Forum der Letteren. Jaargang 1965

[p. 76]

Aspecten van mondelinge compositie in het Homerische epos

De klassieke philologie is een wetenschap, waarvan de stof zich tegenwoordig nog slechts in geringe mate uitbreidt. Natuurlijk brengen nieuwe vondsten, zoals inscripties en papyri, geregeld nieuw materiaal aan het licht, maar dit dient in het algemeen slechts om het reeds bestaande beeld op detailpunten aan te vullen. Ontdekkingen, die tot een geheel nieuwe visie leiden, zijn uiterst zeldzaam geworden. De drang naar vernieuwing doet zich in de klassieke philologie echter evengoed gevoelen als in iedere andere wetenschap. Voorlopig is er voor deze behoefte ook zeker nog voldoende speelruimte: de bestaande interpretaties laten zich op tal van punten corrigeren en verfijnen, de coördinatie der gegevens laat nog veel te wensen over en er zijn nog talloze onopgeloste problemen. Hoewel er dus nog geenszins een toestand van verzadiging is ingetreden, dreigt er wel een gevaar in deze richting. Het op zichzelf gerechtvaardigde zoeken naar nieuwe aspecten en diepere achtergronden ontaardt gemakkelijk, en vooral wanneer de aandacht zich op een gelijkblijvende stof concentreert, in wat men ‘hyperinterpretatie’ zou kunnen noemen. Daarbij worden in het materiaal subtiliteiten ontdekt, die de artistieke, morele, religieuze of philosophische waarde ervan schijnen te verhogen, maar bij nuchtere beschouwing met de eertijds bestaande conventies in strijd blijken te zijn. Natuurlijk dient men uit een tekst te halen wat er uit te halen valt, maar het is niet minder noodzakelijk er op toe te zien, dat de interpretatie congeniaal blijft en de grenzen van het genre, van de stijl, van het wereldbeeld niet overschrijdt. In het begrijpelijke verlangen om aan de eeuwenoude, eindeloos herlezen teksten nieuwe betekenissen te ontlokken heeft men deze grenzen dikwijls genegeerd en zich tot geforceerde interpretaties laten verleiden. Ik wil dit met enkele voorbeelden illustreren.

In het derde boek van de Ilias wordt Paris (onder de naam Ἀλέξανδρος) zes maal ϑεοειδής genoemd, terwijl zijn tegenstander Menelaus dertien maal het epitheton ἀρηίφιλος draagt. Men heeft hieruit de conclusie willen trekken, dat het de bedoeling van de dichter was met deze epitheta de beide figuren in hun tegenstelling, de alleen door uiterlijke schoonheid uitblinkende Paris tegenover de krijgshaftige Menelaus, te karakteriseren.^1. Daarbij heeft men over het hoofd gezien, dat Paris ook in andere boeken van de Ilias hetzelfde epitheton draagt, en dat enige malen, terwijl hij juist met ijver en succes in de strijd bezig is (11,581 en 13,774). Omgekeerd wordt Menelaus eenmaal ἀρηίφιλος genoemd,

1. Ameis-Hentze-Cauer in hun aantekening bij Ilias 3,16, W.F. Otto, Die Götter Griechenlands (³Frankfurt 1947), 97.

[p. 77]

terwijl hij bezig is met een bij uitstek vredelievend werk, het onthalen van een gastvriend (3,232). Voorts wordt ϑεοειδής in het laatste boek van de Ilias acht maal van Priamus gezegd. Het lijkt toch niet waarschijnlijk, dat de dichter daarmee de nadruk heeft willen leggen op de schone gestalte van deze oude man. Het woord heeft dus niet uitsluitend betrekking op uiterlijke schoonheid, maar op het uiterlijk in het algemeen. Dat hiermee in het geval van Paris toch een denigrerende bedoeling is verbonden, zou men kunnen afleiden uit het feit, dat Hector zijn broer Paris, wanneer deze voor Menelaus terugwijkt, het scheldwoord εἶδος ἄριστε, ‘slechts in uiterlijk de beste’ (3,39) toevoegt. Hij krijgt echter later (17,142) van Glaucus hetzelfde te horen, wanneer hij zelf voor Aiax terugwijkt. Dat wij hier te doen hebben met een stereotiepe uitdrukking en niet met een persoonlijke karakteristiek, blijkt ook uit het feit, dat Hera de Argivers aanspoort met het scheldwoord εἶδος ἀγητοί, ‘alleen in uiterlijk bewonderenswaardig’ (5,787).

De conclusie uit het bovenstaande luidt, dat de karakteriserende functie van epitheta als ϑεοειδής en ἀρηίφιλος geen verband houdt met de speciale situatie, waarin de betrokken personen verkeren. Deze conclusie wordt bevestigd door het gebruik van andere epitheta. Zo heet Paris enige malen Ἑλένης πόσις ἠυκόμοιο, zonder dat Helena iets met de situatie te maken heeft (8,82, 11,370 en 505). Menelaus noemt Paris δῖος, wanneer hij Zeus bidt hem te mogen straffen (3,352), en ook Helena geeft hem dit epitheton op een moment, dat zij geenszins vleiende gedachten over hem koestert (3,403). Onderzoeken wij deze epitheta nader, dan blijken Ἀλέξανδρος ϑεοειδής en ἀρηίφιλος Μενέλαος steeds aan het eind van de versregel te staan; de combinatie δῖος Ἀλέξανδρος staat vrijwel steeds aan het begin van de regel, terwijl de naam Μενέλαος, wanneer deze aan het begin van de regel staat, meestal voorafgegaan wordt door Ἀτρείδης. De keuze uit de beschikbare epitheta wordt dus in hoofdzaak bepaald door de plaats, die de naam in het metrische schema inneemt. Zelfs het feit, dat een epitheton, welk ook, gebruikt wordt, hangt grotendeels van de metrische situatie af. Zo staat de naam Πάρις, die in de Ilias elf maal voorkomt, steeds zonder epitheton: dit woord van twee korte lettergrepen kon gemakkelijk zonder aanvulling op verschillende plaatsen van de hexameter worden ingepast. Een sprekend voorbeeld van de metrische functie van het epitheton is Ilias 17,534 Ἕκτωρ Αἰνειάς τ᾽ ἠδὲ Χρομίος ϑεοειδής, waar de minst belangrijke held een epitheton krijgt. Het is dus onjuist te zeggen, dat dit epitheton voor Paris eigenlijk te eervol is en dat het alleen past bij de eervolle rol, die hij volgens de prae-Homerische traditie bij de verdediging van Troje speelde.^2. Even onjuist is het te menen, dat Menelaus, wanneer hij zijn doodsvijand Paris δῖος noemt (3,352), daarbij een sarcastische klank in zijn stem legt^3., of dat Achilles, wanneer hij zijn doodsvijand Hector μεγάϑυμος en δῖος noemt (18,103 en 335), daarmee blijk geeft van een

2. J.A. Scott, The Unity of Homer (Berkeley 1921), 228.

3. M. Hoffmann, Die ethische Terminologie bei Homer (Tübingen 1914), 68 n.1. C.M. Bowra, Tradition and Design in the Iliad (Oxford 1930), 83 neemt ten onrechte een ironische bedoeling aan, wanneer Athene Pandarus toespreekt als Λυκάονος υἱὲ δαίφρον (Ilias 4, 93, vgl. 4, 104 τῷ δὲ φρένας ἄφρονι πεῖϑεν). Vgl. F.M. Combellack, Milman Parry and Homeric Artistry, Compar. Lit. 11 (1959), 193-208, die terecht betoogt, dat men ook in Ilias 3, 243 τοὺς δ᾽ ἤδη κάτεχεν φυσίζοος αἶα en Od. 18, 5 πότνια μήτηρ (van de bedelaar Irus) geen ironie moet zoeken.

[p. 78]

bijzondere hoffelijkheid.^4. Reeds Eustathius (ad Od. 14,18) wees er op, dat men het gebruik van ϑεοειδής met betrekking tot Paris op dezelfde wijze moet verklaren als het gebruik van ἀντίϑεος met betrekking tot de vrijers van Penelope. Zij dragen deze epitheta als heroïsche figuren en niet op grond van hun individuele capaciteiten. Wanneer de in het epos optredende personen bepaalde epitheta aan elkaars namen verbinden, geven zij daardoor geen bepaalde waardering voor elkaar te kennen. Het is de dichter, die zijn waardering uitdrukt, echter niet voor hun individuele aard of hun gedrag in een bepaalde situatie, maar voor hun heroische dimensies als zodanig.

Op het verband tussen metrum en epitheton was reeds in de vorige eeuw de aandacht gevestigd^5., maar een systematisch onderzoek werd eerst door de Amerikaan M. Parry verricht, die zijn resultaten in 1928 publiceerde.^6. Hij kwam tot de conclusie, dat ‘le poète s'est laissé guider dans son choix par des considérations de versification et nullement par le sens’ (p. 187). Zo heet Hector ἀνδρόφονος alleen in de genetivus en κορυϑαίολος alleen in de nominativus, Achilles πόδας ὠκύς alleen in de nominativus en ϑεοείκελος alleen in de vocativus, Odysseus ταλασίφρων alleen in de genetivus en πολυμήχανος alleen in de vocativus, etc. Achilles heeft 46 verschillende epitheta en deze 46 combinaties corresponderen met even zoveel verschillende metrische situaties. Bij Odysseus is deze verhouding 45:44, doordat op één plaats (Od. 10,330) πολύτροπος het gebruikelijke διίφιλος vervangt: wanneer Circe Odysseus niet heeft kunnen betoveren, roept zij uit: ἦ σύ γ᾽ Ὀδυσσεύς ἐσσι πολύτροπος. Hier en nog op enkele andere plaatsen is de keuze van het epitheton bepaald door het gebeuren.^7. In het algemeen echter staat het los van de speciale omstandigheden, waarin zijn drager verkeert: ‘L'épithète générique ne vise pas la caractéristique distinguant un héros d'un autre, mais seulement la caractéristique qui en fait un héros’ (p. 147).

Parry heeft zijn onderzoekingen uitgestrekt tot andere elementen van de epische taal en stijl en daarbij gebruik gemaakt van het vergelijkingsmateriaal, dat een uitgebreide studie van de moderne in Joegoslavië beoefende epiek hem had opgeleverd.^8. Deze laatste draagt een mondeling karakter in die zin, dat van een gedicht geen gefixeerde tekst bestaat, maar alleen een globale traditie, zodat iedere voordracht een improviserende herschepping betekent. Dit laatste geldt echter slechts tot op zekere hoogte, omdat elk gedicht grotendeels uit vaste formules, stereotiepe wendingen voor de verschillende situaties wordt opgebouwd. Parry nam nu aan, dat de Homerische epen op dezelfde wijze tot stand gekomen zijn.^9. Hij liet tevens zien, hoe dit inzicht tot een meer adequate beoordeling van deze poëzie leidt. Wanneer men zich achter de gedrukte tekst de improvisator tracht voor te stellen, worden tal van eigenaardigheden in woordkeus, stijl en compositie begrijpelijk. De improvisator, ook al beschikt hij over een volmaakte kennis der traditionele formules,

4. O.R. Sandstrom, A Study of the Ethical Principles and Practices of Homeric Warfare (Philadelphia 1924), 55.

5. H. Düntzer, Homerische Abhandlungen (1872), 507-16.

6. L'épithète traditionnelle dans Homère (Parijs 1928).

7. Parry, 197-8, C.M. Bowra, in Wace-Stubbings, A Companion to Homer (Londen 1962), 31.

8. Les formules et la métrique d'Homère (Parijs 1928), The Homeric Gloss, Trans. Am. Phil. Ass. 59 (1928), 233-47, Studies in the Technique of Oral Verse-making, Harv. St. 41 (1930), 73-147, 43 (1932), 1-50, The Traditional Metaphor in Homer, Class. Phil. 28 (1933), 30-43, Whole Formulaic Verses in Greek and Southslavic Song, Trans. Am. Phil. Ass. 64 (1933), 179-97, About Winged Words, Class. Phil. 32 (1937), 59-63. Hij begon aan een boek ‘The Singer of Tales’, maar werd door zijn vroegtijdige dood verhinderd zijn werk af te maken; de eerste pagina's werden gepubliceerd door zijn medewerker A.B. Lord, Am. Journ. Arch. 52 (1948), 37-40. Een beknopte levensbeschrijving geeft H. Levin, Class. Journ. 32 (1936), 259-66. Mededelingen over het door Parry verzamelde Zuidslavische materiaal en de publicatie daarvan doet A.B. Lord, The Singer of Tales (Cambridge, Mass. 1960), 279 n. 2.

9. Parry had in dit opzicht een verre voorganger in R. Wood, Essay on the Original Genius of Homer (Londen 1769). Cf. J.A. Davison, in Companion to Homer, 216, 244-5.

[p. 79]

kan de consequenties van wat hij zegt, niet op lange afstand overzien. Anderzijds drijft het metrische schema hem voort en stelt tegelijk rigoureuze eisen aan zijn woordkeus. Hij heeft dus voortdurend behoefte aan een afsluiting, een rustpunt. Parry drukte het aldus uit: ‘The singer of oral narrative rarely plans his sentence ahead, but adds verse to verse and verse part to verse part until he feels that his sentence is full and finished’.^10. De epitheta vormen hierbij een welkom hulpmiddel; het is dan ook geen wonder, dat zij drie- à viermaal zo vaak in het tweede gedeelte van de hexameter als in het eerste gedeelte voorkomen. Soms is een enkel woord, zoals ϑεοειδής, voldoende ter afsluiting, in andere gevallen is een langere formule nodig, zoals Ἑλένης πόσις ἠυκόμοιο.^11. Een enkele maal heeft de dichter zelfs meer dan een gehele regel nodig om een eindpunt te bereiken. Wanneer Penelope gehoord heeft, dat Telemachus op reis is gegaan, is zij zeer ontsteld over dit bericht en roept uit: ‘Waarom is mijn kind vertrokken? Hij had toch niet op de snelvarende schepen moeten gaan, die voor de mensen als zeepaarden optreden en het wijde water oversteken’ (Od. 4,707-9). Het is duidelijk, dat deze bespiegeling over de schepen als zeepaarden niet bij de opgewonden stemming van Penelope past. De Duitsers, die er een dramatische functie aan trachtten te geven door ἀνδράσι niet met ‘mensen’, maar met ‘mannen’ te vertalen en daarin de implicatie ‘niet voor jongens, zoals Telemachus’ te horen^12., maakten zich schuldig aan hyperinterpretatie. De Engelsen, die de zin ronduit een gemeenplaats noemden^13., waren dichter bij de waarheid. Zij vergisten zich slechts in de veronderstelling, dat de toevoeging van deze gemeenplaats uit naïveteit voortkwam. Wij hebben hier eigenlijk te maken met een epitheton, dat van de gebruikelijke epitheta afwijkt, doordat het een gehele zin vormt, maar dat in wezen dezelfde functie heeft: afronding van de hexameter.

Wij moeten ons echter wachten voor een verabsolutering van dit metrische gezichtspunt. De epitheta treden ook daar op, waar zij metrisch gezien onnodig zijn. Een extreem, maar daardoor interessant geval is Ilias 9, 327, waar Achilles zich erover beklaagt, dat hij persoonlijk geen voordeel heeft getrokken uit zijn langdurige deelname aan de strijd: ἀνδράσι μαρνάμενος ὀάρων ἕνεκα σφετεράων, ‘strijdend met mannen om hun vrouwen’. Men heeft hierin een critiek op het oorlogsbedrijf willen zien: Achilles zou te kennen geven, dat de gehele strijd eigenlijk alleen dient om de Atriden vrouwen te verschaffen.^14. Dit is weer een voorbeeld van hyperinterpretatie, want de Homerische Griek associeerde de voorstelling van strijd om een stad onmiddellijk met de voorstelling van krijgsgevangen vrouwen.^15. Achilles spreekt hier dus zonder enige bijbedoeling een conventionele gedachte uit, een gedachte die, hoewel zij een gehele regel in beslag neemt, in feite niets anders is dan een epitheton bij het in de vorige regel uitgedrukte begrip ‘oorlogvoeren’.^16.

De vraag, waarom de dichter Achilles dit zowel dramatisch als me-

10. Class. Phil. 32 (1937), 60.

11. Meer voorbeelden bij Parry, L'épithète traditionnelle, 168 e.v. Cf. ook S.E. Bassett, The Poetry of Homer (Berkeley 1938), 254 n. 21.

12. Ameis-Hentze-Cauer.

13. Merry-Riddell.

14. Ameis-Hentze. W. Schmid, Geschichte der griechischen Literatur I (München 1929), 81 n. l suggereert zelfs, dat de dichter zelf hier indirect zijn veroordeling van de oorlog te kennen gaf.

15. Vgl. Ilias 16, 830-2, 18, 265, Od. 11, 403, 24, 113.

16. Leaf, die een indirect-reflexief gebruik van σφετεράων onmogelijk acht, wil μαρναμένοις lezen en maakt zich dan eveneens aan een hyperinterpretatie schuldig: ‘the Trojans are fighting to keep their wives just as much as the Atreidai; why should I be on one side rather than the other?’. Voor het indirecte gebruik van het reflexivum cf. E. Schwyzer, Griechische Grammatik II (München 1950), 204.

[p. 80]

trisch irrelevante ‘epitheton’ aan zijn woorden laat toevoegen, kan niet zonder meer met de traditionele term ‘epitheton ornans’ beantwoord worden. Ook al vat men met Parry dit versieren in die zin op, dat de epitheta aan de bijbehorende woorden een aspect van ‘noblesse et grandeur’ verlenen en zo het gehele gebeuren in een heroïsche sfeer plaatsen^17., dan geldt dit toch alleen van de meer abstracte epitheta zoals δῖος en ἀμύμων. De beeldende kracht van de meeste epitheta heeft weliswaar zelden betrekking op de dramatische situatie, maar is daarom niet minder reëel. Zoals de over het gehele gedicht verspreide epitheta ὠκυπούς, αἴϑων, κρατερώνυξ, καλλίϑριξ, ὑψηχής etc. samen een beeld oproepen van het paard, of γλαφυρή, ποντοπόρος, ἐυσσέλμος, ϑοή, ἀμφιελίσση, μελαίνη etc. van het schip^18., zo veraanschouwelijken de verschillende heldenepitheta, ook al worden ze aan verschillende personen toegekend, samen de figuur van de heroïsche strijder. Ook de langere ‘epitheta’, zoals de vergelijking van de schepen met zeepaarden en de nadere bepaling van ‘oorlogvoerend’ door ‘strijdend om vrouwen’, hebben deze functie: zij veraanschouwelijken een facet, dat in de zogenaamde vaste epitheta nog niet was belicht, maar zijn daarom zelf, zoal niet in hun formulering, dan toch in hun bedoeling even ‘vast’ en stereotiep.^19.

De comparatistische benadering van het Homerische epos en het onderzoek van de mondelinge aspecten van deze poëzie is na Parry's dood (1935) door anderen voortgezet, in het bijzonder door A.B. Lord, J.A. Notopoulos, C.M. Bowra en G.S. Kirk.^20. Ook critische reacties zijn niet uitgebleven. Parry (en tot op zekere hoogte tevens Lord) onderschatte de betekenis van de tussen de Homerische en de Joegoslavische epiek bestaande verschillen en was geneigd aan het principe der analogie een te grote waarde toe te kennen.^21. Men heeft er vooral op gewezen, dat Homerus zijn formules, zoals de epitheta, op minder mechanische wijze hanteert dan Parry had aangenomen, en dat in het algemeen het niet-formulaire en zuiver creatieve element in het Homerische epos een belangrijker rol speelt dan hij zich voorstelde.^22. Hiermee verwant is tevens de vraag, of de compositie der Homerische gedichten wel zonder de hulp van het schrift tot stand gekomen kan zijn. Dit laatste wordt door velen, vooral in Duitsland, ontkend^23., maar de aangevoerde argumenten, meestal betrekking hebbende op het samengaan van een grote omvang en gecompliceerdheid met een opvallende mate van eenheid, zijn niet dwingend.^24. Anderzijds is ook het tegendeel, dat de dichter niet van het schrift gebruik gemaakt heeft, niet strikt bewijsbaar.^25. Een aantrekkelijke suggestie is de door Lord geopperde mogelijkheid, dat Homerus zijn werken wel zonder de hulp van het schrift heeft geconcipieerd, maar de definitieve versie aan een schrijver heeft gedicteerd, een omstandigheid, die hem in staat stelde rustig na te denken en zich meer op de innerlijke structuur dan op het uiterlijk effect te concentreren.^26.

17. L'épithète traditionnelle, 158, 172, 189. In Class. Phil. 28 (1933), 42 spreekt hij van ‘a familiar music of which the mind is pleasantly aware, but which it knows so well that it makes no effort to follow it’. Het lijkt mij enigszins gevaarlijk om de Homerische formules in verband te brengen met de ‘poésie verbale’, zoals gedaan wordt door B.A. van Groningen, La poésie verbale grecque, Meded. Kon. Ned. Akad. v. Wet. afd. Letterk. N.R. 16: 4 (1953), 58: ‘s'il [de lezer] accepte les clichés comme le poète les a acceptés lui-même, s'il entend leur son mais prend à peine connaissance de leur signification, en d'autres termes s'il leur permet de faire valoir uniquement leur caractère “verbal”, il ne tardera pas à s'apercevoir combien ces clichés contribuent au charme magique de la poésie homérique’. Het verbale element speelt wel een zekere rol, maar niet de hoofdrol: het gaat Homerus niet in de eerste plaats om de klank der epitheta, maar om hun betekenis, ook al betrekt hij deze vrijwel nooit op de speciale situatie.

18. Cf. Bassett, Poetry of Homer, 161-2. Zie ook C.M. Bowra, Heroic Poetry (Londen 1952), 234: ‘While the Russian and Jugoslav phrases are strictly useful. Homer's are not only useful but imaginative and illuminating’.

19. De vergelijking van de schepen met zeepaarden keert Od. 13, 81-88 in een uitvoeriger vorm terug.

20. A.B. Lord, Narrative Inconsistencies in Homer and Oral Poetry, Trans. Am. Phil. Ass. 69 (1938), 439-45, Composition by Theme in Homer and Southslavic Epos, ib. 82 (1951), 71-80, Homer's Originality: Oral Dictated Texts, ib. 84 (1953), 124-34, The Singer of Tales (Cambridge, Mass. 1960), Homer and Other Epic Poetry, in Companion to Homer, 179-214.
J.A. Notopoulos, Mnemosyne in Oral Literature, Trans. Am. Phil. Ass. 69 (1938), 465-93, Parataxis in Homer, ib. 80 (1949), 1-23, The Generic and Oral Composition in Homer, ib. 81 (1950), 28-36, Continuity and Interconnexion in Homeric Oral Composition, ib. 82 (1951), 81-101, Homer and Cretan Heroic Poetry, Am. Journ. Phil. 73 (1952), 225-50, Homeric Similes in the Light of Oral Poetry, Class. Journ. 52 (1957); 323-8, Modern Greek Heroic Oral Poetry, Folkways Records FE 4468 (1959). C.M. Bowra, The Comparative Study of Homer, Am. Journ. Arch. 54 (1950), 184-92, Heroic Poetry (Londen 1952), Homer and his Forerunners (Edinburgh 1955), Metre - Style - Composition, in Companion to Homer, 19-74. G.S. Kirk, Homer and Modern Oral Poetry, Class. Quart. 10 (1960), 271-81, Dark Age and Oral Poet, Proc. Cambr. Phil. Soc. 187 (1961), 34-48, The Songs of Homer (Cambridge 1962), spec. 55-101.
Van de oudere litteratuur dienen vooral genoemd te worden M. Jousse, Le style oral rhythmique et mnémotechnique chez les verbomoteurs (Parijs 1925), N.K. en H.M. Chadwick, The Growth of Literature (Cambridge 1932-40), S. Gandz, The Dawn of Literature. Prolegomena to a History of Oral Literature, Osiris 7 (1939), 261-522. Zie ook E.R. Dodds, Homer and Oral Poetry, in M. Platnauer, Fifty Years of Classical Scholarship (Oxford 1954), 13-17, J.A. Davison, Die homerischen Gedichte und die vergleichende Literaturforschung des Abendlandes, Gymn. 61 (1954), 28-36, H. Fränkel, Dichtung und Philosophie des frühen Griechentums (² München 1962), 9 e.v.⁺

+ J.A. Notopoulos, Studies in Early Greek Oral Poetry, Harvard Stud. 68 (1964), 1-77.

21. Zie bv. J.A. Davison, Am. Journ. Phil. 82 (1961), 442-3, G. Germain, Rev. Et. Gr. 74 (1961), 474-5, G.S. Kirk, Class. Quart. 10 (1960), 279-80, Class. Rev. 13 (1963), 19-20, Songs of Homer, 72 e.v. Vgl. ook Bowra, Heroic Poetry, 226 e.v.

22. J.T. Sheppard, Zeus-loved Achilles, Journ. Hell. Stud. 55 (1935), 113-23, Great-hearted Odysseus, ib. 56 (1936), 36-47, J. Defradas, Épithètes homériques à valeur religieuse, Rev. de Phil. 29 (1955), 206-12, W. Whallon, The Homeric Epithets, Yale Class. Stud. 17 (1961), 97-148, J.B. Hainsworth, The Homeric Formula and the Problem of its Transmission, Bull. Inst. Class. Stud. 9 (1962), 57-68, id., Structure and Content in Epic Formulae: the Question of the Unique Expression, Class. Quart. 14 (1964), 155-64, Bowra, in Companion to Homer, 30-33, M.W.M. Pope, The Parry-Lord Theory of Homeric Composition, Acta Class. 6 (1963), 1-21. De laatste maakt enige waardevolle opmerkingen over het overwegend niet-formulaire karakter der Homerische vergelijkingen, maar schiet over zijn doel heen door te suggereren, dat ὠκὺς Ἀχιλλεύς geen traditionele formule is, omdat deze combinatie slechts 5 maal aan het eind van de hexameter staat, en dat nog wel alleen in de laatste vier boeken van de Ilias, tegenover 54 maal δῖος Αχιλλεύς. Hij verzuimt op te merken, (1) dat ὠκὺς Ἀ. een verkorting is van de veel vaker voorkomende formule πόδας ὠκὺς Ἀ., (2) dat (πόδας) ὠκὺς Ἀ. en δῖος Ἀ. de enige formules zijn voor de gevallen, waarin de naam Achilles aan het eind van de hexameter staat, en (3) dat ὠκὺς Ἀ. alleen daar gebruikt wordt, waar δῖος Ἀ. metrisch onmogelijk is (zoals de keuze tussen πολύμητις Ὀδυσσεύς en πτολίπορϑος Ὀ. eveneens door het karakter van de voorafgaande lettergreep bepaald wordt). Wanneer Pope meent, dat het alleen in Ilias 22, 470 voorkomende χρυσέη Ἀφροδίτη geen formule is, vergeet hij, dat deze verbinding verder wel in de genetivus, dativus en accusativus voorkomt. We hebben hier dus te maken met een ‘formulaic system’, zoals Pope zelf (p. 16) in andere gevallen erkent.⁺

+ A. Hoekstra, Homeric Modifications of Formulaic Prototypes (Verh. Kon. Ned. Akad. v. Wetensch. afd. Letterk. N.R. 71:1) (Amsterdam 1965).

23. Van Engelse zijde bv. door H.T. Wade-Gery, The Poet of the Iliad (Cambridge 1952), 39-40, Bowra, Heroic Poetry, 240, J.A. Davison, Class. Rev. 13 (1963), 137.

24. Vgl. C.H. Whitman, Homer and the Heroic Tradition (Cambridge, Mass. 1958), 82, F.M. Combellack, Class. Phil. 55 (1960), 47-48, G.S. Kirk, Class. Quart. 10 (1960), 274-9, P. Walcot, Rev. Et. Gr. 74 (1961), 3. De door S.J. Suys-Reitsma, Het Homerisch epos als orale schepping van een dichter-hetairie (Amsterdam 1955) verdedigde gedachte van een collectieve schepping is niet alleen onnodig ter verklaring van het samengaan van omvang, gecompliceerdheid en eenheid, maar is ook in strijd met het feit, dat Homerus de zangers steeds als individuen beschrijft. De schrijfster zegt: ‘Dit hoeft niet tegen de groep te pleiten, want alleen het uitzonderlijke verdiende vermelding’ (p. 39), maar dit laatste geldt toch niet voor de beschrijving van sociale toestanden. De analogie van het Engelse volkstoneel uit de 17e eeuw (p. 101-2) heeft weinig bewijskracht, omdat, zoals de schrijfster zelf erkent, de collectievewerkzaamheid daar meer diende om de productiviteit dan om de kwaliteit op te voeren.

25. Zo heeft het door Kirk (Songs of Homer, 99) aangevoerde bezwaar, ‘it is of itself improbable that writing and bookmaking techniques could cope with anything on this scale at this period’, weinig gewicht, zolang wij omtrent de stand van die technieken in de tijd van Homerus geen concrete gegevens hebben.

26. Trans. Am. Phil. Ass. 84 (1953), 131-3, Singer of Tales, 149 e.v., Companion to Homer, 194-7. Een interessante analogie wordt meegedeeld door Notopoulos, Am. Journ. Phil. 73 (1952), 225 e.v.: in de epiloog op het epos van Daskaloyannes zegt de schrijver, dat het gedicht hem door een vriend gedicteerd werd.

[p. 81]

Ik wil op deze kwesties niet nader ingaan, maar liever enige richtingen aanduiden, waarin het gezichtspunt der mondelinge compositie voor de interpretatie van de tekst vruchtbaar gemaakt kan worden. Parry had volkomen gelijk, toen hij schreef: ‘the failure to see the difference between written and oral verse was the greatest single obstacle to our understanding of Homer’.^27. Hij nam echter een te rigoureus standpunt in door te poneren, dat mondelinge en schriftelijke compositie elkaar uitsluiten.^28. In het werk van Herodotus, dat ongetwijfeld door de auteur zelf is opgeschreven, vertonen zich duidelijk kenmerken van de mondelinge stijl.^29. Bij Homerus is dus gebruik van het schrift niet in principe uitgesloten. Lord heeft weliswaar opgemerkt, dat in de Joegoslavische epiek het resultaat slechter wordt, wanneer bij de compositie het schrijven wordt ingeschakeld.^30. Dit behoeft echter niet van Homerus te gelden, omdat een schriftelijke stijl met een eigen karakter in zijn tijd nog nauwelijks kan hebben bestaan.^31. De vraag, of Homerus heeft geschreven, is dus minder belangrijk dan het feit, dat hij de principes der mondelinge compositie volgt en zich op een publiek van toehoorders en niet van lezers instelt. De meeste moeilijkheden van de epische stijl en compositie verdwijnen, wanneer de moderne lezer zich op het standpunt van de antieke toehoorder tracht te plaatsen.^32.

Een duidelijk voorbeeld vormen de beide godenvergaderingen in het begin van de Odyssee: nadat in een godenvergadering besloten is Athene naar Telemachus en Hermes naar Calypso te zenden, geeft de dichter een uitvoerige beschrijving van het bezoek van Athene aan Ithaca. Daarop volgt in het begin van het vijfde boek weer een godenvergadering, waarin besloten wordt Hermes naar Calypso te zenden, zonder dat naar de vorige vergadering verwezen wordt. Deze passage is door velen, tot in de laatste tijd toe^33., als een latere toevoeging veroordeeld. Het stuk dient echter eenvoudig om de draad van het begin weer op te nemen. Dat de compositie dramatisch niet onberispelijk is, stoort de mondeling componerende dichter en zijn luisterend publiek niet. Het is zelfs onnodig om een speciaal excuus aan te voeren in de vorm van de veronderstelling, dat de herhaling van de godenvergadering diende om een onderbreking van de voordracht hiervóór mogelijk te maken.^34. Met een dergelijke onderbreking op vaste punten houdt de tekst in het algemeen geen rekening en ook in de Joegoslavische epiek is deze ongebruikelijk.^35. Bovendien vindt men bij Homerus de anaphora ook op kortere afstand, en wanneer het er om gaat de toehoorder het belang van een zaak extra goed in te prenten, zelfs op zeer korte afstand.^36.

De herhaling dient niet alleen voor de duidelijkheid, maar ook om het gelijkblijvende element in tal van typische situaties aan te duiden. Zo worden gebed, offer, aankomst, vertrek, maaltijd, slaap, vergadering, toespraak etc. steeds weer met dezelfde formules weergegeven.^37. Hier openbaart zich de ongekunsteldheid van de mondelinge stijl: wat in

27. Harv. St. 41 (1930), 77. Een karakteristiek voorbeeld van het vroegere misverstand is een uitlating van A. Kirchhoff, Die Homerische Odyssee und ihre Entstehung (Berlijn 1879), 215: ‘Die Voraussetzungen [voor de beoordeling van het Homerische epos] sind keine anderen, als diejenigen, welche die philologische Kritik gegenüber den Literaturprodukten aller Völker und aller Zeiten zu machen berechtigt ist’.

28. Bv. Trans. Am. Phil. Ass. 44 (1933), 181. Vgl. ook Lord, Singer of Tales, 129-30, Notopoulos, Harvard Stud. 68 (1964), 15.

29. Enige opmerkingen daarover maakte ik in Hand. 27e Ned. Philologencongres (Groningen 1962), 11-12. Over de invloed van het schrift op de Griekse litteratuur zie verder: E. Curtius, Wort und Schrift, in Altertum und Gegenwart (1877), 251 e.v., S.H. Butcher, The Written and the Spoken Word, in Some Aspects of the Greek Genius (Londen 1891), 166 e.v., R. Harder, Kleine Schriften (München 1960), 57 e.v., 81 e.v., J.A. Davison, Literature and Literacy in Ancient Greece, Phoenix 16 (1962), 141 e.v., 219 e.v.

30. Trans. Am. Phil. Ass. 84 (1953), 129.

31. Zoals terecht is opgemerkt door G. Germain, Rev. Et. Gr. 74 (1961), 472. Men kan dus onmogelijk spreken van ‘the impact upon an oral technique of a brand-new literacy’, zoals Wade-Gery doet (The Poet of the Iliad, 39).

32. Vgl. A. Severyns, Homère III (Brussel 1948), 11: ‘L'Iliade [hetzelfde geldt natuurlijk van de Odyssee] requiert non un lecteur critique, mais un auditeur candide’. Zie ook Notopoulos, Harvard Stud. 68 (1964), 48 e.v.

33. Bv. A. Lesky, Anz. Alt. wiss. 5 (1952), 17, D. Page, The Homeric Odyssey (Oxford 1955), 71, Kirk, Songs of Homer, 233-4.

34. E. Drerup, Homerische Poetik I (Würzburg 1921), 363, Scott, The Unity of Homer, 155-9.

35. Fränkel, Dichtung und Philosophie, 13-14, Notopoulos, Trans. Am. Phil. Ass. 82 (1951), 83-85.⁺

+ Notopoulos, Harvard Stud. 68 (1964), 7 e.v., die echter meent, dat de indeling der Homerische gedichten in boeken oorspronkelijk is en dient om voordracht in gedeelten mogelijk te maken.

36. Bv. Od. 2, 214-6 en 359-60, Ilias 6, 129 en 141. Een met de herhaalde godenvergadering vergelijkbare situatie is de verfraaiing van Odysseus' gestalte tijdens zijn verblijf bij de Phaeaken, die Athene tweemaal (6, 230-5 en 8, 19-20) tot stand brengt. Cf. M. Treu, Von Homer zur Lyrik (München 1955), 52-54. Zie verder Bassett, Poetry of Homer, 76, W.A.A. van Otterlo, De ringcompositie als opbouwprincipe in de epische gedichten van Homerus, Verh. Kon. Ned. Akad. v. Wet. afd. Letterk. N.R. 51: 1 (1948) (die echter verzuimt verband te leggen met de mondelinge compositie. Vgl. zijn Untersuchungen über Begriff, Anwendung und Entstehung der Ringkomposition, Meded. Kon. Ned. Akad. v. Wet. afd. Letterk. N.R. 7: 3, 1944, waar hij het verschijnsel als een geval van parataxis verklaart en de kwestie mondeling-schriftelijk in het midden laat), Notopoulos, Trans. Am. Phil. Ass. 82 (1951), 94, 98-99, Bowra, Heroic Poetry, 254 e.v.

37. Cf. W. Arend, Die typischen Szenen bei Homer (Berlijn 1933), die echter ten onrechte hierin de kiem van een philosophische visie op de dingen ziet (p. 26-27). Vgl. Parry's recensie, Class. Phil. 31 (1936), 357-60. Zie verder o.a. J. Elmiger, Begrüssung und Abschied bei Homer (1935), A. Fingerle, Die Typik der homerischen Reden (1939), P. Krarup, Beobachtungen zur Typik und Technik einiger homerischer Gesprächsformeln, Class. Med. 4 (1941), 230-47, Bowra, Heroic Poetry, 226 e.v., Notopoulos, Trans. Am. Phil. Ass. 81 (1950), 28-36. Over de herhalingen in het algemeen: C. Rothe, Die Bedeutung der Wiederholungen für die homerische Frage (Leipzig 1890), samengevat in Die Ilias als Dichtung (Paderborn 1910), 22 e.v., Bowra, Tradition and Design, 87-96, A. Shewan, Homeric Essays (Londen 1935), 368-92, G.M. Calhoun, Homeric Repetitions, Univ. Calif. Publ. in Class. Phil. 12:1 (1936), 1-26, R.B. Woolsey, Repeated Narratives in the Odyssey, Class. Phil. 36 (1941), 167-81.⁺

+ W.H. Friedrich, Verwundung und Tod in der Ilias (Göttingen 1956), J.I. Armstrong, The Arming-Motif in the Iliad, Am. Journ. Phil. 79 (1958), 337-54, C.R. Beye, Homeric Battle Narrative and Catalogues, Harvard Stud. 68 (1964), 345-73.

[p. 82]

werkelijkheid gelijk is, kan ook in de beschrijving gelijk blijven.^38. Dergelijke herhalingen kunnen de lezer wel eens irriteren, maar hinderen de toehoorder niet. De laatste heeft zelfs behoefte aan een zekere mate van herhaling, evenals dit het geval is bij het luisteren naar een lang stuk muziek. Overigens past de dichter de herhaling niet altijd mechanisch toe, maar adapteert een formule soms aan de speciale situatie. Zo gebruikt Odysseus in Od. 19,303 de eedsformule ἴστω νῦν Ζεὺς πρῶτα ϑεῶν, maar de elders volgende woorden ξενίη τε τράπεζα vervangt hij door ὕπατος καὶ ἄριστος: tegenover Penelope voelt Odysseus zich geen gast.^39. Ook wisselt de lengte van de herhaling wel eens met de situatie: de beschrijving van een bewapening, een vergadering of de ontvangst van een gast is des te uitvoeriger naarmate er een belangrijker episode volgt.^40. In andere gevallen geeft de context aan de herhaling een nieuw aspect: de woorden ἔσσεται ἦμαρ ὅτ᾽ ἄν ποτ᾽ ὀλώλῃἼλιος ἱρή, ‘er zal een dag zijn, waarop het heilige Troje ten onder zal gaan’, hebben in de mond van Agamemnon (Ilias 4,164) een geheel andere klank dan in die van Hector (6, 448).^41.

Hoewel deze zin alleen op deze beide plaatsen voorkomt, kan men toch van een formule spreken. Er is namelijk bij Homerus geen principieel verschil tussen formules voor veel voorkomende en voor weinig voorkomende situaties.^42. Het is daarom in de meeste gevallen van herhaling zinloos te vragen, welke passage aan welke passage is ontleend. Vroeger is dit zoeken naar ontleende en originele passages een ware rage geweest, maar de tegenstrijdige resultaten houden reeds een veroordeling van deze methode in.^43.

Een ander kenmerk van de mondelinge stijl is het vooropstellen van de hoofdzaak. Een epitheton volgt niet altijd onmiddellijk op het bijbehorende woord: de dichter laat in zo'n geval de meer belangrijke mededelingen voorgaan. Nausicaa beweegt zich, ‘zoals Artemis gaat over de bergen, de boogschutster, òf over de zeer hoge Taygetus òf over de Erymanthus’ (Od. 6,102-3). Een vergelijking met de schriftelijke stijl van Vergilius^44. is hier leerzaam: Dido beweegt zich, ‘zoals op de oevers van de Eurotas of over de kammen van de Cynthus meevoert Diana haar reien’ (Aen. 1,498-9).^45. In dit verband hoort ook het zogenaamde σχῆμα καϑ᾽ ὅλον καὶ μέρος thuis, waarbij eerst het geheel en dan parathetisch^46. het deel wordt genoemd (bv. Ilias 11,240 τὸν δ᾽ἄορι πλῆξ᾽ αὐχένα). De toevoeging houdt hier een precisering, een restrictie in. Wanneer het om grotere gehelen gaat, staat de restrictie meestal aan het begin van een nieuwe regel, zoals in Od. 14,25-27: de zwijnenhoeder Eumaeus zit voor zijn hut; zijn knechts ‘waren ieder huns weegs gegaan met de kudden der zwijnen - drie, want de vierde had hij naar de stad gezonden om een zwijn aan de vrijers te brengen.’ Het abrupte ‘drie’ aan het begin van een nieuwe regel confronteert ons met de improviserende dichter, die pas aan het eind van de hexameter even rust vindt om de situatie opnieuw

38. Vergilius tracht in zulke gevallen juist te variëren. Cf. Bowra, Tradition and Design, 88-89. Zeer belangrijk is in dit verband de opmerking van Calhoun, Homeric Repetitions, 25: ‘The poet composed in lines, or groups of lines, as well as in words [men voege toe “or groups of words”]; this granted, we cannot reproach him for lack of originality, when he repeats lines or passages, anymore than we can attack a modern poet for using the words he finds in his language and not inventing new words to express his thought’. Vgl. ook Fränkel, Dichtung u. Philos., 30.

39. Ik ontleen deze opmerking aan M.H. van der Valk, Textual Criticism of the Odyssey (Leiden 1949), 219.

40. Calhoun, Homeric Repetitions, 13-16, Bowra, Heroic Poetry, 265-6.

41. Zie verder Bowra, in Companion to Homer, 35-36.

42. Zo begint Odysseus zijn verzuchting bij het ontwaken op Scheria met dezelfde drie regels (6, 119-21) als wanneer hij op Ithaca ontwaakt (13, 200-2). Zie verder Bassett, Poetry of Homer, 14-20, F.W. Jones, Trans. Am. Phil. Ass. 72 (1941), 201-2.

43. Cf. Shewan, Homeric Essays, 372: ‘Gemoll proved the Doloneia later than the Odyssey from the parallel passages, and Düntzer proved it earlier bij exactly the same means... I know of 15 authorities who have studied the passages K 243 and α 65, all satisfied that there is plagiarism in the one or the other. Of these 9 say the one is the imitator, and 6 that the other is’. Dergelijke voorbeelden geeft Drerup, Hom. Poetik, I 373-4. Toch zijn de zogenaamde analytici rustig voortgegaan met ontleningen op te sporen. Terwijl Wilamowitz, Die Ilias und Homer (Berlijn 1916), 312 de prioriteit van Ilias 4, 164 tegenover 6, 448 had verdedigd, doen P. von der Mühll, Kritisches Hypomnema zur Ilias (Basel 1952), 82 en G. Jachmann, Homerische Einzellieder, in Symbola Coloniensia Iosepho Kroll oblata (Keulen 1949), 14-16 het omgekeerde. Jachmann schrijft (p. 16): ‘Dies tragische Ethos passt bestens in den Mund Hektors, garnicht aber in den Mund Agamemnons’, maar hoe weet Jachmann, dat de woorden oorspronkelijk een tragische klank hadden? Men doet dus beter van een oorspronkelijke ambivalentie uit te gaan, zoals gesuggereerd wordt door R. von Scheliha, Patroklos (Basel 1943), 179-80. Vgl. ook Bowra, Tradition and Design, 93-94.

44. Zelfs de herder Mopsus noteert zijn gedicht in boomschors (Buc. 5, 13-14). Terecht zegt Harder, Kleine Schriften, 75: ‘Es ist als spiegele Vergil sich selber in diesen Naturpoeten hinein, sein eigenes Werkerlebnis klingt durch’.

45. Zie verder Bassett, Poetry of Homer, 117 e.v., 151 e.v., die er op wijst, dat de tweede helft van de Homerische hexameter dikwijls voor het begrip van de situatie niet strikt noodzakelijk is, bv. Od. 10, 310-7. Cf. H. Fränkel, Wege und Formen frühgriechischen Denkens (² München 1960), 113-4, Dichtung und Philosophie, 35-36.

46. Cf. B.A. van Groningen, La parathèse grammaticale en grec, Mnemos, III 9 (1941), 258-80.

[p. 83]

te bezien.^47. De precisering kan ook de functie van een correctie hebben. Zo zegt Telemachus: ‘Ik heb deze vergadering bijeengeroepen, omdat een ramp mijn huis getroffen heeft - twee: enerzijds heb ik mijn vader verloren en nu gaat ook nog het gehele bezit teloor’ (Od. 2,45-9).^48.

De neiging om het belangrijkste voorop te stellen komt soms in conflict met de logische volgorde. Dit geschiedt bij het zogenaamde ὕστερον πρότερον, b.v. wanneer van Calypso wordt gezegd, dat zij ‘een geurend gewaad had aangetrokken en gewassen’ (Od. 5,264). Ook bij motiveringen komt het logisch verband wel eens in de knel, doordat de dichter de zaken, die zijn aandacht het meest in beslag nemen, het eerst wil afhandelen. Wanneer Hector Idomeneus wil treffen, terwijl deze op een wagen staat, treft hij Coeranus, de wagenmenner van Meriones: ‘want Idomeneus had zich aanvankelijk te voet in de strijd gemengd en hij zou daar gedood zijn, als niet Coeranus met de wagen naderbij gekomen was’ (Ilias 17,612-4). Het essentiële punt, dat Idomeneus op de wagen van Meriones stond, omdat hij er dank zij de manoeuvre van Coeranus op had kunnen springen, wordt slechts indirect aangeduid, omdat de dichter eerst de hoofdzaak meedeelt, namelijk het feit, dat niet Idomeneus, maar Coeranus getroffen werd, en daarbij enige bijzonderheden over deze Coeranus laat aansluiten. Wanneer daaruit gebleken is, dat deze niet Idomeneus' wagenmenner was,^49. rijst eerst de vraag, waarom Idomeneus geen eigen wagen had, en dan pas de vraag, hoe hij die van Meriones had kunnen bereiken. Een regressieve motivering vinden we ook in de woorden van Athene tot Diomedes; ‘Denk aan de terugkeer, fiere zoon van Tydeus, naar de gewelfde schepen, opdat gij daarheen niet vluchtend behoeft te gaan, opdat niet eventueel een andere godheid de Trojanen in actie brengt’ (10,509-11). Wanneer men uitsluitend op het schriftbeeld van deze zin afgaat, zal men het tweede ‘opdat niet’ als afhankelijk van het eerste opvatten; in werkelijkheid is juist het omgekeerde bedoeld: de laatste finale zin motiveert impliciet de eerste: wanneer een andere godheid de Trojanen in actie brengt, zal Diomedes al vluchtend naar het scheepskamp moeten terugkeren.

De neiging om de hoofdzaken voorop te stellen uit zich voorts in een aantal opvallend duidelijke vingerwijzingen naar de afloop van het gebeuren. De beslissende ommekeer in de strijd om het scheepskamp der Grieken (16,351 e.v.) wordt 500 regels eerder reeds aangekondigd (15,601-2). Dat Patroclus en Hector zullen sneuvelen en dat de vrijers zullen vallen, wordt ons lang tevoren expliciet meegedeeld.^50. Reeds in het eerste boek van de Odyssee nemen de goden het besluit, dat Odysseus behouden naar huis terug zal keren. Deze zekerheid wordt nog bevestigd door het feit, dat wij het relaas van zijn omzwervingen uit zijn eigen mond vernemen. Door dit alles wordt als het ware opzettelijk de spanning aan het verhaal ontnomen. Wel introduceert de dichter allerlei tegenkrachten, bv. door een aantal personen aan de terugkeer van

47. Zo ook bv. Od. 13, 75, 19, 331, Ilias 24, 722. De moeilijkheid in Ilias 16, 139-40 wordt opgelost, wanneer men de tweede regel als een restrictie opvat: Patroclus neemt de speciale lans van Achilles niet mee.

48. De door Aristophanes van Byzantium voorgestelde verandering van κακόν in κακά (opgenomen door von der Mühll) is dus onnodig.

49. Het pronomen αὐτῷ (611) slaat ongetwijfeld op Meriones. Leaf's bezwaar van ‘a very violent change of subject’ geldt niet bij mondelinge voordracht, omdat daarbij door gebaar en intonatie de wisseling van onderwerp verduidelijkt kan worden.

50. Over de laatsten cf. F.W. Jones, Trans. Am. Phil. Ass. 72 (1941), 195-202.

[p. 84]

Odysseus te laten wanhopen of door op de mogelijkheid van een verbintenis met Nausicaa te zinspelen (6,33-35, 244-5). Hierdoor ontstaat weer een zekere spanning, maar deze spanning ligt meer in het ‘hoe’ dan in het ‘dat’ van het gebeuren.^51. Reeds Schiller schreef (aan Goethe, 21-5-1797): ‘Der Zweck des epischen Dichters liegt schon in jedem Punkte seiner Bewegung; darum eilen wir nicht ungeduldig zu einem Ziele, sondern verweilen uns mit Liebe bei jedem Schritte’.^52. Deze concentratie van de aandacht op het ‘hoe’ werd ongetwijfeld bevorderd door een sterk besef van de gedetermineerdheid der dingen en de neiging om liever op de loop der gebeurtenissen terug te zien dan deze te zien aankomen.^53.

Een ander aspect der mondelinge compositie is in het voorgaande reeds terloops ter sprake gekomen. Wanneer van Coeranus meegedeeld is, dat hij de wagenmenner van Meriones was, volgen de woorden: ‘Want hij [Idomeneus] had zich aanvankelijk te voet in de strijd gemengd’ (17,612). De ontbrekende schakel in de gedachtengang, ‘Idomeneus had geen eigen strijdwagen’, wordt niet uitgedrukt, maar de aanvulling wordt aan het associatievermogen van de toehoorder overgelaten. Een dergelijk associatief verband vinden we vaker.^54. Ook in Ilias 9,515 heeft de motivering betrekking op een niet uitgesproken, maar door associatie aan te vullen gedachte. Phoenix tracht Achilles te bewegen naar Agamemnon's voorstel tot verzoening te luisteren. Hij betoogt, dat men aan menselijke smeekbeden gehoor moet geven om aldus aan de goddelijke Smeekbeden de haar toekomende eer te bewijzen, ‘een eerbewijs, dat de geest van andere gentlemen pleegt te doen buigen; want als Agamemnon geen geschenken aanbood, zou ik je niet aanraden van je wrok af te zien’. Men neemt gewoonlijk een ellips aan van de gedachte ‘bovendien brengt het je geen nadeel’, maar daarvoor biedt de context geen enkel aanknopingspunt. Het uitgangspunt voor de niet uitgesproken associatie ligt in regel 514, die op zichzelf alleen zegt, dat eer een gentleman doet buigen. Daarmee is natuurlijk de eer bedoeld, die hij de goden bewijst. Maar er is nog een andere eer, die hem kan doen buigen, namelijk de eer, die anderen hem bewijzen, b.v. door hem geschenken aan te bieden. Zo doet de ambivalentie van de term ‘eer’ Phoenix een tweede argument aan de hand.

De associatie speelt een belangrijke rol in de Homerische vergelijkingen. Polypoetes en Leonteus stellen zich voor de poort van het scheepskamp tegen de Trojanen te weer als twee everzwijnen, die schuinse uitvallen doen naar de hen omsingelende jagers. Daarbij knarsen zij met de tanden: zo kletterde hun wapenrusting onder de er op vallende projectielen (Ilias 12, 145-52). De vergelijking dient oorspronkelijk om hun wijze van vechten te illustreren, maar tenslotte wordt alleen het geluid als vergelijkingspunt expliciet vermeld. Degenen, die hieraan aanstoot genomen hebben,^55. vergaten in de eerste plaats, dat een vergelijkingspunt

51. Goede opmerkingen hierover maakt G.E. Duckworth, Foreshadowing and Suspense in the Epics of Homer, Apollonius, and Vergil (Princeton 1933). Zie ook Calhoun, Homeric Repetitions, 20-21, E.T. Owen, The Story of the Iliad (Londen 1947), 4, 13, Bowra, in Companion to Homer, 55-58.

52. Cf. E. Staiger, Grundbegriffe der Poetik (³ Zürich 1956), 107: ‘Er [de epische dichter] schreitet nicht fort, um ans Ziel zu gelangen, sondern er setzt sich ein Ziel, um zu schreiten und alles aufmerksam zu betrachten’. ‘Ungeduld zum Ziel’ is kenmerkend voor de dramaticus: ‘Die Ungeduld im Dramatischen entsteht aus der Erkenntnis, dass den früheren Teilen noch etwas fehlt, dass sie noch einer Ergänzung bedürfen, um sinnvoll oder verständlich zu sein’ (118). Dit fundamentele verschil in gezichtspunt is aan W. Schadewaldt ontgaan, wanneer hij poneert: ‘Die ganze Ilias ist so angelegt, dass sich im Gegenwärtigen schon das später Kommende bemerkbar macht’ (Von Homers Welt und Werk, ² Stuttgart 1944, 46), een stelling, die hij in zijn Iliasstudien (Leipzig 1938) uitwerkt. Nog erger maakt het U. Hölscher in Gnom. 27 (1955), 389, wanneer hij in Priamus' afwezigheid bij de strijd tussen Paris en Menelaus een voorspel ziet van zijn aanwezigheid bij de strijd tussen Hector en Achilles: ‘das Sich-entziehen bei der Komödie weist voraus auf das Nicht-sich-entziehen-können bei der Tragödie’.

53. Cf B.A. van Groningen, In the Grip of the Past (Leiden 1953), 35 e.v.

54. Hierop werd het eerst de aandacht gevestigd door A. Bougot, Étude sur l'Iliade d'Homère (Parijs 1888), 493 e.v. Zie ook Bassett, Poetry of Homer, 120 e.v., W.J. Verdenius, L'association des idées comme principe de composition dans Homère, Hésiode, Théognis, Rev. Et. Gr. 73 (1960), 345 e.v.

55. Leaf: ‘the sudden turn is rather disturbing to the effect’, Wilamowitz, Ilias und Homer, 213: ‘Ein Gleichnis wird wieder schiefverwandt’. G. Murray, The Rise of the Greek Epic (⁴ Oxford 1934), 248 neemt contaminatie van twee vergelijkingen door een compilator aan.

[p. 85]

niet altijd uitdrukkelijk geformuleerd behoeft te zijn, en voorts, dat de aandacht van de dichter zich in de loop van de vergelijking, gedreven door associatie, naar een ander punt verplaatsen kan. Dat geschiedt ook, wanneer hij beschrijft, hoe de Grieken tegen de Trojanen standhouden, zoals een rots storm en golven trotseert; Hector stort zich op hen als een golf op een schip: de opvarenden zijn bang: zo bang waren de Grieken (15,618-29).^56.

In een iets andere zin kan men ook van associatie spreken, wanneer de dichter de uitwerking of nadere bepaling van een opsomming begint met het laatstgenoemde punt. Zo roept Menelaus: ‘Brengt twee schapen, een wit en een zwart, voor de Aarde en de Zon’ (Ilias 3,103-4). Het is onjuist in zulke gevallen van chiasme te spreken, want Homerus past hier niet doelbewust een stijlfiguur toe, maar laat zich leiden door de natuurlijke neiging om aan te knopen bij wat het laatst gezegd is en dus nog het duidelijkst voor de geest staat. Dat het hier niet om een litterair procédé, maar om een spontane reactie gaat, blijkt vooral uit de consequentie, waarmee het schema ook in grote complexen doorgevoerd wordt. Wanneer Zeus op de Ida ontwaakt, verzoekt hij Hera Iris en Apollo te laten komen (Ilias 15,55 e.v.). Zij roept eerst Apollo en dan Iris. Wanneer zij gekomen zijn, geeft Zeus eerst Iris een opdracht en dan Apollo. Deze laatste opdracht is tweeledig: Apollo moet de aegis nemen en de Grieken op de vlucht drijven en hij moet Hector tot de strijd opwekken. Apollo gaat eerst naar Hector en drijft daarna de Grieken op de vlucht.^57. Het behoeft geen betoog, dat deze methode bij mondelinge compositie meer voor de hand ligt dan bij schriftelijke.

De discussies over de compositie der Homerische gedichten hebben zich altijd bij voorkeur beziggehouden met de daarin optredende tegenspraken. Wij weten nu, dat deze eveneens in de op mondelinge compositie berustende poëzie van allerlei andere volkeren voorkomen.^58. Men behoeft zich er dus niet meer over te verbazen, dat Palaemenes, die in Ilias 5,576 door Menelaus gedood was, in 13,658 wenend achter de lijkbaar van zijn gesneuvelde zoon loopt, dat de wapenrusting van Patroclus ‘bebloed’ heet (17, 13), hoewel deze pas gedood was, nadat Apollo hem zijn wapenrusting had ontrukt (16,793 e.v.), en dat Agamemnon een zwaard ‘met zilveren knoppen’ heeft (2,45), hoewel later wordt meegedeeld, dat de knoppen van goud waren (11,29-30). Het gaat hier niet om zuivere geheugenfouten, maar om stereotiepe bepalingen en motieven, waarvan het onverschillig is, of zij wel geheel bij de speciale situatie passen.^59.

Interessanter zijn de meer bijzondere gevallen. Na haar gesprek met Achilles gaat Athene terug naar de Olympus, ‘naar het paleis van Zeus en de andere goden’ (Ilias 1,222). Even later horen wij echter, dat Zeus met de andere goden de vorige dag naar de Aethiopiërs gegaan was (1,423-4) en dat zij pas na twaalf dagen terugkwamen (1,493-4). Men

56. Murray, Rise of the Gr. Epic, 248 n1. neemt ook hier compilatie aan. Zijn opvatting wordt terecht bestreden door Shewan, Homeric Essays, 226-7. Analoge gevallen zijn Ilias 11, 113-21, 13, 492-5, 795-801, 17, 735-41.

57. Zie verder Bassett, Poetry of Homer, 120-6.

58. Cf. Lord, Trans. Am. Phil. Ass. 69 (1938), 439-45, Bowra, Heroic Poetry, 299 e.v. Over tegenspraken bij Homerus: C. Rothe, Die Bedeutung der Widersprüche für die homerische Frage (Berlijn 1891), Drerup, Homerische Poetik I, 353-68, Scott, Unity of Homer, 137-71, Bassett, Poetry of Homer, 129-37, Bowra, Tradition and Design, 97-113, Companion to Homer, 46 e.v., van der Valk, Textual Criticism of the Od., 226-9, Notopoulos, Trans. Am. Phil. Ass. 80 (1949), 1-23, Kirk, Songs of Homer, 211-52.

59. Een juiste beoordeling van zulke gevallen gaf reeds Bougot, Étude sur l'Iliade, 508-9.

[p. 86]

heeft hierin de contaminatie van twee godsvoorstellingen willen zien, die van de goddelijke alomtegenwoordigheid en die van het anthropomorphisme.^60. Een eenvoudiger verklaring ligt echter in het feit, dat de mondeling componerende dichter sterk in de situatie van het ogenblik leeft en niet steeds alle implicaties daarvan voor de geest heeft.^61. Hetzelfde geldt natuurlijk van de toehoorder.

Niet alleen tal van onregelmatigheden worden op deze wijze aanvaardbaar, maar ook de dikwijls gebrekkige motivering van het gebeuren.^62. Achilles legt zijn speer neer om zijn zwaard te kunnen gebruiken (21,17); even later heeft hij zijn speer weer in de hand (21,67), zonder dat gezegd is, wanneer en waarom hij deze weer opgenomen had. Dit gebrek aan motivering geldt soms hele scènes, zoals het tweegevecht tussen Hector en Aiax: de Trojanen zijn aan de winnende hand; Athene en Apollo staan op het punt daarover in conflict te geraken, maar vinden een oplossing in het idee van een tweegevecht; Hector krijgt via de ziener Helenus opdracht de Grieken uit te dagen en gaat daar gretig op in; Athene en Apollo zetten zich als vogels vermomd in een boom om van het schouwspel te genieten (7,1 e.v.). In plaats van zich over de anticlimax van deze meer sportieve scène na het serieuze tweegevecht tussen Paris en Menelaus te ergeren^63., doet men beter dit sportieve karakter als zodanig en los van de militaire situatie te waarderen.^64. Evenmin behoeft de gedachte, dat Hector na zijn indrukwekkend afscheid van Andromache nog minstens eenmaal thuis moet zijn gekomen (vgl. 7,310, 429, 477), ons te verontrusten.^65. Wij dienen de afscheidsscène op zichzelf te beschouwen en het effect daarvan niet van de context afhankelijk te maken.^66.

Ook plotselinge overgangen geven blijk van deze concentratie op de situatie van het ogenblik. De ontmoeting van Glaucus en Diomedes vindt plaats in een hooggestemde sfeer van ridderlijk idealisme, maar dan horen wij plotseling (Ilias 6,234-6), dat Glaucus zo dom was zijn gouden wapenrusting te ruilen tegen de bronzen wapenrusting van Diomedes. Een omgekeerde overgang, van het laag bij de grondse naar het verhevene, vindt plaats, wanneer Zeus, na in zijn angst voor Hera een tamelijk ridicuul figuur geslagen te hebben, bij het geven van zijn hoofdknik weer een volmaakt majestueuze indruk maakt (1,518-30), of wanneer de frivole sfeer, waarin het samenzijn van Aphrodite en Ares beschreven wordt, plotseling omslaat in de plechtige sfeer van Aphrodite's verering op Cyprus (Od. 8,362-6).^67.

Ook de vergelijkingen bevatten soms abrupte overgangen, zonder dat deze door een associatie verzacht worden. Zo wordt het oprukken der Griekse troepen met vier los van elkaar staande vergelijkingen geïllustreerd (Ilias 2,455-73). Men heeft hierin de opeenvolging van verschillende phasen in het oprukken willen zien; het gaat echter om verschillende naast elkaar voorkomende aspecten.^68. Zelfs in een en dezelfde zin vinden we twee vergelijkingen zonder onderling verband: van de toorn

60. Leaf, gevolgd door Bowra, Tradition and Design, 103. Nog gezochter is de oplossing van A.J. van Windekens, Emer. 28 (1960), 207-9: wanneer in 1, 222 staat, dat Athene zich begeeft μετὰ δαίμονας ἄλλους, betekent dit, dat zij in haar optreden tegenover Achilles de rol van een δαίμων gespeeld had en dat de δαίμονες de goden tijdens hun afwezigheid vertegenwoordigen.

61. Zeer belangrijk is in dit verband B.E. Perry, The Early Greek Capacity for Viewing Things Separately, Trans. Am. Phil. Ass. 68 (1937), 403-27. Hij verstaat hieronder ‘the capacity for contemplating only one thing or one aspect of a thing or person at one time, purely for its own interest and without regard to the ulterior implications and associations’ (404). Het valt de moderne lezer moeilijk zich in een dergelijk gezichtspunt te verplaatsen: ‘so we often look for, or assume the presence of, a background that is not in the picture and was not meant to be... we are system-ridden and are constantly subordinating one idea or image to another’ (407). Cf. ook Owen, Story of the Iliad, 36 en 58, die er terecht op wijst, dat de dichter ondanks zijn concentratie op de situatie van het ogenblik de essentiële verbanden niet uit het oog verliest.

62. Goede opmerkingen daarover maakt H. Jordan, Der Erzählungsstil in den Kampfscenen der Ilias (Breslau 1905).

63. Zoals Leaf doet. Cf. ook Jachmann, Hom. Einzellieder, 41 e.v., von der Mühll, Hypomnema, 130 e.v.. Kirk, Songs, 217.

64. Jordan, 45, Owen, Story, 73-74, Bowra, in Companion to H., 53-54.

65. Wilamowitz, Ilias und Homer, 308 spreekt van een ‘Abscheusslichkeit’. Vgl. Jachmann, Einzellieder, 23: ‘verstösst aufs gröblichste gegen den künstlerischen Ernst’.

66. Cf. Bowra, Heroic Poetry, 305, Companion to H., 48-51.

67. Cf. Perry's commentaar: ‘The reverent may stand side by side with the ridiculous or grotesque, while both attitudes remain perfectly sincere and neither is impaired by the proximity of the other’ (p. 417).

68. Ameis-Hentze-Cauer nemen een ‘Einmarsch des Heeres ins Feld in drei fortschreitenden Momenten’ aan. Leaf zegt echter terecht: ‘Each simile refers to a particularly striking point in the aspect of the Greek host, the gleam of their weapons (455-8), the clamour of their advance (459-66), their countless number (467-8), their multitudinous unrest (469-73)’.

[p. 87]

wordt gezegd, dat hij ‘veel zoeter dan neerdruppelende honing in de borst der mannen toeneemt als rook’ (Ilias 18,109-10). Zelfs Parry heeft aan deze schijnbare vermenging van beelden aanstoot genomen^69. en daarbij over het hoofd gezien, dat de vergelijking met de honing alleen betrekking heeft op de bevrediging, die een uitbarsting van woede schenkt, en die met de rook alleen op het snelle toenemen van de toorn. Deze scheiding der aspecten wordt nog onderstreept door het feit, dat de beide vergelijkingen over twee versregels verdeeld zijn, hetgeen bij voordracht natuurlijk duidelijker tot uiting komt dan bij lectuur.

De concentratie van de aandacht op de speciale situatie verklaart ten slotte ook de abrupte overgangen en tegenspraken in de psychische reacties der in het epos optredende personen. Achilles hecht oorspronkelijk veel waarde aan Briseis (behalve in boek 1 ook in 9,342-3 en 16,55-59, 85), later echter weinig (19,59-60). Dat komt ongetwijfeld, omdat hij haar nu ziet als degene, die aanleiding gaf tot de gebeurtenis, die op dit ogenblik zijn gevoelens beheerst: de dood van Patroclus.^70. Deze motivering wordt echter niet expliciet gegeven. In het negende boek neemt Achilles tegenover de verzoeningsvoorstellen van Agamemnon een afwijzende houding aan, maar later spreekt hij de hoop uit, dat de Grieken hem geschenken ter verzoening zullen aanbieden (16,85-86). In plaats van de verzoenlijke en de onverzoenlijke Achilles aan twee verschillende dichters toe te schrijven^71. of een minder gelukkige toepassing van een stereotiepe wending aan te nemen^72., dient men te bedenken, dat nu de militaire situatie critiek is geworden, een verandering in Achilles' houding voor de hand ligt. Deze verandering wordt echter niet expliciet gemotiveerd, omdat de aandacht van de dichter geheel door de nieuwe situatie wordt geabsorbeerd.^73.

Men moet zich er echter voor wachten de techniek der mondelinge compositie als enige oorzaak te zien.^74. In de persoon van Achilles zelf ligt de mogelijkheid van een abrupte wisseling van stemming reeds besloten. Dat betekent niet, dat wispelturigheid bij uitstek een karaktertrek van Achilles is. Ook bij andere helden vindt men een dergelijke, soms zeer plotselinge wisseling van gevoelens. Hector verkondigt eerst, dat Troje zeker ten onder zal gaan (6,447-8) en spreekt vrijwel direct daarna de hoop uit, dat zijn zoon roemvol over Troje zal heersen (6,476-80). Agamemnon spreekt dezelfde zekerheid omtrent de inname van Troje uit (4,160-2) en uit dan zijn bezorgdheid voor het leven van Menelaus, omdat wanneer deze zou sterven, de Grieken het beleg zouden opgeven en hijzelf met schande beladen naar huis zou moeten terugkeren (4,169-73).^75. Homerus had nog weinig oog voor de continuïteit en de ontwikkeling van het menselijk karakter, omdat het bewustzijn van het bestaan van een psychische totaliteit vrijwel ontbrak.^76. De geesteshouding van de mens, 20 laat hij Odysseus zeggen (Od. 18,136-7), verandert met de omstandigheden, die Zeus over hem brengt.^77.

69. Class. Phil. 28 (1933), 41 betoogt hij, dat ‘zoeter dan honing’ geen beeldende kracht meer heeft, ‘unless one should wish to make Homer mix metaphors’.

70. Cf. Rothe, Ilias als Dichtung, 55 e.v.

71. Zo bv. E. Bethe, Homer I (Leipzig 1914), 70-80, D.L. Page, History and the Homeric Iliad (Berkeley 1959), 308-10. Vgl. ook Drerup, Hom. Poetik I, 364-5.

72. Suys-Reitsma, Het Homerisch epos, 75-76, een suggestie, die terecht verworpen wordt door D.F.W. van Lennep, Hermen. 27 (1956), 115-6.

73. Zo reeds Bougot, Étude sur l'Iliade, 474 e.v. Cf. Bowra, Heroic Poetry, 311 (306 e.v. geeft hij parallellen uit het Chanson de Roland). Met de verandering van Achilles' houding tegenover een verzoening gaat een verandering in zijn opvatting over de zin van de strijd gepaard: in 9, 318-20 verklaart hij, dat het geen zin heeft te vechten, in 19, 420-3, dat hij zal vechten, ook al moet hij jong sterven. Zie ook E. Valgiglio, Achille, eroe implacabile (Turijn 1956), A. Lesky, in Serta Philologica Aenipontana (Innsbruck 1962), 22 e.v.

74. Zo Bowra, Heroic Poetry, 310: ‘The lack of intervening links is due to the conditions of oral recitation’. Cf. Notopoulos, Trans. Am. Phil. Ass. 80 (1949), 15: ‘The poet thus tends to become episodic in his mentality because of his verbal technique’, ib. 81 (1950), 34: ‘by constantly working with a formulaic style the poet develops a formulaic mentality’.⁺

+ Een juister inzicht ontwikkelt Notopoulos in Harvard Stud. 68 (1964), 53: ‘The traditional oral art is only natural and inevitable for an oral society whose whole life is traditional ... Hence we must not single out the formulaic style from the context of a completely formulaic life for early Greece’.

75. Over de wisselende reacties bij Odysseus cf. G. Hunger, Die Odysseusgestalt in Odyssee und Ilias (Kiel 1962), die echter ten onrechte de stoutmoedige Odysseus en de duldende Odysseus aan twee verschillende dichters toeschrijft.

76. Cf. B. Snell, Die Entdeckung des Geistes (³ Hamburg 1955), 17 e.v.

77. Cf. H. Fränkel, Wege und Formen, 23 e.v., Dichtung und Philos., 149. Vgl. ook p. 92 van het laatste werk: ‘Der Mensch der Ilias reagiert scharf auf Situationen, und die Stimmung der er sich dann hingibt, vergeht mit der Situation ohne eine Spur zu hinterlassen’.

[p. 88]

Een tweede factor, die de concentratie op de situatie van het ogenblik bevorderde, is het feit, dat Homerus en zijn personen geen besef hebben van de continuïteit van de tijd. De tijd werd nog niet als een drijvende kracht of als een structuur beleefd, maar als een soort vacuum. De enige tijd, waarmee serieus rekening wordt gehouden, zijn de afzonderlijke dagen, die echter hun realiteit ontlenen aan de gebeurtenissen, waarmee ze gevuld worden.^78. Daarom speelt de duur van het beleg van Troje in de opbouw van de Ilias ook geen rol van betekenis. Er worden zelfs allerlei gebeurtenissen beschreven, die moeilijk in het tiende jaar van het beleg hadden kunnen plaats vinden, zoals de opstelling der legers in boek 2, het tweegevecht tussen Paris en Menelaus en de bijzonderheden, die Helena over een aantal Griekse aanvoerders vertelt, in boek 3, de inspectie der troepen in boek 4. Men heeft Homerus verweten, dat hij zich onvoldoende van de traditionele gegevens heeft losgemaakt en zich niet consequent op zijn onderwerp - het tiende jaar van de strijd - wist te concentreren.^79. Maar met dergelijke historische overwegingen hield de dichter geen rekening, omdat zijn tijdsbegrip daarvoor nog niet rijp was. Ook in dit opzicht leefde hij zich onbekommerd uit in de situatie van het ogenblik.^80.

Zo beantwoordt de paratactische compositie van Homerus aan zijn paratactische visie op de mens en op de tijd.

W.J. Verdenius

78. Cf. Fränkel, Wege und Formen, 1 e.v., Dichtung und Philos., 148-9. Zie ook Staiger, Grundbegriffe der Poetik, 127-30, S. Accame, La concezione del tempo nell'età omerica e arcaica, Riv. Fil. 39 (1961), 359-94.

79. Bowra, Tradition and Design, 110-3.

80. Ook hier is het onnodig in de verdeling van de voordracht over meer dan een gelegenheid een excuus te zoeken, zoals Bowra (p. 113) doet. Hij ziet daarbij over het hoofd, dat de genoemde tegenspraak zich ook op korte afstand voordoet: zo vindt de opstelling der troepen in 2, 362 plaats, nadat kort tevoren (2, 134, 295 en 329) herinnerd is aan het feit, dat al negen jaren van de oorlog voorbij zijn. Ook in Companion to Homer, 52 geeft Bowra een bevredigender beoordeling: ‘chronology means very little either to him or to his audience’. Vgl. verder Drerup, Hom. Poetik I, 355 e.v.

+ J.A. Notopoulos, Studies in Early Greek Oral Poetry, Harvard Stud. 68 (1964), 1-77.

+ A. Hoekstra, Homeric Modifications of Formulaic Prototypes (Verh. Kon. Ned. Akad. v. Wetensch. afd. Letterk. N.R. 71:1) (Amsterdam 1965).

+ Notopoulos, Harvard Stud. 68 (1964), 7 e.v., die echter meent, dat de indeling der Homerische gedichten in boeken oorspronkelijk is en dient om voordracht in gedeelten mogelijk te maken.

+ W.H. Friedrich, Verwundung und Tod in der Ilias (Göttingen 1956), J.I. Armstrong, The Arming-Motif in the Iliad, Am. Journ. Phil. 79 (1958), 337-54, C.R. Beye, Homeric Battle Narrative and Catalogues, Harvard Stud. 68 (1964), 345-73.

+ Een juister inzicht ontwikkelt Notopoulos in Harvard Stud. 68 (1964), 53: ‘The traditional oral art is only natural and inevitable for an oral society whose whole life is traditional ... Hence we must not single out the formulaic style from the context of a completely formulaic life for early Greece’.