Forum der Letteren. Jaargang 1963

[p. 129]

Boekbespreking

Herman Meyer, Das Zitat in der Erzählkunst. Zur Geschichte und Poetik des Europäischen Romans. 269 blz. J.B. Metzlersche Versagsbuchhandlung, Stuttgart, 1961.

Wie dit boek over het citaat heeft gelezen, gaat van zelf citeren. Dat hij het daarbij dan niet zo nauw neemt, is hem wel te vergeven. Hij heeft immers uit bekende romans een aantal van het origineel afwijkende citaten geciteerd gezien. Ik citeer dus, variërend en vandaliserend, zonder al te veel gewetensbezwaren:

Our Life is two-fold: Literature hath its own world,

And a wide realm of wild reality.

Bij Byron (‘The Dream’) staat dit gelukkig anders. Zo staat er ‘Sleep’, niet, Literature'. Naar de vorm past het laatste woord er niet in. Maar naar de inhoud wel. De literatuur hééft haar eigen gebied, haar eigen wereld, haar eigen werkelijkheid. Deze werkelijkheid kan meer of minder homogeen zijn. Ze bereikt een hoge graad van homogeniteit in een sonnet, in sommige toneelstukken, in een roman van Flaubert. Maar hoe doet ze zich aan ons voor in een aantal verhalen, als de auteur zich telkens expressis verbis tot de lezer richt? Wordt ze dan niet heterogeen, wordt haar eenheid niet verbroken, ja houdt ze niet op te bestaan? En voeren ook citaten en toespelingen op uitspraken van anderen niet buiten een wereld, die we als een werkelijkheid van een bepaalde orde, niet als een fictie willen beleven?

Op deze vragen zijn blijkbaar verschillende antwoorden mogelijk. Er zijn beroemde schrijvers, die nooit hun lezers toespreken en ook nooit zinnen van anderen in hun werk opnemen. Er zijn beroemde schrijvers, die dat wel doen. Er zijn literaire genres en ook literaire perioden, waarin aan de, homogeniteit' de voorkeur wordt gegeven. Er zijn andere, waarin de genoemde en soortgelijke elementen veelvuldig voorkomen. In lyrische gedichten zijn ze schaarser dan in episch proza, in verhalen uit de tijd van de romantiek kunnen we ze eerder verwachten dan in naturalistische romans.

Dat het citaat (om me hier nu toe te beperken) als iets heterogeens, als een corpus alienum in het geheel van een literair kunstwerk beschouwd kan worden, is de auteur van het hier aangekondigde boek natuurlijk niet ontgaan. Hij spreekt over deze kwestie in de Inleiding. De roman typeert hij (blz. 12) als ‘eine vielheitliche Ganzheit, aus Vielheitlichkeit entstanden; er wächst nicht nur, sondern er wird auch gemacht; seine Entstehung ist in hohem Masse ein Prozess der Integration heterogener Elemente’. Van het citaat zegt hij dan, dat het een duidelijker heterogeen karakter heeft dan alle andere elementen. Dit nu betwijfel ik. Terecht wijst hij (blz. 15) op de verwantschap van het door hem onderzochte verschijnsel met het referaat, de allusio, de pastiche, de parodie en het plagiaat. Het heeft echter ook verwantschap met: het toespreken van de lezer, het aankondigen dat men een beeldspraak gaat uitwerken, de bekentenis dat men zelf een vergelijking uit de toon vindt vallen, of dat men niet weet wat een der romanpersonen op een bepaald ogenblik bezielt, enz. Ondanks belangrijke verschillen staan dergelijke elementen samen met het citaat tegenover alle andere. Als de laatste heterogeen genoemd moeten worden, dan is de heterogeniteit van de eerste zeker niet alleen groter,

[p. 130]

maar ook anders van aard. Een beschouwing over het conflict tussen fictie en werkelijkheid, tussen spel en ernst in het taalkunstwerk zou ook het citaat in een wijder perspectief kunnen plaatsen. Niemand zal het Meyer kwalijk nemen, dat hij zo'n beschouwing niet heeft gegeven. Zijn doel was immers een concreet onderzoek: een onderzoek naar de functie van het citaat in een aantal bepaalde romans. En daarvoor bevat zijn Inleiding voldoende theorie.

Meyer heeft in de eerste plaats die citaten willen onderzoeken, welke optimaal in het kunstwerk zijn geïntegreerd. Optimale integratie betekent echter niet volledige assimilatie. ‘Im allgemeinen dürfte gelten, dass der Reiz des Zitats in einer eigenartiger Spannung zwischen Assimilation und Dissimilation besteht: Es verbindet sich eng mit seiner neuen Umgebung, aber zugleich hebt es sich von ihr ab und lässt so eine andere Welt in die eigene Welt des Romans hineinleuchten.’ - ‘Hineinleuchten’. Dit klinkt anders dan: ‘Het citaat schept een conflict tussen twee werelden, tussen twee werkelijkheden; of: die door het citaat opgeroepen tweede wereld maakt de lezer de eerste als fictie bewust’. Optimaal geïntegreerd is het volgens Meyer een structuurelement, tevens een esthetisch element, essentieel voor de ‘Gestalt’ van het kunstwerk.

De geanalyseerde romans zijn 1e. (onder de titel: Europäische Voraussetzungen. Die zitierkunst der grossen Humoristen) ‘Gargantua’ en ‘Pantagruel’ (Rabelais), ‘Don Quijote’ (Cervantes), ‘Tristram Shandy’ (Sterne), en 2e. (onder de titel: Entfaltung der Zitierkunst in Deutschland) ‘Der Goldene Spiegel’ en ‘Die Geschichte des weisen Danischmend’ (Wieland), ‘Lebensansichten des Katers Murr’ (Hoffmann), ‘Münchhausen’ (Immermann), ‘L' Adultera’ en ‘Der Stechlin’ (Fontane), ‘Hastenbeck’ (Raabe), ‘Der Zauberberg’ en ‘Lotte in Weimar’ (Thomas Mann).

Meyer heeft meer gegeven dan een aantal fijnzinnige en uitmuntend gestileerde analyses. Zijn werk is, zoals trouwens reeds in de ondertitel wordt aangeduid, een combinatie van een structuuranalytisch en een literairhistorisch onderzoek. Beide aspecten zijn even interessant en even boeiend behandeld. Het is hem in vele gevallen gelukt de lezer ervan te overtuigen, ‘dass sich die Leistung der verwendeten Zitate nicht auf deren gehaltliche Aussage beschränkt, sondern dass sie in übergreifende Zusammenhänge gestalthafter Art hineingestellt werden und in diesen eine wesentliche Aufgabe erfüllen’.

Het is niet zijn schuld, als sommige lezers na zijn meesterlijk theoretisch en praktisch pleidooi toch van mening blijven, dat het citaat, zelfs wanneer een optimale integratie tot stand is gekomen, als element van een esthetische structuur niet van de allerhoogste orde is. Zij zouden zich daarvoor kunnen beroepen op een uitspraak, waartoe Meyer misschien min of meer ondanks zichzelf is gekomen. Op blz. 89 v. zegt hij: ‘Es lässt sich nicht leugnen, dass dem literarischen Zitat, als Bezugnahme und Anspielung von Buch auf Buch, von Literatur auf Literatur, etwas Mittelbares und Abgeleitetes anhaftet, das sich mit irgendeiner idealen Vorstellung von schöpferischen Spontaneität und dichterischen Ursprünglichkeit nur schwer in Einklang bringen lässt’. Onder het universale valt elk concreet exemplaar, ook het best geslaagde.

Hoe dit zij: het oordeel over het onderzochte verschijnsel kan het oordeel over de prestatie van de onderzoeker onmogelijk in ongunstige zin beïnvloeden. ‘Das Zitat in der Erzählkunst’ is een voortreffelijk boek.

C.F.P. Stutterheim