Forum der Letteren. Jaargang 1961

[p. 217]

Waren de Grieken meer visueel dan auditief van aanleg?

In een uitvoerige verhandeling, getiteld Beschouwingen naar aanleiding van het ontbreken van ons ethisch wilsbegrip in de oud-Griekse ethiek,^1. maakt Opstelten ergens de opmerking: de Grieken waren nu eenmaal meer visueel dan akoestisch of auditief van aanleg.^2. Ik stel met nadruk voorop, dat het niet mijn bedoeling is, Opstelten's verhandeling hier in haar geheel aan kritiek te onderwerpen: zij is, zoals alle mensenwerk, daarvoor vatbaar; maar bij mij staat toch na lectuur van dit eerlijke, knappe stuk werk waardering en bewondering voorop, en bovendien is het mij hier om iets anders te doen: ik wil alleen maar dat ene, hiervóór aangehaalde zinnetje als punt van uitgang kiezen voor enige kritische opmerkingen over de vraag, die aan het hoofd van dit artikel staat.

Opstelten had deze bewering m.i. beter niet neergeschreven, althans niet in zo zekere formulering.^3. De typologische indeling visueel-auditief-motorisch behoort tot het domein van de moderne psychologie en men kan, zover ik zie, waarlijk niet zeggen, dat de problematiek, die met deze begrippen is verbonden, zelfs maar bij benadering tot klaarheid is gebracht. In verband hiermee rijst bovendien terstond de vraag: heeft men de Griekse literatuur stelselmatig onderzocht op haar visuele en auditieve kenmerken, op de vraag dus ook, of één van beide daar duidelijk de overhand heeft en, zo ja, welk van beide? Het antwoord is een zeer beslist neen. De vraag, die boven mijn betoog staat, is dan ook een echte vraag: ik pretendeer niet, haar met stelligheid te beantwoorden, al neig ik sterk tot een ontkennend antwoord.

Hoe komt Opstelten tot zijn zo positieve bewering? Om deze vraag te beantwoorden is het het beste, zijn stelling in haar verband te citeren. ‘Het gaat de Grieken om het zien, wat er is, en hoe het is, meer dan om het horen, wat er gebeurt. Rudolf Bultmann wijst er op, dat bij de Joden, omgekeerd, het gehoor de voorrang heeft boven het oog en het gezichtsvermogen.^* Ik geloof dan ook, dat in ons ethisch gemoedsleven

1. Meded. Kon. Ned. Ak. v. Wet., Afd. Letterkunde, Nieuwe Reeks 22, no 1 (1959; 66 p.).

2. P. 55.

3. De woorden nu eenmaal impliceren, dat Opstelten's opmerking een onweerlegbaar, om zo te zeggen vanzelfsprekend feit betreft.

* Bultm., Lichtsymb., 16. Van theologische zijde zegt men mij, en ik geloof terecht, dat Bultmann dit onderscheid wel wat te scherp stelt, en wijst dan voor het visuele van de Joden op het brandende braambos, op Ezechiel, op Deutero-Jesaja, e.a. passages. Alleen zou ik liever van ‘visionair’ willen spreken dan van ‘visueel’. Er blijft een verschil in wijze van zien. De Grieken zagen geen ‘gezichten’ (tenzij in hun dromen), maar keken met open ogen naar het ‘zijnde’ en de daar geldende verhoudingen; hun wijze van zien was vooral plastisch en geometrisch, en, als later die van Goethe, direct op de omgevende werkelijkheid gericht; en dat oud-testamentische, visionaire zien is weer dynamischer dan het plastisch-geometrische, dat in het ‘zijn’ zijn aandacht laat rusten. (De rest van deze noot van Opstelten laat ik onafgedrukt, Th.).

[p. 218]

het luisteren, innerlijk luisteren, van meer gewicht is dan het zien. Ook de gehoorzaamheid van de Christen is een luisteren naar Gods wil; het Griekse woord voor gehoorzaamheid betekent een zich laten overreden; dat is weer iets van meer verstandelijke, en minder onmiddellijk persoonlijk reagerende aard. Wij hebben het ook over de stem van het geweten, en zeggen, dat het heeft gesproken; we zeggen niet, dat het ons iets toont; het spreekt tot de luisterend in zich gekeerde, auditieve mens, niet zozeer tot de schouwende, visuele; en de Grieken waren nu eenmaal meer visueel dan akoestisch of auditief van aanleg.’^4.

Laat ik vooropstellen, dat, zoals in Opstelten's ganse verhandeling, zo ook in deze passage veel fijns en raaks steekt; maar er laat zich toch ook het een en ander op afdingen.

1^o. Mijn meest essentiële bezwaar is de aanwezigheid van een element van innerlijke tegenspraak in de geciteerde passage. Opstelten onderscheidt scherp tussen visionair en visueel vermogen (de Joden weinig visueel, maar opmerkelijk visionair; de Grieken enorm visueel, maar weinig^5. visionair, zie zijn noot); terecht, want dit zijn twee essentieel verschillende functies.^6. Alleen, dan dient hij toch ook een essentieel verschil aan te nemen tussen auditief en ‘auditionair’;^7. en dit doet hij niet. Integendeel: alles wat hij in de geciteerde passage over de gebrekkige hoorvermogens van de Grieken zegt, ligt op het terrein van het innerlijk luisteren, op auditionair niveau dus; maar dit leidt dan als conclusie tot de zo stellige uitspraak aan het eind, dat nl. de Grieken meer visueel dan auditief zouden zijn geweest. Een conclusie, die onverantwoord is en in strijd met Opstelten's eigen onderscheiding tussen visueel en visionair. Hij weerlegt hier a.h.w. zichzelf.

2^o. Dat er op auditionair gebied, dus ten aanzien van het innerlijk luisteren, tussen Christenen en oude Grieken zekere verschillen zijn, wil ik niet loochenen; maar reële verschillen kan men ook toespitsen. ‘Het Griekse woord voor gehoorzaamheid betekent een zich laten overreden’. Inderdaad: peithesthai, het meest courante Griekse woord voor gehoorzamen, betekent eigenlijk zich laten overreden^8. (of overtuigen). Maar in de eerste plaats ligt dit geheel in de auditieve (zij het dan niet auditionaire) sfeer, waar het voor Opstelten nu juist om gaat. En in de tweede plaats worden ook de woorden akouein (vooral hypakounein) en kluein, die beide horen, luisteren betekenen, precies als in alle andere talen geregeld in de zin van gehoorzamen gebruikt.^9. Waar nog aan mag worden toegevoegd, dat kluein ook een innerlijk beluisteren, -ervaren kan aanduiden^10. (Hom. Od. 6, 185).

Kan men zeggen, dat bij de Grieken het auditionaire element bijzonder zwak was? Hoorden de Grieken geen stemmen, hoorden zij de Godheid

4. P. 54-55.

5. De uitlating ‘De Grieken zagen geen “gezichten” (tenzij in hun dromen)’ is m.i. psychologisch onaanvaardbaar: droomtoestand behoort even goed als wakende toestand tot de psychische werkelijkheid van de mens. In het verband betekent dit een willekeurige toespitsing van wat Opst. wil betogen: dat de Grieken weinig visionair waren; men mag ten aanzien van dit soort dingen de droom niet buiten spel zetten, te meer niet, omdat parapsychische verschijnselen (en daartoe behoort toch het visionaire zien) bij voorkeur bij (half)dromende toestand optreden.

6. Het ligt uiteraard op de weg der psychologen om die essentiële verschillen uit te dokteren. Het zal mij niet verbazen, als dan zal blijken, dat althans in vele gevallen een opvallend sterk visueel vermogen aan de ontwikkeling van visionaire vermogens bepaaldelijk in de weg staat.

7. De schepping van een dergelijk woord (ik verbaas mij er pijnlijk over, dat ik de eerste moet zijn om dit te beseffen) is geboden, wil men niet aan ernstige begripsverwarringen ten prooi vallen. Men kan dan, parallel met visioen, van een ‘auditie’ spreken (tussen aanhalingstekens, omdat auditie in andere zin al een geijkte term is).

8. Als men over een tekort in het begrip peithesthai spreekt, gebiedt toch de redelijkheid, daartegenover ook de enorme Griekse deugd te signaleren, die erin ligt opgesloten. Het feit, dat het meest courante Griekse woord voor gehoorzamen eigenlijk zich laten overreden of overtuigen betekent, impliceert dat blinde gehoorzaamheid, Befehl ist Befehl of hoe men deze abominatie anders onder woorden wil brengen in het woordenboek van de Griek niet te vinden was: men wenste zich te laten overtuigen van de noodzakelijkheid van iets en was dan ook wel bereid om te gehoorzamen. Dat deze mentaliteit in militaire of navale verhoudingen wel eens katastrophale gevolgen kon hebben, behoeft geen betoog. Maar het blijft er niet minder een cardinale deugd om en één van de meest kenmerkende trekken van de Griekse mentaliteit.

9. Het bij hypakouein behorende adjectivum hypèkoös correspondeert nauwkeurig met ons onderhorig.

10. Ik zal niet ontkennen, dat er een afstand blijft tussen de gehoorzaamheid van de Christen, die innerlijk luisteren is naar Gods wil, en het misschien ietwat verstandelijke zich laten overtuigen van de Griek. Maar ... die afstand laat zich gemakkelijk overschatten, vooral als men de Grieken meet aan noordelijke calvinisten of lutheranen in plaats van aan zuidelijke katholieken, aan wie men ze toch billijkheidshalve zou dienen te meten. Die zuidelijke katholieken (ik denk bijv. aan Italië) staan op een zo vertrouwelijke voet met de hogere machten, dat zij zich bij die machten als kind in huis voelen (naar mijn mening een bijzonder aantrekkelijke eigenaardigheid); en dit brengt vanzelf met zich mee, dat hun christelijke gehoorzaamheid aan Gods wil een sterk element van ‘zich laten overtuigen’ in zich kan sluiten. Don Camillo, een geniale verbeelding van de Italiaanse religiositeit, hoort voortdurend de stem Gods, maar zijn verkeer met die stem is één doorlopend twistgesprek: hij moet zich voortdurend laten overtuigen en buigt dan ten slotte altijd weer het hoofd. Van Theognis' Zeu phile, thaumazo se naar Don Camillo il n'y a qu'un pas: een grote stap, maar een stap. - Een prachtig voorbeeld in de Griekse sfeer van een dispuut tussen god en mens vindt men bij Hdt. 1, 159.

[p. 219]

niet? Daar is het zo huiveringwekkend numineuze slot van Sophocles' Oedipus Coloneus, als Oedipus door de Godheid geroepen wordt. - Daar is Herodotus' prachtige verhaal (8, 65) over het vizioen vóór de slag bij Salamis: een vizioen, zeker; maar veel meer een ‘auditie’. Want juist van het auditionaire element in de verschijning, de kreet der mysten, die uit de wolk klinkt, wordt in het verhaal met nadruk gezegd, dat het iets goddelijks was: daar valt de nadruk op. - Daar is het lamentabele verschijnsel, dat wij het woord mantis altijd maar weer plompverloren met ziener vertalen en het daarmee voor 100% in de visionaire hoek dringen, waar het volstrekt niet voor 100% hoeft thuis te horen. Want mantis betekent niets dan de door de godheid bezetene en deze bezetenheid kan even goed auditionair zijn (de mantis spreekt uit wat de godheid hem influistert) als visionair (de mantis schouwt ten gevolge van zijn bezetenheid de toekomst). - En wat te zeggen van het feit dat er in het Grieks ten minste drie woorden zijn, die betekenen door een god gesproken (thespis, thespesios, thesphatos), en dat één van de Griekse woorden voor stem, omphè, in het bijzonder goddelijke stem betekent?

Dit brengt ons vanzelf op de stem van het geweten. Ik zal nu maar niet treden in de vraag, of wij werkelijk het geweten ervaren als een stem, zoals Opstelten blijkbaar voetstoots aanneemt. Als wij per enquête een groot aantal mensen, van wie wij zeker wisten, dat zij bereid zouden zijn, zich ernstig rekenschap te geven, de vraag zouden voorleggen: ‘ervaart ge Uw geweten als een stem of als een beklemmend, van alle rust berovend gevoel?’, dan is mijn prognose, dat het leeuwendeel voor het gevoel en niet voor de stem zou opteren. Maar laten wij dit nu maar buiten spel laten, al is het uiteraard ook in ons verband een essentieel punt. Maar nu de Grieken: is de stem van het geweten iets dat zij niet kenden? Het is wel heel jammer, dat Opstelten in dit verband niet althans het daimonion van Socrates heeft genoemd. Want dit was onbetwistbaar een stem^11., en dat het bij deze stem om Socrates' geweten ging, zal niemand bestrijden. Uiteraard zou men kunnen zeggen, dat dit een opzichzelfstaand verschijnsel is, deel als het uitmaakt van het zo bijzondere verschijnsel, dat Socrates zelf was. Soit; maar de grootheid van een bijzonder man ligt nu juist vaak hierin, dat hij dingen, die bij de mensen vóór hem weliswaar aanwezig waren, maar in vage, zwevende, nauwelijks gekrystalliseerde vormen, als eerste scherp formuleert en ze zo a.h.w. aan de oppervlakte brengt, bewust maakt. Vóór Socrates geen stem van het geweten bij de Grieken? Hebben wij het recht om aan te nemen, dat, als iets in een bepaalde periode van het denken van een volk niet door dat volk wordt vernoemd of in omschrijvingen vermeld (zo in ons geval het geweten, waarvoor een eigen woord eerst betrekkelijk laat verschijnt in de Griekse literatuur, zover wij die kennen, of de stem v.h. geweten), dit ‘iets’ ook zelf in die periode bij dat volk niet aanwezig is geweest? De vraag stellen is haar ontkennend beantwoorden: wie er ja op zegt, zal

11. Veel onbetwistbaarder dan waar het om ons geweten gaat.

[p. 220]

bijv. moeten aannemen, dat de Grieken in hun monumentale tijd (zeggen wij in de vijfde eeuw v.Chr.) geen schoonheidsgevoel bezaten, omdat zij toen niet esthetizeerden en omdat bijv. Herodotus de door hem beschreven monumenten met niet meer dan de qualificatie ‘bezienswaard’ bedenkt. Uiteraard is dit een zonder meer waanzinnige consequentie: de Grieken geen schoonheidsgevoel juist in de periode, waarin zij hun grootste kunstscheppingen tot stand brachten!^12. Kan men geen voorbeelden geven uit de Griekse literatuur vóór Socrates, waar de stem van het geweten duidelijk spreekt zonder dat zij explicite genoemd wordt?

Ik geef er één: het even schone als navrante verhaal bij Herodotus (6,86) over de rechtschapen Spartaan Glaucus, die eenmaal in zijn leven een zwak moment had, toen hij nl. de neiging bij zich voelde opkomen om een grote som gelds, die een Mileziër bij hem in bewaring had gegeven, in de wacht te slepen door tegenover de zoons van de Mileziër (dit speelde vele jaren later) te ontkennen, dat hij iets ter bewaring ontvangen had, en deze ontkenning met een decisoire eed te bevestigen. Neiging; want hij gaf ten slotte het deposito eerlijk aan de rechthebbenden terug, maar werd als straf voor zijn zondige intentie (die naar het oordeel van de Godheid met de daad gelijk stond) met zijn ganse geslacht uitgeroeid. Herodotus spreekt niet over de stem van Glaucus' geweten; maar die stem schreeuwt ons niettemin (of beter juist daarom: Herodotus is een groot kunstenaar) uit het ganse verhaal tegemoet. Glaucus zegt niet tot de zoons van de Mileziër: ‘ik heb Uw vader niet gekend, laat staan ooit een cent van hem in bewaring ontvangen; ik zal dit door een decisoire eed bevestigen’: dat zou een rechtschapen man, die bij vergissing om een deposito werd aangesproken, dat hij werkelijk nooit had ontvangen, hebben gezegd of een gewetenloos man, die een wel ontvangen deposito voor zichzelf wilde houden. Glaucus zegt: ‘ik herinner mij dit niet; kom over een paar maanden terug; herinner ik mij in die tussentijd, dat dit inderdaad gebeurd is, dan zal ik U geven wat U toekomt; zo niet, dan zal ik een decisoire eed zweren’. Met deze ontwapenende verklaring geeft hij implicite al toe, dat hij het geld wel ontvangen heeft: geen werkelijk gewetenloos of werkelijk bona fide man zou ooit zo hebben geantwoord. M.a.w. hij wil knoeien, maar is volmaakt onzeker: zijn geweten speelt hem schreeuwende parten, en hij gaat dan ook naar Delphi om de Godheid te vragen, of hij door meineed dit geld in zijn zak mag steken of niet. Vraag: kon Glaucus iets anders verwachten dan dat de Godheid hier neen op zou antwoorden, m.a.w. vroeg hij de Godheid eigenlijk niet om hem op zijn rechtschapen, maar zwakke benen te houden? Zo er ergens in de bladzijden van Herodotus een luidruchtig kwaad geweten rondspookt, dan in dit verhaal.

In dit verband nog één opmerking. Ik heb eens een gelovig Christen horen zeggen: ‘de stem van het geweten ... dat is God zelf’; een opvatting, die toch waarlijk als het tegendeel van dwaas moet gelden. Maar

12. Ik wil met plezier de stelling verdedigen dat, waar men ook in de geschiedenis van het mensdom monumentale tijden aantreft, er nooit geësthetizeerd wordt: in zulke tijden schept men als vanzelf grote kunst en dat is genoeg: waarom zou men er ook nog over zwijmelen? Zo gauw men gaat esthetizeren of theoretizeren over kunst, is dit een duidelijk symptoom, dat er aan de schepping van kunst iets of veel of alles hapert. Zie voor deze problematiek ook Bolkestein, De waardering der Griekse kunst door haar tijdgenooten, Tijdsch. v. Gesch. van 1928. Natuurlijk bedoel ik dit niet als een strikte parallel met het probleem van de stem van het geweten bij de Grieken: dat zou alleen maar tot potsierlijke consequenties leiden. Ik wil er alleen mee duidelijk maken, hoe gevaarlijk argumenta e silentio zijn.

[p. 221]

is het dan niet zaak om, als wij in de Griekse sfeer op zoek zijn naar het min of meer verborgen bestaan, dat de stem van het menselijke geweten daar wellicht geleid heeft, een uiterst nauw verband te leggen tussen die stem en het geloof in de Erinyen, de hoedsters van de heilige orde en, na schending van die orde, haar wreeksters? Kunnen wij wellicht zelfs zo ver gaan, dat wij, in het voetspoor van voornoemde Christen, de Erinyen welhaast met die stem identificeren? En dat de gruwzame verschijning der Erinyen, als zij een zondaar opjoegen, vervolgden, verbijsterden, ja waanzinnig maakten, zich niet alleen op visionair, maar ook op auditionair niveau bewoog, behoeft nauwelijks te worden gereleveerd.

Ik wil Opstelten graag toegeven, dat bij Grieken de stem van het geweten in den regel te maken zal hebben met de beklemmende vrees: ‘laat ik toch oppassen, de door de goden zo streng bewaakte heilige orde niet te schenden’, of met de nog beklemmender vraag; ‘heb ik die heilige orde wellicht al geschonden’; terwijl in de Christelijke sfeer de stem van het geweten in directe verbinding staat met de persoonlijke relatie tussen de zondige mens en God. En in onmiddellijke aansluiting hieraan geef ik hem ook toe, dat het Christendom een essentiële verdieping, verinnerlijking, verinniging heeft gebracht, die men uiteraard bij de Grieken nog niet in die vormen kan verwachten; ook dat deze verinniging een vruchtbare bodem was (en is) voor de ontwikkeling^13. van auditionaire vermogens. Maar ik handhaaf mijn twee bezwaren. In de eerste plaats heeft Opstelten het verschil tussen de auditionaire sfeer bij resp. Grieken en Christenen toegespitst, wat onwenselijk is. In de tweede plaats - en dit is voor het probleem, waar het nu om gaat, essentieel -: terwijl Opstelten uitdrukkelijk onderscheidt tussen visueel en visionair en daar niet uit het een conclusies trekt over het ander, onderscheidt hij niet tussen auditief en auditionair en komt in aansluiting aan voorbeelden van minder ontwikkeld auditionair vermogen bij de Grieken tot de conclusie, dat zij minder auditief dan visueel waren (z.v.). Dit is onverantwoord, en in tegenspraak met Opstelten's eigen rechtmatige onderscheiding tussen visueel en visionair. Ja, ik voel neiging om te stellen, dat Opstelten's tot zekere hoogte juiste opvatting omtrent de beperkt ontwikkelde auditionaire vermogens der Grieken juist pleit vóór de stelling, dat de Grieken sterk auditief waren: men denke aan de visionaire Tiresias, die lichamelijk blind was, of aan de ‘auditionaire’ muziek, die Beethoven schiep, nadat hij tot volledige lichamelijke doofheid was veroordeeld, en die hij nooit zou hebben kunnen scheppen, als die volslagen doofheid hem bespaard was gebleven: auditief en auditionair hebben, als ik wel zie, evengoed de neiging om elkaar in de weg te zitten als visueel en visionair (z.v. noot 6).

De vraag, of de Grieken meer visueel dan auditief waren, blijft dus, ook na Opstelten's opmerkingen hierover, een open vraag. En het is een vraag, die zich allerminst zo gemakkelijk laat afdoen als Opstelten meende.

13. Niet meer dan dat: auditionaire vermogens zijn aangeboren; maar men kan ze meer, minder of niet ontwikkelen.

[p. 222]

I. Als het om levende individuen gaat, die men dagelijks meemaakt, is het al moeilijk genoeg om vast te stellen, of zij meer visueel dan auditief zijn of omgekeerd.^14. In extreme gevallen kan dat. Mensen, die zich een enorme eruditie op het gebied van bouwkunst, beeldhouwkunst, schilderkunst hebben verworven, die in het zien van kunstwerken zwelgen en die, zonder zich merkbaar te vermoeien, dagen achtereen met vrucht in musea kunnen grasduinen, maar die anderzijds weinig of geen neiging vertonen om zich aan het luisteren naar muziek te buiten te gaan, zijn duidelijk overwegend visueel en heel weinig auditief. En omgekeerd: mensen, voor wie muziek a.h.w. het centrum van hun bestaan is, maar die een museum na tien minuten doodmoe verlaten en die dan achteraf bovendien in die tien minuten vrijwel niets werkelijk in zich blijken te hebben opgenomen, zijn kennelijk overwegend auditief en heel weinig visueel. Maar zo gauw het om minder extreem eenzijdige gevallen gaat, wordt het uiterst moeilijk om te meten, wat het overwicht heeft, het visuele over het auditieve of omgekeerd.^15.

En om dit ten aanzien van een volk uit te maken (Opstelten heeft het over de Grieken) is eerst recht hachelijk, zo niet onmogelijk. Wie zal in vredesnaam kunnen uitmaken, of de Italianen meer auditief of meer visueel zijn? Italië heeft lawines van grote bouwmeesters, beeldhouwers, schilders geproduceerd en lawines van grote componisten; het enige redelijke antwoord is, dat de Italianen enorm visueel en enorm auditief beide zijn: of het één er iets meer is dan het ander, laat zich niet meten^16.; om er van te zwijgen, dat een volk uit millioenen individuen bestaat, die alle onderling verschillen. En de moeilijkheid wordt eerst recht onoverkomelijk, als het om een volk gaat, waarvan de cultuur millenniën geleden bloeide en uitbloeide, zodat men die cultuur a.h.w. door een verrekijker beziet en in elk geval nauwelijks meer hoort.

II. Hiermee zitten we al midden in de tweede moeilijkheid. Van de visuele kunst der Grieken zijn talloze overblijfselen, tempels, beelden, vazen etc., bewaard; van hun muziek vrijwel niets. Onbewust geeft men dientengevolge gemakkelijk, als men de Grieken vanuit het gezichtspunt visueel-auditief gaat benaderen, aan het visuele moment een unfaire voorsprong: men constateert, op grond van wat men van hun visuele kunst ziet, de aanwezigheid van enorme visuele vermogens, van een zeldzaam scherp gevoel voor het plastische; en dan is het maar één stap tot de conclusie, dat de Grieken meer visueel dan auditief van aanleg waren. Het behoeft geen betoog, dat de conclusie even lichtvaardig is als de constatering rechtmatig. Want wat weten wij van de Griekse muziek? En kunnen enorme visuele vermogens niet hand in hand gaan met even enorme auditieve? De Italianen zijn daar om de mogelijkheid hiervan te bewijzen.

III. Wij zagen al, dat de Griekse literatuur nooit systematisch onderzocht is van uit het oogpunt visueel-auditief. Een dergelijke analyse zou

14. Het spreekt vanzelf, dat in elk gezond mens visuele, auditieve en motorische vermogens alle drie aanwezig zijn; maar de verhouding tussen de drie elementen is bij elk individu verschillend.

15. Het ligt voor de hand, dat geschoolde psychologen met behulp van weldoordachte tests hier verder kunnen komen dan gewone mensen; maar het spreekt vanzelf, dat classici en historici op een terrein als dit leken zijn en geen geschoolde psychologen, waar nog bij komt, dat ook de psycholoog met tests niets kan beginnen, als het om het verleden gaat.

16. Het ligt niet overal zo moeilijk als met de rijke, veelzijdige Italiaanse cultuur: in de Duitse landen (Oostenrijk uiteraard inbegrepen) overweegt duidelijk het auditieve (een geweldige productie van grote muziek; een zeer beperkte productie op visueel gebied); maar bij de Nederlanden gaat men (op grond van hun centrale positie op muzikaal gebied in de 15de en 16de eeuw) aarzelen om een duidelijk overwicht van het visuele (picturale) aan te nemen, en bij Frankrijk komt men er helemaal niet uit; Engeland staat op beide gebieden met opvallend lege handen.

[p. 223]

het probleem, dat ons nu bezig houdt, aanzienlijk kunnen verhelderen, mits het onderzoek intelligent en zo volledig mogelijk zou zijn. En dat is volstrekt niet zo eenvoudig als het lijkt.

Intelligent. Men zou natuurlijk niet kunnen volstaan met twee lijsten, waarop men de ook voor de oppervlakkige waarnemer evidentelijk visuele resp. auditieve verschijnselen noteert om dan vervolgens door telling uit te maken, of visueel dan wel auditief wint. Men mag gerust tellen, maar moet toch vóór alles wegen. Het is bijv. vruchtbaar om nauwkeurig na te gaan, of de auditieve observaties van een schrijver even scherp zijn als de visuele of omgekeerd. En het is vruchtbaar om speciale aandacht te geven aan passages, waar visuele en auditieve verschijnselen hand in hand gaan, a.h.w. samensmelten: juist deze kunnen eventueel aanwijzingen geven in de richting van gelijkwaardige auditieve en visuele gerichtheid.^17.

Volledig. Men zou vooral niet moeten vergeten om alle plaatsen (zij zijn talrijk), waar van zwijgen of stilte gerept wordt, in het onderzoek te betrekken. Want zwijgen en stilte - het verbaast mij, dat ik dit moet opmerken; maar het is mij gebleken, dat het heus noodzakelijk is - behoren tot de auditieve sfeer. Het zou mij niet verwonderen, als uit zo'n onderzoek zou blijken, dat de Grieken voor stilte heel gevoelig waren, ... wellicht omdat zij van nature nogal tot luidruchtigheid neigden. Zo ja, dan ware dat een auditieve gevoeligheid van bijzondere qualiteit.^18. - Men moet bijv. ook niet vergeten om te releveren, dat reeds in het epos dat intense behagen aan het luisteren naar verhalen en redevoeringen naar voren treedt, dat ook later de Grieken bij voortduring zal kenmerken: al lijsten aanleggende en statistieken makende kan men zo gemakkelijk verzuimen, een dergelijke eenvoudige waarheid op te merken. - Ook wat men onomatopee noemt, zou in dit onderzoek volledig moeten worden betrokken: het ligt geheel op auditief terrein, en ik heb zo'n vermoeden, dat er op dit gebied sprekend materiaal genoeg is in de Griekse letterkunde. Ik denk bijv. aan het in de Ilias telkens terugkerende vers doupèsen de pesōn arabèse de teuche' ep' autōi, waarin de dof dreunende val van het dode lichaam met doupein zo prachtig wordt verklankt (men lette op de spondee!) en het rinkinkende gekletter van de wapenen met arabein (hier dactyli!). Dit ene vers al is auditief een meesterwerk. - En dan het enorme Griekse behagen in klinkende namen, zoals dat zich openbaart in de Homerische gedichten, met name in die katalogus, die honderden regels van het tweede boek van de Ilias vult, en meer in het algemeen in de zo rijke Griekse naamgeving, één van de boeiendste en meest poëtische chapiters van de Griekse cultuur: is dat denkbaar zonder een geprononceerd auditief element, een bijzondere auditieve gevoeligheid? - Om te voorkomen, dat men de indruk krijgt als zou ik willen drijven in de richting van een gunstig verdict ten aanzien van de auditieve vermogens der Grieken (mijn enige bedoeling is om te voorkomen, dat anderen

17. Ik denk bijv. aan het begin van Ilias 3, waar de onder krijgsgeschreeuw oprukkende Trojanen met trekkende kraanvogels worden vergeleken: het essentiële zit hier in de ineenvloeiing van gezichts- en gehoorsindruk, door de vlucht der kranen gewekt; ook volgens ornithologen is het imponerende van de kraanvogelvlucht de dooreenmenging van het visuele: de phalangen der lange vogels met hun machtige wieken tegen de hemel als achtergrond (een achtergrond, die zij, als ze talrijk zijn, bijkans verduisteren!) en het auditieve element: de indrukwekkende kraanvogelroep. Zie ook Ilias 2, 459 sq. en mijn artikeltje in Hermeneus 9 (1936), 11-13.

18. Ik denk bijv. aan Ilias 3, 8-9, waar van de van moed blakende Grieken gezegd wordt, dat zij stilzwijgend oprukten, in hun hart verlangend elkaar te beschermen, in tegenstelling tot de Trojanen, van wie de dichter gezegd had, dat zij onder geschreeuw en geroep aanrukten, als vogels (zie de vorige noot). Dat auditieve stilzwijgend, in verbinding met het onmiddellijk volgende in hun hart, heeft in het verband een uitermate nadrukkelijke, indrukwekkende werking; het is uiteraard prijzend bedoeld. - Ik denk ook aan Alkman's gedicht, dat ik gemakshalve maar als Über allen Gipfeln zal aanduiden (Diehl no. 58). Ik zeg niet, dat dit gedicht geen visuele beelden oproept; zij zijn er, maar zij zijn secundair, zo niet tertiair: de voornaamste indruk (en een heel machtige), die het achterlaat, is er één van, welhaast overweldigende, stilte. Ik kan niet genoeg herhalen, dat wij daarmee, alweer, in de auditieve sfeer zijn.

[p. 224]

eenzijdig drijven in visuele richting), moge ik aan de voorafgaande opmerkingen toevoegen, dat bijzondere aandacht dient te worden gegeven aan zekere Griekse woorden, die allerlei geluiden kunnen aanduiden, welke voor ons gevoel niet of nauwelijks onder één noemer zijn te brengen. Men zou dan echter tevens dienen na te gaan, of in het Grieks op visueel gebied hetzelfde verschijnsel wellicht te vinden is. Ik moet hier onmiddellijk aan toevoegen, dat zulke verschijnselen volstrekt niet behoeven te wijzen op gebrekkig ontwikkelde auditieve resp. visuele vermogens: het is voor een historicus een cardinale fout om aan te nemen dat, als er geen naam voor een begrip is, ook dat begrip niet bestaat, dat er m.a.w. een congruentie zou moeten zijn tussen onderscheidingsvermogen ten aanzien van geluiden en de nomenclatuur der geluiden of tussen kleurenonderscheidingsvermogen en de nomenclatuur der kleuren (zie ook noot 20). - Dit brengt mij vanzelf op het volgende punt. Men dient bij een onderzoek als hier geprojecteerd met name ook eens te letten op de moeilijkheden en vraagtekens aan de visuele kant. Iedereen is het er zo roerend over eens, dat de Grieken enorm visueel waren (ook ik beaam dit, z.v.), dat men maar al te zeer geneigd is om te vergeten, dat het moeilijkste probleem ten aanzien van het koppel visueel-auditief bij de Grieken nu juist aan de visuele kant ligt: te weten het probleem, hoe de Grieken met hun kleuren omsprongen. Maar men zoekt tevergeefs naar een goede moderne monographie over dit netelige vraagstuk.^19. De tijd dat men de Grieken voor kleurenblind uitmaakte, is terecht voorbij; maar de problematiek zelf is daarmee nog allerminst in het reine gebracht.^20.

Enfin, het onderzoek, waarvoor ik enige lijnen heb aangegeven, staat nog te doen. En een goed gefundeerde uitspraak over de auditieve vermogens van de Grieken is dus in de huidige omstandigheden nauwelijks mogelijk. Maar niets let mij om enige feiten naar voren te brengen, die naar mijn indruk nu juist wijzen in de richting van een zeer sterke auditieve gerichtheid bij de Grieken. Let wel: dit zijn feiten, waaraan niet te tornen valt.

De Griekse cultuur een muzikale cultuur. Dat de muziek een zeer grote plaats in de Griekse cultuur innam, beter een integrerend deel van het Griekse leven uitmaakte, staat als een paal boven water: de Griekse literatuur èn de Griekse vazen getuigen daar onweersprekelijk van.^21. Ik wil met één voorbeeld volstaan, dat wat achteraf ligt, maar juist bijzonder sprekend is. Polybius was een Arcadiër: hij komt ergens (4,20-21) te spreken over een Arcadische stam, die berucht was om zijn barbaarse rauwheid; hij vreest, dat de Grieken alle Arcadiërs naar deze stam zullen beoordelen, en hij waarschuwt hen daartegen door te betogen, dat de bewuste stam de mousikè had verloochend en hierdoor tot een staat van rauwe barbaarsheid was afgezakt, terwijl de overige Arcadiërs de mousikè nu juist waren blijven plegen. Het Griekse mousikè omvat veel meer dan ons muziek; maar uit de voorbeelden, waarmee Polybius zijn betoog

19. Zie de verdienstelijke monographie van Vels Heyn, Kleurnamen en kleurbegrippen bij de Romeinen (Utr. diss. 1951), die ook voor de problematiek der Griekse kleuraanduidingen van groot belang is. Ook Vels Heyn roept om een uitvoerige studie over de Griekse kleurenterminologie.

20. Men constateert in de Griekse literatuur enerzijds een geprononceerde belangstelling en een scherp oog voor bijzondere kleurschakeringen, bijv., als het om de zee gaat, wel violet, purperen, diezig (dit laatste is uiteraard geen echte kleuraanduiding, maar het impliceert kleurschakeringen als nevelige grijsheid of een gulden wazigheid), maar hoogst zelden blauwgroen. Dit was voor de Griek zo gewoon, dat het de moeite van het releveren nauwelijks loonde (als wij Ilias 16, 34 glaukos met blauwgroen vertalen - men vertaalt altijd flikkerend, schitterend en blauwgroen schijnt hier taboe te zijn; ik weet eigenlijk niet waarom -, dan heeft de blauwgroene zee op deze plaats in het verband een heel bijzondere peioratieve functie, als symbool van hardheid, gevoelloosheid). Deze zin voor fijne schakeringen gaat echter hand in hand met een gebrekkige kleurenterminologie: kleurnuances, die voor ons gevoel nauwelijks onder één noemer te brengen zijn, worden in het Grieks soms door één term bestreken. Bijv. chlóros: fris groen (bijv. van gras en smaragden), maar ook, via bleekgroen, geel> bleek> vaal; krokeos: rood, oranje, geel; glaukos: blauwgroen, grijsgroen, grijsblauw, maar ook, als ik wel zie, gewoon groen. M.a.w. Griekse kleurtermen zijn vaak rijkelijk vlottend. Ik moet hier echter met nadruk herhalen wat ik al in mijn text gezegd heb: men concludere niet voetstoots uit de gebrekkige kleurenterminologie van het Grieks, dat ook het kleurenwaarnemingsvermogen van de Grieken gebrekkig was; integendeel: de gebrekkigheid der nomenclatuur ging juist hand in hand met een scherp oog voor fijne schakeringen, dat is althans mijn voorlopige indruk. Hetzelfde geldt dus uiteraard ook van gebrekkige geluidennomenclatuur: die behoeft niets te bewijzen ten aanzien van het auditieve waarnemingsvermogen. Zie Vels Heyn, 14 en passim; en vgl. noot 28.

21. Om nu maar te zwijgen van het feit, dat akoestiek en muziek (om er niet meer dan twee te noemen) Griekse termen zijn en dat, zoals alle wetenschappen, ook de muziektheorie in Griekenland voor het eerst tot ontwikkeling is gebracht, en tot welige ontwikkeling.

[p. 225]

illustreert, blijkt toch wel heel duidelijk, dat hij hier vóór alles aan muziek denkt. Het komt er dus op neer, dat Polybius de stelling verkondigt: zonder muziek geen civilisatie, maar barbaarse rauwheid. Nu moet mij van het hart, dat ik, ondanks het feit dat in mijn persoonlijke waardering de muziek belangrijker is dan alle andere schone kunsten samen (een uitermate subjectieve waardering, die intussen mijn goed recht is), Polybius' stelling in hoge mate aanvechtbaar acht: als wij denken aan het enorme percentage, dat Italië en de Duitse landen hebben bijgedragen tot de muziek, die het mensdom bezit, en anderzijds aan de minimale bijdrage van Engeland, leidt dan genoemde stelling niet regelrecht tot de conclusie dat het Duitse en het Italiaanse volk geciviliseerder^22. zouden zijn dan het meest geciviliseerde volk ter wereld, een jammerlijke conclusie die zichzelf weerlegt? Alleen, dit is in ons verband niet ter zake: hier komt het er slechts op aan, dat de door Polybius aangenomen correlatie tussen muziek en civilizatie, vervat als zij is in een tot zijn mede-Grieken gericht apologetisch betoog, onomstotelijk bewijst, 1^o dat de muziek in het Griekse leven een enorme plaats innam, 2^o dat Polybius persoonlijk de betekenis van de muziek in het Griekse bestaan bijzonder hoog schatte.^23. En dit spreekt boekdelen, omdat hij een bij uitstek nuchter man was. Op zichzelf is dit geen ondeugd: zijn nuchterheid heeft terdege deel aan zijn grootheid als geschiedschrijver; maar dit neemt niet weg, dat Polybius' nuchterheid vaak genoeg de neiging heeft om in de richting van het huisbakkene, het platvloerse af te glijden. Zonder hem amuzisch te willen noemen zal men hem het etiket muzisch toch niet met overtuiging opplakken: zo iets die weerstand in het leven roept, dan zijn wijze van schrijven, die zich veelal op het niveau van de philistreuze pennelikker beweegt: men waant zich, hem lezende, maar al te vaak op het kantoor van de notaris. Juist daarom zegt een ontboezeming over de betekenis van de muziek in het leven der Grieken bij Polybius veel meer dan bij uitgesproken muzische geesten, die ik ook gemakkelijk had kunnen citeren.^24.

Dat de muziek een integrerend deel van het Griekse leven uitmaakte, is dus voor geen tegenspraak vatbaar. Het beroerde is alleen, dat men zo gemakkelijk geneigd is, dit in de wandeling te vergeten, omdat er van de Griekse muziek zo heel weinig tot ons is gekomen. Heeft men het recht om te zeggen, dat uit dit feit zelf volgt, dat de Griekse muziek lager timmerde dan de literatuur en daarom veel meer dan die literatuur in de loop der tijden onder de voet raakte? En, tweede vraag, krijgen wij uit de weinige Griekse muziek, die wij nog kennen, wellicht de indruk dat, terwijl de Griekse literatuur over de eeuwen heen op de meest directe wijze van mens tot mens blijft spreken, de Griekse muziek gans anders is dan de onze, ons verre blijft en zich op een aanzienlijk lager niveau lijkt te bewegen dan de literatuur?

De eerste van deze twee vragen moet zonder meer met neen worden

22. Ik spreek opzettelijk van civilisatie (niet van cultuur), omdat Polybius beweert, dat men zonder muziek rauwheid, wreedheid, wetteloosheid krijgt. Dat men juist ook met muziek deze dingen kan krijgen, behoeft voor ons geen toelichting.

23. Juist zoals de conclusie, neergelegd in het Duitse Wo man singet, lass dich ruhig nieder, Bösewichter haben keine Lieder, die ongeveer op hetzelfde neerkomt als Polybius' redenering en die evenmin als deze opgaat - wij herinneren ons maar al te goed, hoe tijdens de bezetting het Duitse barbarendom ons land luidkeels zingende mishandelde! -, wel terdege een bewijs is van de enorme plaats, die het muzikale element in het Duitse denken innam en -neemt.

24. Zie Walbank's commentaar ad locum. Het spreekt vanzelf, dat men ook plaatsen uit Griekse schrijvers (bijv. uit Plato) kan aanvoeren, waar gewaarschuwd en gereageerd wordt tegen de gevaren van muziek of beter van bepaalde soorten van muziek. Alleen, ook zulke reacties bewijzen, dat de muziek een bijzonder grote plaats in de Griekse cultuur innam; anders waren zij overbodig geweest.

[p. 226]

beantwoord. In de eerste plaats is juist in tijden, waarin de muziek een integrerend deel van het leven zelf vormt, de kans extra groot dat zij onder de voet raakt, hoe hoog haar niveau ook moge wezen.^25. Daarnaast mag men het verlies van de Griekse muziek, met name van die uit de vijfde eeuw (de grote tijd van het drama), aan het feit toeschrijven, dat de muziektheorie en met haar de Alexandrijnse bibliotheken het Griekse notenschrift wegens zijn gebrekkige ontoereikendheid verwierpen en dus meest slechts textuitgaven overleverden.^26.

En wat het tweede punt betreft: dat de Griekse muziek anders is dan de onze, dat men er zich in moet luisteren om haar te verstaan, dat zij, monodisch als zij is, ons modernen, gewend als we zijn aan (en verwend door) gecompliceerde veelstemmige harmonieën,^27. allicht primitief in de oren klinkt en dat zij velen van ons ook met de beste wil vreemd blijft, is toe te geven. Maar zegt dit iets tegen haar niveau? Is primitief en groot onverenigbaar?

Wat de Griekse muziek voor onze oren vooral zo vreemd maakt, is het feit dat het Griekse systeem van toonnuanceringen veel verfijnder is dan het onze: terwijl onze westerse muziek met hele en halve tonen werkt, opereren de Grieken ook met fijnere nuances, bijv. met kwart-tonen. Dit betekent, dat de Griekse componist een grote rijkdom aan subtiele intonaties tot zijn beschikking had en dat Griekse melodieën een fijnheid van lijn kunnen hebben gehad, waarvoor de melodieën van de moderne muziek geen parallel kunnen bieden.^28. Men neme dus liever niet voor de Griekse muziek de neerbuigende qualificatie ‘primitief’ in de mond, maar spreke eerder van een verloren paradijs, al is dat een wat zware term. Eén van onze beste musicologen hoorde ik eens de ontboezeming slaken: ‘De oud-Griekse muziek blijft mij vreemd. Dat ligt niet aan die oude Grieken, maar aan ons: wij zijn slachtoffers van de piano, die ons het systeem van hele en halve tonen zo muurvast in de hoofden heeft gehamerd, dat wij het vermogen om fijnere nuanceringen te verstaan hebben verloren. De Grieken hadden ongetwijfeld een fijner auditief onderscheidingsvermogen dan wij.’ Dit heeft veel van een boutade; maar ... boutades bevatten altijd kernen van waarheid. En hier mag ik dan nog de mening van Smijers aan toevoegen, een man die over een ongelofelijk scherp gehoor beschikte. Toen ik hem eens vroeg, of hij de platen met Griekse hymnen, gezongen door Arda Mandikian,^29. kende, beledigde die vraag hem bijkans: ‘natuurlijk kende hij ze’ en meteen begon hij met zijn heldere stem één ervan te zingen: hij kende ze uit zijn hoofd. En hij voegde er aan toe: ‘dit is prachtig; het is grote muziek’. Voor wie Smijers gekend heeft spreekt dit boekdelen. Want hij was een uiterst kritisch, ja skeptisch man met een bijkans physieke afkeer van grote, holle woorden. Het was iets bijzonders om Smijers enthousiast te zien; maar hier werd hij het.

Ik moge er trouwens op wijzen, dat de vraag naar het niveau van deze

25. Neem Mozart: het leeuwendeel van zijn scheppingen was besteld gelegenheidswerk (dat geldt van de Griekse muziek eerst recht!); slechts een zeer gering deel van zijn geweldige oeuvre is tijdens zijn leven uitgegeven; de rest werd uitgevoerd bij de gelegenheid, waarvoor zij geschreven was, en wellicht daarna nog een paar maal: dan verdween zij in de laden van Mozart's kast. Zonder het zakeninstinct van zijn vrouw, die na zijn dood erop toezag, dat die manuscripten successievelijk werden uitgegeven, zonder een blote toevalligheid dus, zouden wij van zijn oeuvre maar een miniem deel bezitten. Wil dit zeggen, dat Mozart's werk zich op een middelmatig niveau bewoog? Integendeel, zijn oeuvre is het grootste wonder der muziekgeschiedenis; maar het scheelde een haar, of het was grotendeels verloren gegaan.

26. Het is geen toeval, dat het met muzikale notatie bewaard gebleven Euripidesfragment (Or. 338-44) van een papyrus stamt, dus aan privé overlevering te danken is. Zie Pöhlmann, Griechische Musikfragmente, Ein Weg zur altgriechischen Musik (Nürnberg, 1960), 3 en 13.

27. Pöhlmann, a.w., 3, blijkt over dit m.i. essentiële punt van dezelfde mening.

28. Zie hiervoor de voortreffelijke beschouwingen van Mountford en Winnington-Ingram in de Oxford Class. Dict., s.v. Music, met name 585 sub⁵ (ii) en 587 sub⁶ (slot); ook Pöhlmann 13,1 en 62. Auditieve verfijndheid in het Griekse toonsysteem, hand in hand met een zeer gebrekkig notatiesysteem, visuele verfijndheid in het Griekse gevoel voor kleuren, hand in hand met een gebrekkige kleurenterminologie (supra noot 20): hier is vermoedelijk verband, in die zin, dat de Grieken bijzonder sterk visueel èn auditief beide waren, met een zeldzaam fijn oor en oog voor nuancering.

29. Twee kortspeelplaten H.M.V. uit 1950; waarschijnlijk zijn er nu betere opnamen, maar die ken ik niet.

[p. 227]

muziek in ons verband niet in de eerste plaats ter zake is. Het gaat er om, dat muziek in het leven der Grieken een essentiële plaats innam, wat onomstotelijk vast staat, en dat zij dus zeer sterk auditief waren, omdat anders de muziek een zo grote plaats niet zou hebben ingenomen. Of zij op muzikaal gebied in hoge mate creatief waren, is een andere zaak,^30. al is het mijn indruk, dat zij dat wel zijn geweest. In één woord, er lopen talloze millioenen mensen op aarde rond, die hogelijk muzikaal en verfijnd auditief zijn zonder grote componisten te wezen: het is een waarheid als een koe; maar waarheden als koeien hebben de zonderlinge hebbelijkheid om wel eens over het hoofd te worden gezien.

Maar het gaat bij de vraag naar de auditieve vermogens der Grieken niet alleen om muziek, al is dit natuurlijk een uiterst belangrijke factor. De Griekse cultuur als luistercultuur. De vraag, of iemand goed kan luisteren, is essentieel voor de beoordeling van zijn auditieve vermogens:^31. wie sterk auditief is, kan goed luisteren en luistert graag; wie weinig auditief is, luistert slecht en houdt niet van luisteren. Welnu, dat de Grieken over eminent luistervermogen en luisterbehagen beschikten, is voor geen bestrijding vatbaar: het is één van de meest opvallende kanten van het Griekse leven en de Griekse cultuur. Laat ik twee verschijnselen noemen (er zijn er meer), die dit sprekend illustreren.

Daar is in de eerste plaats het feit dat juist de Grieken de welsprekendheid en de theoretische fundering daarvan, de rhetorica, tot ongekende ontplooiing hebben gebracht. Dat dit ook bedenkelijke kanten heeft gehad, is juist, maar hier niet ter zake: waar het in ons verband om gaat, is dat die geweldige ontwikkeling van welsprekendheid en rhetoriek een even geweldig behagen in het luisteren naar het schone en overtuigende woord en dus ook een uitzonderlijk vermogen tot luisteren en dus ook bijzonder fijn ontwikkelde auditieve vermogens zonder meer vooronderstelt: voor de Grieken was het luisteren naar een welsprekende redevoering niet alleen een intellectueel, maar ook een verfijnd auditief, zo niet muzikaal genot.

Maar veel verheffender en sprekender is de wijze, waarop zij vermochten te luisteren bij de opvoeringen van tragedies en komedies.^32. Ik vraag mij wel eens af, of men het wonder van die opvoeringen voldoende beseft, of men, als men daarover spreekt en schrijft, niet te uitsluitend denkt aan het wonder van die in niet minder dan drie^33. geweldige kunstenaars belichaamde, onovertrefbaar hoge dramatische kunst en veel te weinig aan het luisterwonder, dat zich bij die opvoeringen voltrok: niet een kleine intelligentsia, maar gans een volk met intense aandacht luisterend naar reeksen van drama's, die tot de hoogste regionen van de tragische kunst van het mensdom behoren. Luisterend; want de opvoering van een Griekse tragedie was waarlijk niet in de eerste plaats een kijkspul,^34. maar vóór alles een aandachtig luisteren naar wat de dichter te zeggen had. Gans een volk luisterend met intense aandacht: dat weten wij

30. Men denke bijv. aan de Tsjechen, wellicht het muzikaalste volk ter wereld; maar bijzonder creatief zij zij op muzikaal gebied niet: zij kunnen op niet meer dan één of twee werkelijk belangrijke componisten bogen; de aan weerskanten liggende Duitse landen, Saksen en Oostenrijk, zijn veel creatiever gebleken. Vgl. het interessante boek van Kretschmer, Geniale Menschen.

31. Natuurlijk zit ook in muzikaliteit een sterk vermogen tot luisteren opgesloten; maar ik denk nu bij luistercultuur meer aan het vermogen tot luisteren naar een redevoering, een verhaal, een betoog, een drama en dgl. Uiteraard zijn dit en het muzikale luistervermogen twee heel verschillende vormen van vermogen tot luisteren: het is zeer wel denkbaar, dat iemand een zeer scherp en onvermoeibaar muzikaal luistervermogen bezit, maar bij het aanhoren van een verhaal in slaap valt, en omgekeerd. Het ligt op de weg der psychologen om de verschillen tussen deze niet identieke vormen van luistervermogen scherp te benaderen. Maar hoe dit ook zij: het behoort alles tot het terrein van de auditieve vermogens. Het behoeft geen betoog, dat bij het aanhoren van een drama (infra) de genoemde soorten van luistervermogen beide een rol spelen.

32. Ik denk dan met name aan de Atheners; maar als het gaat om beoordeling van de klassieke Griekse cultuur, moeten de Atheners onze maatstaf zijn, al was het maar, omdat onze kennis zich, althans in hoofdzaak, tot Athene beperkt.

33. Ik denk dan aan de grote tragici; over Aristophanes infra.

34. Als kijkspel was zij de soberheid zelf, waarmee ik intussen allerminst wil zeggen, dat deze kant van de Griekse tragedie onbelangrijk was; voor de tegenstelling vergelijke men bijv. de levendige bontheid van Shakespeare's tonelen.

[p. 228]

met zekerheid uit Aristophanes. Want zou hij Euripides uitvoerig hebben kunnen parodiëren, als dit soort spot aan 90% van zijn publiek zou zijn voorbijgegaan? Zie bijv. de wijze waarop hij in de Batrachoi (1200 e.v.) Aeschylus de prologen van Euripides laat stukslaan met een olieflesje: de parodie is hier, zo al niet subtiel, toch volstrekt niet zo maar te begrijpen voor iemand, die Euripides niet kent; als wij ons de vraag stellen, wat voor eigenaardigheid van Euripides' prologen hier wordt geridiculizeerd, dan moeten wij toch wel even rustig nadenken, voor wij het antwoord kunnen geven. Maar Aristophanes kon zich de luxe permitteren om dit voor te zetten, niet aan een klein geletterd publiek, maar aan het Atheense volk, ... zonder dat het stuk viel: integendeel, het kreeg de eerste prijs! Hieruit volgt, dat het Atheense volk Euripides op zijn duimpje kende. En daaruit volgt op zijn beurt, dat het Atheense volk over een weergaloos luistervermogen beschikte;^35. want het kende Euripides door met intense en eventueel zeer kritische aandacht naar zijn tragedies te luisteren, en niet door zijn stukken te lezen.

Dit is het meest unieke dat ik in de ganse Griekse cultuur ken: er is, zover ik kan zien, in de geschiedenis van het mensdom nauwelijks een volwaardige parallel voor te vinden, en, zolang het grootste wonder van de Griekse cultuur een auditief wonder is, valt het mij bijzonder moeilijk om te geloven, dat de Grieken meer visueel dan auditief zouden zijn geweest. Geen parallel: de enige vergelijking, die mij althans kan helpen, dit verheffende verschijnsel min of meer te verstaan, is die met de intense, men mag gerust zeggen devote aandacht waarmee bij ons veel kleine kinderen vermogen te luisteren bij het voorlezen: hun luistervermogen èn hun geheugen zijn zo mals en scherp dat zij, na een paar maal een verhaal te hebben horen voorlezen, het tot in de kleinste finesses kennen, zoals men gemakkelijk kan vaststellen door bij het voorlezen eens een paar woorden over te slaan of door synonymen te vervangen: dan krijgt men per ommegaande een streng protest en een feilloze correctie. Dat immense auditieve vermogen, dat wij onze kleine kinderen benijden, hadden de Grieken als volwassenen: zij waren een jeugdig volk; het was hun kracht èn hun zwakheid.

Onze kleine kinderen: het kan geen kwaad om ons af te vragen, wat er van die geweldige auditieve vermogens terecht komt, als zij tot volwassenen opgroeien: ook dat werpt licht op de auditieve vermogens van de Grieken. Voor zover zij tot de intelligentsia behoren, verleest een zeer groot deel van onze volwassenen in meerdere of mindere mate zijn luistervermogen (èn zijn malse geheugen): het is een publiek geheim, dat hoogleraren het slechtst luisterende gehoor zijn dat zich maar denken laat; wie dat wil beseffen, wone een inaugurele oratie bij of een vergadering van de Akademie van Wetenschappen: in het eerste geval zal hij op de professorenbanken veel zien slapen, in het tweede zal hij veel zien tekenen. En dan zijn wij Nederlanders nog heilig bij sommige anderen:

35. Wat er ook uit volgt is dit, dat, zo één volk zich ooit als totaliteit met de eigen cultuur verbonden heeft gevoeld, er de drager van is geweest, dan het Atheense in zijn grote tijd: wie klakkeloos poneert, dat de grote Griekse cultuur een zaak was van de ‘upper ten’, weet niet wat hij zegt.
Men doet er m.i. heel verkeerd aan, te trachten aan mijn conclusie te ontkomen door te stellen, dat de literaire parodieën uitsluitend voor de intelligentsia bestemd waren en dat Aristophanes zijn sexuele en skatologische grollen als een soort van snoepgoed gebruikte om het schellinkje intussen zoet en stil te houden.
In de eerste plaats is het een anachronisme om de even diepe als noodlottige kloof tussen intelligentsia en de rest, zoals die in onze tijd bestaat, zonder meer in het Athene van de vijfde eeuw aanwezig te veronderstellen: die differentiatie was toen ongetwijfeld lang niet zo toegespitst, mede dank zij de geregeld terugkerende dramatische opvoeringen, waar ieder deel aan had, en natuurlijk ook dank zij het feit, dat men toen, ook in de hogere lagen, veel minder las.
In de tweede plaats nemen de literaire parodieën in de Batrachoi zoveel plaats in, dat dit alleen al voornoemde uitvlucht tot een onmogelijkheid maakt.
En in de derde plaats ontken ik kategorisch, dat behagen van mannen in sexuele grappen en skatologieën ook maar iets met rang en stand te maken heeft. En wil men dit toch volhouden, dan zal men tot de conclusie komen dat, zo er ergens verzet hiertegen is, dan onder de kleine burgerij! Wil men werkelijk de dwaasheid verdedigen, dat Rabelais zijn uitbundige, languitgesponnen skatologieën bestemd had voor ongeletterde lezers en zijn spitse intellectuele grapjes voor de geletterden? De vraag stellen is haar ontkennend beantwoorden, mits men althans bekend is met het enorme behagen in skatologieën, dat de Fransen in alle rang en stand kenmerkt en altijd gekenmerkt heeft. Een intelligent, zonder al te veel vooroordeel geschreven boek over De skatologie in de geschiedenis van het menselijk denken zou, met of zonder Freud, bijzonder interessante resultaten kunnen opleveren; wel zou de betrokken geleerde dan vooral niet moeten verzuimen om ook in zijn onderzoek te betrekken de honderden geestrijke, maar tevens uitzonderlijk vuile èn schunnige limericks, die juist onder mannen van de betere standen in Engeland geregeld van hand tot hand gaan. Stilletjes natuurlijk: daar zijn het Engelsen voor, terwijl de Grieken nu juist vóór alles direct waren (zie Aristophanes); maar het feit is er.

[p. 229]

wij luisteren wel niet, maar zwijgen althans; in vergaderingen van zekere buitenlandse akademies is er maar één man, die althans doet alsof hij naar de ongelukkige spreker luistert: de voorzitter; de rest der leden staat in de loopgangen tussen de stoelen en tafels luidkeels gesprekken te voeren en zaken te doen. Wie nu eens werkelijk wil vaststellen, of hij in staat is om te boeien, die spreke voor een gehoor van hoogleraren: slaagt hij erin om hun aandacht vast te houden, dan is hij een volleerd artiest in het boeien. Maar ook met studenten is dat al moeilijk genoeg. - En, ook afgescheiden van de intelligentsia, is het onmiskenbaar, dat de ontwikkeling van het moderne bestaan sterk drijft in de richting van een steeds verder gaande visualizering (èn motorizering): men denke aan het snelverkeer, aan film en televisie, aan het feit dat deze laatste bezig is de radio te overvleugelen, en bijv. ook aan de stelselmatige acties tegen wat men met een scheldwoord de luisterschool noemt: het lijkt wel, of de opgroeiende mensen het vermogen tot luisteren stelselmatig dient te worden afgeleerd: het ideaal is een school met zelfwerkzaamheid enerzijds, film en televisie anderzijds, en dan vallen tussen extreme motorizering en visualizering de auditieve vermogens van zelf onder de tafel.

Van dit alles was er uiteraard bij de oude Grieken niets. Zij verlazen noch hun luistervermogen noch hun geheugen en, voor zover zij lazen, was lezen en hardop lezen zonder meer identiek voor hen,^36. wat wil zeggen, dat lezen in belangrijke mate een auditieve bezigheid was. En dat de Griekse samenleving er niet één was, die krampachtig dreef in de richting van eenzijdige visualizering, behoeft geen betoog: in tegendeel, gegeven de democratie met haar volksvergaderingen, raadsvergaderingen en volksrechtbanken, waar iedereen deel aan had, gegeven het openluchtleven met zijn hartstochtelijke gedachtenwisselingen, waar maar mensen tezamen waren, gegeven de theateropvoeringen, waarover ik al genoeg heb gezegd, had bijv. het Atheense leven een zeer geprononceerde luisterkant, die de aanwezige luistervermogens activeerde in stede van ze aan atrophie prijs te geven.

De vraag, die boven deze beschouwing staat, heb ik niet definitief willen beantwoorden: de tijd is daarvoor niet rijp. Ik heb slechts een aantal opmerkingen gemaakt, die beoogden duidelijk te maken, dat deze zaak toch niet zo eenvoudig ligt als Opstelten meende te kunnen aannemen. Maar ik voel neiging om te voorspellen dat, als er in de toekomst eens een classicus op zal staan, die in rebus psychologicis, met name waar het om de zo gecompliceerde begrippen visueel en auditief gaat, beter ‘bij’ is dan ik en die energie en intelligentie genoeg heeft om de Griekse literatuur stelselmatig en onbevangen op deze twee begrippen te onderzoeken, zijn oordeel in de richting zal blijken te liggen van sterk visueel en sterk auditief beide.

Utrecht

J.H. Thiel

36. Dat klopt precies; want als wij vragen, wie in onze samenleving hardop lezen, dan is het antwoord: 1^e kleine kinderen die pas begonnen zijn met lezen en 2^e volwassenen die slechts kort onderwijs hebben genoten en ook daarna weinig plegen te lezen; onder intellectuelen zijn hardoplezenden witte raven: zij zijn er, maar het zijn sterk opvallende excepties en, zover mijn ervaring gaat, begenadigde lieden, wier geestelijke gezondheid nu eens niet is geschaad door hun intellectuele existentie: het zijn, althans in dit opzicht, grote kinderen gebleven ... als de Grieken.