Forum der Letteren. Jaargang 1962

[p. 54]

Reactie op Uhlenbecks kanttekeningen

Bij het schrijven van mijn artikel over Lévi-Strauss en het probleem van de geschiedenis heb ik mij afgevraagd òf en hoe Uhlenbeck hier op zou reageren. Ik dacht dan aan gesprekken, waarin de hantering van het begrip historisch bij ons bepaald niet identiek was geweest.

Mijn reactie op zijn reactie in de kanttekeningen is deze, dat ik ze bijzonder waardevol vind, met name wat hij zegt over de ontwikkeling der opvattingen over synchronie en diachronie in de linguïstiek.

Over de interpretatie van de passage uit mijn artikel, waarbij Uhlenbeck zijn beschouwing laat aansluiten, kan ik dit zeggen. De passage heeft in haar geheel betrekking op Lévi-Strauss. Wat ik als de mening van Lévi-Strauss kort samenvat is ook volgens Uhlenbeck op zich zelf juist. Maar hij heeft gelijk, wanneer hij veronderstelt, dat deze passage met de daarbij behorende verwijzingen tevens een indruk van mijzelf suggereert, dat niet alleen in de antropologie maar ook in de linguïstiek de scherpe differentiatie van synchronisch-diachronisch van minder belang aan het worden zou zijn. Het voor mij verrassende in zijn betoog is nu dit, dat zijn uiteenzetting enerzijds mijn genoemde indruk heeft versterkt op een wijze, die ik niet had verwacht, terwijl hij anderzijds mij zeer duidelijk maakt, dat de door hem gesignaleerde veranderingen in de linguïstiek stellig niet betekenen, dat daarmee voor de toekomst een scherpe onderscheiding van synchronisch-diachronisch geen zin meer zou hebben.

Het verzwakken van de tegenstelling verbond ik niet met de kwestie synchronisch-diachronisch als statisch-dynamisch. Ik wist, dat reeds lang de opvatting van synchronisch als statisch verworpen werd, zowel in de antropologie als linguïstiek. In zijn brief van 1938 schreef Radcliffe-Brown mij: ‘I used the terms “static” en “dynamic” in my teaching from 1909 to 1922 but found them for certain reasons very unsatisfactory. In the sense in which most people think of static a social system is never static. Its very continuity is dynamic. Hence my preference for the terms “synchronic” “diachronic” ...’ Radcliffe-Brown meende echter, dat de Saussure ze in afwijking van de betekenis statisch-dynamisch bezigde want hij eindigt de laatste zin ... ‘which de Saussure introduced in this sense into linguistics’.

De vermindering van de tegenstelling zag ik vooral in de invloed van de synchronische studie op de diachronische, waardoor deze een ander karakter kreeg, met name ten aanzien van de structurele beschouwing. Ik had echter niet verwacht, dat de moderne linguïstiek - ook al is het

[p. 55]

nog grotendeels ‘idealiter’ - de kwalificaties functioneel en structureel ter onderscheiding van synchronische en diachronische taalstudie geheel zou elimineren. Uhlenbeck zegt immers uitdrukkelijk: ‘In het functionele en structurele van de methode schuilt dus niet het onderscheid’. Daarna gaat hij verder: ‘Niet om de aard van de methode gaat het dus, maar om een methodologisch volgordevoorschrift, dat zegt dat eerst door synchronisch onderzoek een basis gegeven is voor het even functionele en structurele, de synchronische resultaten completerende en dus bepaald noodzakelijke diachronische onderzoek’.

Mij lijkt juist wat Uhlenbeck opmerkt ten aanzien van de combinatie van een synchronische met een diachronische studie resp. in de linguïstiek, de culturele antropologie en de geschiedwetenschap, namelijk dat zij waarschijnlijk voor ieder van deze wetenschappen, gezien de verscheidenheid van het object van deze wetenschappen, een eigen kleur zal dragen. Ik vraag mij af of hiertoe ook niet behoort de kwestie van het al of niet noodzakelijk zijn van een prioriteit, van een volgorde-voorschrift met betrekking tot een der beiden.

Ten aanzien van het begrip ‘historisch’ ben ik van mening, dat de kwalificatie van historisch/niet-historisch (of ahistorisch) geheel losgemaakt moet worden van het onderscheid tussen diachronisch en synchronisch. De geschiedwetenschap, die zich speciaal met het historisch onderzoek bezig houdt, kent zowel in haar werkwijze als in haar weergave van de resultaten de diachronie en de synchronie. Dat de ene historicus dominant synchronisch te werk gaat en een andere diachronisch, doet daaraan niets af. Het onderscheid tussen de geschiedenis enerzijds en de culturele antropologie en de linguïstiek anderzijds heeft echter wel degelijk met historisch en ahistorisch te maken. Naast de historische benadering - al of niet scherp gedifferentieerd in diachronische en synchronische - kennen de beide laatstgenoemde wetenschappen de ahistorische benadering en behandeling van hun studieobject, waarbij men m.i. in vele gevallen beter van achronisch kan spreken dan van panchronisch.

Tenslotte de kwestie van het schrift. Ik kan wijzen op een gekwalificeerde formulering op blz. 212 van mijn artikel, waar gesproken wordt van het gebruik van het schrift ‘ook in een meer beginstadium als in Midden-Amerika’. Maar ik aanvaard gaarne de critiek, dat deze zaak scherper omschreven had kunnen worden. Dan kom ik echter tot een iets ander resultaat dan Uhlenbeck. We zijn het er beiden over eens, dat het schrift het eerst zijn volle betekenis als instrument van cultuuroverdracht krijgt in het oostelijke Middellandse Zeegebied. In Midden-Amerika hebben we met een andere situatie te maken. Maar die is niet gelijk te stellen met die der schriften van Indianen van Noord-Amerika en van Negerculturen in Afrika. Immers het getallenschrift bereikt in Midden-Amerika een zeer hoge graad van ontwikkeling - zoals ook Uhlenbecks

[p. 56]

kanttekening impliceert - en dat is toch een der belangrijkste vormen van het schrift als instrument van cultuuroverdracht en als basis voor verdere cultuurontwikkeling.

G.W. Locher

Aantekening

Ik maak van deze gelegenheid gaarne gebruik om een enigszins storende drukfout in mijn artikel te corrigeren: blz. 204 r. 15 ‘illustratie’ moet zijn ‘illusie’.

Tevens kan ik nog de volgende verbetering en verduidelijking in mijn tekst aanbrengen. Het gedeelte van de oratie van Lévi - Strauss, dat afgedrukt is in de Annales, draagt de titel: L'Anthropologie sociale devant l'Histoire. De oratie zelf is gepubliceerd als Leçon inaugurale, faite le Mardi 5 Janvier 1960 par M. Claude Lévi - Strauss, Professeur, Collège de France, Chaire d'anthropologie sociale, en omvat een 47 blz. Op blz. 214: r.28 van mijn artikel leze men: ‘Aan het einde van het in de Annales afgedrukte deel van zijn oratie aan het Collège de France laat hij de antropologie heimelijk dromen, dat zij uiteindelijk tot de natuurwetenschappen zal behoren...’. Ten aanzien van de twee modellen van geschiedenis merkt hij in het laatste gedeelte van zijn oratie (p.42) op, dat deze onderscheiding vooral theoretisch van betekenis is: ‘Car il n'existe probablement aucune société concrète qui, dans son ensemble et dans chacune de ses parties, corresponde exactement à l'un ou l'autre type’.