Forum der Letteren. Jaargang 1962

[p. 62]

Boekbesprekingen

Jacob Burckhardt, Briefe. Vollständige und kritisch bearbeitete Ausgabe mit Benützung des handschriftlichen Nachlasses hergestellt von Max Burckhardt. Vierter Band: Erste Jahre des historischen Ordinariates in Basel; Erscheinen der ‘Cultur der Renaissance in Italien’ und der ‘Kunst der Renaissance in Italien’; April 1858 bis Ende 1867. Basel, Benno Schwabe & Co, [1961]. 455 blz. Zw. Fr. 26,-.

Na een betrekkelijk lange periode van zes jaar is thans het vierde deel van deze uiterst belangrijke uitgave verschenen en daarmee is nog de helft niet bereikt, want het geheel zal tien delen omvatten, naar de bewerker ons in zijn Woord Vooraf bericht. De tijdsduur die de voorbereiding vergde wordt wel begrijpelijk, wanneer men bedenkt, dat ongeveer de helft van de hier afgedrukte brieven tot dusver niet gepubliceerd was en hun ontdekking veel onderzoek, o.a. in ambtelijke archieven, eiste. Ook moet het commentaar door het karakter van de meeste der brieven bijzonder veel tijd van voorbereiding hebben gevraagd. De correspondentie die van Burckhardt uit deze jaren bewaard is vertoont namelijk in versterkte mate de trekken, die reeds bij deel III konden worden geconstateerd (zie mijn bespreking in Museum 62, 56-57): veelheid van adressanten en aanzienlijke verscheidenheid van onderwerpen, daarbij veel minder ontboezemingen dan in de jongere jaren. Deze heterogeniteit maakt het lezen uiteraard wat minder boeiend dan bij de eerste delen. Alleen met Paul Heyse is er in de eerste jaren der betrokken periode vrij veel briefwisseling, maar die houdt in 1864 ook op. Van de andere oude Duitse vrienden en leeftijdgenoten figureert alleen Gottfried Kinkel nog een paar maal, maar het opschrift: Lieber Freund en het Du dat gebleven is, kunnen de indruk van verkoeling niet wegnemen. In één brief blijkt nog eens duidelijk de reden: Kinkels politieke activiteiten die Burckhardt zinloos vindt. De meeste correspondenten zijn, behalve ambtelijke personen, Burckhardts collega's en ex-leerlingen, die hem exemplaren van hun werk sturen en zijn oordeel krijgen, aanvankelijk prompt, later met meer vertraging. Dit laatste wegens de uitgebreidheid van zijn leeropdracht - geschiedenis tout court! - en de consciëntieusheid waarmee B. zijn colleges voorbereidde. Men kan zeggen: hij trekt zich in zijn werk terug. Er ligt iets van een resignatie tegenover leven en wereld in uitingen als deze (aan Heyse in 1864; B. was toen nog lang geen vijftig): ‘ich werde eben ein alter Kerl, der froh ist, wenn er mit seinem täglichen Pensum leidlich durchkömmt, wenn Alles bleibt wie es ist und wenn kein Unheil den Tag bezeichnet’ (173). Dit is een der tamelijk vele manifestaties van ouder worden, afstand nemen, berusten. B. windt zich ook niet meer op, zegt althans het niet meer te doen, over het beleid der universitaire zaken. Hij laat de anderen maar bedisselen en houdt zich aan zijn werk. Dit werk is in de eerste tijd nog creatief: de Cultur der Renaissance wordt gedurende de eerste jaren van zijn Bazelse hoogleraarschap tussen alle bedrijven door in ongelooflijk korte tijd geschreven. Ook de Kunst der Renaissance ontstaat nog maar blijft een torso, dat B. niet bevredigt en dat hij voorlopig in een la laat liggen, totdat het althans ten dele voor het vervolg van de geschiedenis der bouwkunst van Burckhardts gestorven Berlijnse leermeester Kugler wordt gebruikt. Daarna publiceert B. geen grote boeken meer en hij slaat iedere uitnodiging tot mede-

[p. 63]

werking aan een of andere uitgave af, speciaal wanneer die op kunsthistorisch terrein ligt, onder het motief dat zijn huidige taak hem geen tijd laat op dit gebied bij te blijven. Hij moest inderdaad vijf uren college geven en daarnaast nog lessen aan twee klassen van het Pädagogium (een soort oppergymnasium) te Bazel en hij stelde er een eer in alle perioden der geschiedenis aan de beurt te doen komen: de klassieke oudheid en de middeleeuwen, tot de revolutietijd toe. Daarnaast meestal een caput over een dikwijls toch nog kunsthistorisch thema en bij herhaling series van avondvoordrachten voor meer algemeen publiek. Hij klaagt - en wij kunnen het begrijpen - over de krap toegemeten vakanties: slechts een week in het voorjaar en acht weken in de zomer en herfst, maar gescheiden door een collegeperiode van 15 aug. tot eind sept. Zodoende waren studiereizen van langere duur onmogelijk.

Hij is nu geheel historicus geworden, wil het althans zijn, en hij distancieert zich ook uitdrukkelijk van de filosofie en de theologie: ‘Als Historiker hängt man mit den Dingen dieser Welt am reichlichsten und am ergötzlichsten zusammen’ (235). Deze uitspraak bedoelt echter geenszins te zijn een bekentenis tot nauwe verbinding van historie en politiek leven, want bij herhaling keert B. zich tegen politiek geëngageerde geschiedbeoefening. Met instemming citeert hij in 1863 de oude spreuk: ‘Historia scribitur ad narrandum, non ad probandum’ (130) en hij noemt het ‘ein wahres Leiden, dass keine Forschung mehr von den bekannten Gegensätzen ungetrübt bleibt’ (bedoeld is hier vooral de strijd tussen Groot- en Kleinduitsers). ‘Jedenfalls muss man sich in der Geschichte ein Paar feste Nester aussuchen, wohin kein politischer Tageszank und kein Gelehrterstreit dringen kann’ (131). Vermenging der twee gebieden is ook niet goed voor de politiek zelf: ‘Ohnehin lebe ich des Glaubens, dass die viri doctissimi die Politik sollen beiseite liegen lassen, sie stiften nie etwas Gescheidtes darin’ (253).

Dergelijke gevoelens en gedachten zullen er wel toe hebben bijgedragen, dat B. op herhaalde aanzoeken om in Duitsland een leerstoel te bekleden (o.a. in Tübingen) niet inging. Hij bleef de kleine universiteit van Bazel (100 à 120 studenten in totaal, waarvan B. er toch meestal nog een dertigtal als toehoorders had!) trouw, hoe zwaar zijn taak er ook was en hoe ambivalent zijn liefde voor zijn vaderstad ook mocht zijn. Hij wil niet meer veranderen. Velen zoeken en vinden in hem een vraagbaak in zaken van kunst, literatuur en wetenschap en men staat telkens opnieuw verbaasd over zijn eruditie, smaak en oordeel. Hij geeft expertises over schilderijen, adviezen over restauraties van gebouwen, oordeelt over gedichten, novellen en drama's en zelfs muzikale composities en daarnaast vanzelf over historisch en kunsthistorisch werk. Steeds blijkt zijn kwaliteitsgevoel. Van de jonge Dilthey, die korte tijd, 1866-1867, te Bazel doceerde, heet het: ‘Er spricht nicht bloss geistreich, sondern seine Gedanken über Welt, Geschichte, Literatur und Kunst strahlen - das fühlt man - von einem luminösen Centrum aus’ (265) - een woord dat men zonder meer op Burckhardt zelf zou kunnen toepassen.

Minder raak was Burckhardts politiek oordeel, dat overigens in deze brieven slechts sporadisch verschijnt. Dat hij antipruisisch was, is zijn goed recht, maar dat hij weinig begrip toonde voor de betekenis van de processen van staatkundige eenwording van Italië en Duitsland, die zich juist in deze jaren voltrokken, wijst in de richting van een al te grote gebondenheid aan oudere historische vormen. Misschien speelde in het Duitse geval ook de vrees voor aantasting van Zwitserland mee? Herhaaldelijk vinden wij de voorspelling dat bij de komende strijd tussen Frankrijk en Duitsland, Zwitserland zich met dat Frankrijk van Napoleon III zal verbinden. Het begrip voor de eigentijdse politiek is nooit Burckhardts sterkste zijde geweest. Het is bekend dat hij ook tegenover de eigentijdse cultuur gewoonlijk in de afweerhouding stond, maar in deze brieven vinden we daarvan

[p. 64]

niet zoveel weerslag, evenmin als van cultuurpessimisme. Toch was Von Lasaulx' Neuer Versuch, waarvan men later in Burckhardts Weltgeschichtliche Betrachtungen zoveel sporen vindt, reeds in 1856 verschenen. In het algemeen bieden de brieven van dit deel meer zakelijkheid dan beschouwingen, wat uit de aard der correspondenten ook wel begrijpelijk is: B. liet zich alleen tegenover zeer vertrouwden gaan.

Het wetenschappelijk apparaat voldoet opnieuw aan zeer hoge eisen. Waar zoveel geboden wordt lijkt het haast onbescheiden nog meer te vragen, maar zou in een geval als van brief nr. 425 (blz. 186-187), die een dankbetuiging van B. is aan een Italiaanse recensent van zijn boek (de Kultur der Renaissance), het commentaar niet iets over de aard van de recensie hebben kunnen meedelen? De bewerker moge in deze opmerking slechts het bewijs zien, hoezeer hij mij overigens bevredigd heeft.

Leiden

Th.J.G. Locher

Daan van der Zee: Oud-Schiedam met Holland als achtergrond in een historische ontwikkeling van zeven eeuwen (Van Gorcum's Historische Bibliotheek nr. 67) Assen 1961.

Ofschoon opgenomen in Van Gorcum's Historische Bibliotheek en daarmee op één lijn gesteld met allerlei streng-wetenschappelijke studies, kan dit fraai uitgegeven en rijk geïllustreerde werk van 143 bladzijden, bezien uit historischmethodologisch oogpunt, nauwelijks in aanmerking komen voor een recensie in ‘Forum der Letteren’. Daarvoor is het te volstrekt vulgarisatie, al is deze dan vervat in een taal en een structuur, die getuigen van goede smaak en van litterair en compositorisch talent. Naar de inhoud beoordeeld, moet het een hybridisch geschrift heten, dat zich ten aanzien van bepaalde delen van de stof door breedsprakige vluchtigheid kenmerkt, maar op tal van andere plaatsen overtuigende bewijzen levert van grondige belezenheid en scherp inzicht. Toch blijft ook daar de zelfverzekerdheid, waarmee de schrijver nihil haesitans allerlei ingewikkelde vragen beantwoordt, een zwakke kant van het meestal boeiende exposé. Bovendien houdt de lezer van de lectuur maar weinig over, doordat brede excursen in de algemene geschiedenis van de lage landen een zeer bescheiden aantal zakelijke gegevens over Schiedam al te zeer overwoekeren. Wie alwat rechtstreeks op deze stad slaat uit het boek zou lichten, kreeg maar een heel dun brochuurtje bijeen. Ik kan dan ook niet vinden, dat de N.V. Van Gorcum verstandig handelde met dit geschrift in haar Historische Bibliotheek op te nemen.

L.J. Rogier