Forum der Letteren. Jaargang 1962

[p. 195]

Commentaar

Praktijk en theorie van de hexameter op het staatsexamen

Enige tijd geleden is het verslag verschenen over het Staatsexamen Gymnasium A en B, afgenomen in 1961. De subcommissie voor Grieks geeft daarin o.a. het volgende als haar mening te kennen.

‘Er wordt van de kandidaat verwacht dat enkele verzen van Homerus onberispelijk worden gelezen en dat er studie gemaakt is van de bouw van het vers; dat men weet dat een hexameter een zesmaat is, waarvan elke maat één voet bevat, die of dactylus of spondeus is; dat men op de hoogte is met caesuur en diaeresis.’

De kandidaat moet dus de hexameter praktisch en theoretisch beheersen. Hij moet deze maat tijdens het lezen kunnen laten horen en hij moet haar kunnen definiëren met de in het citaat gegeven woorden. De eerste vraag die zich hier opdringt luidt: ‘Wanneer leest iemand verzen van Homerus onberispelijk?’ Op deze vraag is maar één antwoord mogelijk: ‘Hij leest ze onberispelijk, als hij ze leest op de wijze waarop de oude Grieken ze gelezen hebben.’ We mogen aannemen dat de graecus B.A. van Groningen griekse verzen leest op een wijze die, zo ze al niet geheel onberispelijk is (wie kan dit controleren?), het ideaal van de adekwaatheid het dichtst benadert. Hij leest ze met de kwantiteitsverschillen en met de door plaats en aard der accenten bepaalde toonhoogteverschillen, maar zonder intensiteitsaccent. Om aan de in het citaat gestelde eis te kunnen voldoen, zal de kandidaat zich dus moeten distantiëren van de voor zijn eigen taal kenmerkende klemtoon en klemtoonverschillen en oor moeten krijgen voor kwantitatieve verhoudingen. Dit is niet zo gemakkelijk. In zijn Traité de métrique grecque zegt W.J.W. Koster (blz. 3): ‘Au cours du III siècle après J.-C., le sentiment de la quantité des syllabes s'affaiblissait;... des indices sûrs nous avertissent que l'accent dynamique devient l'accent normal de la langue parlée... On n'entendait plus la différence entre les syllabes longues en brèves, qu'on continuait à grouper suivant les préceptes classiques.’ De Nederlander van de 20e eeuw heeft het zeker niet gemakkelijker, als hij in een dode taal iets wil leren horen dat in zijn eigen taal niet voorkomt. En al is het ervaren van een kwantiteitsmetrum voor een enkele uitzonderlijk begaafde classicus nog wel mogelijk, van een examinandus kan dit toch bezwaarlijk worden geëist. Of is dat ‘onberispelijk lezen’ slechts een uitdrukking per antiphrasin voor het

[p. 196]

zonderlinge en berispelijke, het onesthetische en inadekwate lezen, waarbij (noodgedwongen) griekse tot nederlandse dactylen worden gemaakt?

Wat nu de theorie van de hexameter betreft: de in het citaat gegeven definitie is heel eenvoudig. Maar hier geldt: ‘simplex sigillum falsi’. De definitie is onvolledig en gedeeltelijk onjuist. Er is geen rekening gehouden met de kenmerken van de vers-grens. Er is voorts iets geabstraheerd uit een groot aantal concrete verzen, maar elk daarvan is daarbij niet begrepen als de realisering van een voor het gehele gedicht waartoe het behoort geldend vormprincipe, terwijl het dit altijd is. Wie alleen de interne en niet de grens-kenmerken onderzoekt en bovendien de allernoodzakelijkste onderscheiding van vormprincipe en concreet vers niet aanbrengt, zal niet tot een wetenschappelijke beschrijving van de feiten en tot exakte definities kunnen komen. En tenslotte: zou Koster - tegenover de mening dat elke voet van een hexameter óf dactylus óf spondeus is - ongelijk hebben, als hij (o.c., blz. 45) zegt: ‘l'hexamètre se termine toujours par un pied dissyllabique’? Ik duid dit alles slechts even aan. De theorie van de versbouw is te ingewikkeld dan dat ze in een commentaartje naar behoren behandeld kan worden. Ook in een examenverslag kan ze niet tot haar recht komen. Het is daarom beter, kennis te eisen van de eigenschappen van de (homerische) hexameter, zonder een om meer dan één reden onaanvaardbare definitie in het verslag op te nemen. Want deze zal nu, gedekt door het gezag van de examencommissie, door kandidaten en opleiders ten onrechte worden beschouwd als hetgeen op dit gebied de waarheid zelve is.

Nog om andere dan de genoemde redenen is de geciteerde passage niet bijzonder geslaagd. ‘Er wordt van de kandidaat verwacht... dat men weet dat een hexameter een zesmaat is’, enz. De bedoeling zal wel zijn dat hij (de kandidaat dus) iets weet. Dat anderen iets weten kunnen we niet van een kandidaat eisen. Dezelfde vreemde eis zit verscholen in de lijdende vormen van de eerste twee nevengeschikte bijzinnen.

C.S.