht ein ununterbrochener Zusammenhang von der Glossierung zur Interlinearversion, zur Übersetzung, Umsetzung, dichterischen Bearbeitung, etwa des 138. Psalms; langsam nur wächstdie Möglichkeit, in der eigenen Sprache Gedanken und Kunst darzustellen’. Daarbij worden persoonlijke tradities zichtbaar als Alcuin-Hrabanus-Walahfrid-Otfrid, literaire relaties als St.Gallen-Reichenau-Murbach, St. Emmeram-Freising-Tegernsee-Monsee, Würzburg-Fulda en Weissenburg-Lorsch-Mainz-Trier, en periodiseringen als ‘Vorkarlisch, Karlisch, Karolingisch, Ottonisch und Notker’.

In noeste arbeid vult Baesecke brokje voor brokje het reeds opmerkelijke schema ‘Althochdeutsche Literatur’ op, dat hij in 1925 voor Merker-Stammler's Reallexikon heeft opgesteld en dat in boekvorm oorspronkelijk in zijn gehele reikwijdte tot 1050 de titel Vorgeschichte had zullen krijgen. Hoewel deze titel, bij verschijning van het 1e deel beperkt tot de eigenlijke prehistorie, daarna werd verwisseld voor Frühgeschichte, demonstreert hij Beasecke's impliciete taxatie van het Oudhoogduitse ‘Schrifttum’ (!) als preludium en nog niet als ouverture; deze funktie heeft eerst de Vroegmiddelhoog-duitse periode van 1050-1150 gehad: de Duitse literatuurgeschiedenis als kunstgeschiedenis begint pas als Duitsland daar ‘socialiter et linguistice’ rijp voor is, na het midden van de 12e eeuw. Binnen de grenzen van wat voordien ‘haalbaar’ was, heeft zich op Hoog- en Nederduits gebied een stuk taalgeschiedenis en ‘Geistesgeschichte’ voltrokken waarvan, we zien het nu duidelijker dan voorheen, Georg Baesecke een generatie lang de beste kenner en de vruchtbaarste onderzoeker is geweest, zowel van de glossen als van de teksten, zowel van de persoonlijkheden als van de culturele landkaart, in het bijzonder van de 9e eeuw. Bij nader inzien heeft W. Schröder een daad van grote

[p. 190]

betekenis verricht, waardoor dit toch eigenlijk onmisbare werk nu pas in werkelijkheid beschikbaar is geworden, - ‘statt einer Literaturgeschichte’, om met Walter Jens te spreken.

C. Soeteman