Forum der Letteren. Jaargang 1966

[p. 185]

Commentaar

Reichling en Uhlenbeck in de transformator

Ruim dertig jaar geleden heeft Reichling in zijn dissertatie Het woord. Een studie omtrent de grondslag van taal en taalgebruik de theorie van het zinsprimaat bestreden en de mening verdedigd dat een woord door middel van zijn betekeniseenheid van gebruiksgeval tot gebruiksgeval zijn identiteit bewaart. Deze visie op het woord als semantisch-autonoom taalelement heeft hij tot in zijn laatste publikaties gehandhaafd. Ook Uhlenbeck heeft steeds de mening verworpen, dat woordbetekenis ‘solely a function of context’ zou zijn. Maar wat beweert Postal (Foundations of Language, II, blz. 161 v)?

‘This curious idea that meaning is solely a function of context with its implicit although obviously unsuspected refutation of the theory of a dictionary, on which all linguistic practice is based, is now also strongly advocated by the Dutch scholars Uhlenbeck and Reichling. This is one of the most striking evidences of that cultural lag I spoke of earlier.’

Twee Nederlandse geleerden worden hier beschuldigd van iets onzinnigs, dat zij gedurende tientallen jaren juist met klem van argumenten hebben bestreden. Door de transformationalist Postal tot hun tegendelen getransformeerd, hebben zij nu als culturele achterblijvers internationale bekendheid verworven. Zij zullen na het lezen van Postal's loze beschuldiging wel een aanvechting hebben gehad om uit hun vel te springen. Wat mij betreft: toen ik de geciteerde passus voor het eerst onder ogen kreeg, voelde ik een huivering als voor een afgrond. Het was de huivering voor het volstrekt onbegrijpelijke. Zo iets moet Baudelaire gevoeld hebben, toen hij in zijn sonnet Le Gouffre schreef:

... et sur mon poil qui tout droit se relève
Mainte fois de la Peur je sens passer le vent.

C.S.

Antifunktionele Typografie

Niemand zal tegenspreken, dat het tot de taken van de typograaf behoort, te zorgen dat een geschreven betoog duidelijk en ondubbelzinnig in drukletters wordt weergegeven. Hij heeft zich te houden aan zijn kopij, en als die meer komma's en accenttekens of hoofdletters of witte regels bevat dan de typograaf mooi vindt, zal de zetter niettemin al die

[p. 186]

stenen des aanstoots trouw moeten overbrengen naar het zetsel, en de drukker naar de bladzij.

Al sinds tientallen jaren wordt op dit vanzelfsprekende beginsel enige inbreuk gemaakt doordat sommige lay-outmensen een voorkeur hebben voor een kaarsrechte linkerkantlijn. Daaraan wordt het inspringen van de alinea's opgeofferd, wechtermee!, en de indeling van het betoog wordt dus minder zichtbaar voor de lezer. Gelukkig is maar zelden de slotregel van een alinea zo lang, dat het begin van de nieuwe helemaal is weggemoffeld.

De laatste tijd dringt er echter een veel schadelijker mode binnen. Men tracht een lay-out ingang te doen vinden die, behalve het inspringen, ook de andere helft van het ‘leesteken’ aan de tekst en de lezer ontrooft: de kortere slotregel die het eind van de alinea aangeeft. Men plaatst namelijk tussen alle woorden even grote spaties, en krijgt zodoende een afgeknabbelde rechterrand, zoals het schrift van een gewone schrijfmachine vertoont. Doordat nu álle regels in lengte kunnen verschillen, is het dikwijls niet meer te zien of een regel die met een punt eindigt, ook het eind van een alinea is. Ieder kan in het tweede nummer van de lopende jaargang van Maatstaf nagaan, hoe onduidelijk hierdoor de alineëring van Vestdijks ‘gastkollege’ over de historische roman geworden is.

Zelfs van een akademisch proefschrift heeft deze wantypografie zich al meester gemaakt. Een opponens vroeg, waar op een bepaalde bladzij van het werk de alinea's begonnen, en merkte door het antwoord, dat de auteur er meer had bedoeld dan er met het oog te vinden waren. In dit geval was de inmenging van de ‘typografische adviseur’ al bijzonder ongepast, omdat nergens zozeer als juist bij een dissertatie de schrijver, die immers de uitgaaf bekostigt, als principaal optreedt. Maar het misvormen van een wetenschappelijk betoog op de hier bedoelde wijze, die de kommunikatie tussen schrijver en lezer bemoeilijkt, is natuurlijk altijd ongeoorloofd.

Men zij gewaarschuwd. Ieder die betogend proza ter beschikking stelt van een uitgever of een redaktie, eise dat zijn werk wordt gevrijwaard tegen deze typografische mishandeling.

C.A. Zaalberg