Forum. Jaargang 4

[p. 705]

De Keerzijde

Toepassingen op de leer over waarheid en zekerheid

Met mijn stukje over ‘waarheid en zekerheid’ had ik het geluk eens een populair onderwerp te behandelen. Hoe zou ik kunnen nalaten te vermelden dat het mij enkele brieven opgebracht heeft. Wat vleit een scribent meer, wat overtuigt redacties er dieper van dat zij de goede snaar hebben getokkeld. Steeds bedacht op middelen tot ruimere verspreiding van het (concurreerend, zegt Eeckhout) tijdschrift Forum, wil ik deze ader verder aanboren, te meer daar ik, alweer eens, de ervaring opdoe van ieder, die pas een voor hem nieuw woord geleerd heeft: hij stelt vast dat iedereen het gebruikt en dat het overal te lezen staat.

Het stond in De nieuwe Eeuw, waar Jan Engelman korzelig den ‘roes’ verdedigde tegen de ‘nuchterheid’ van Menno ter Braak. ‘Musik muss sein’, citeert Engelman, met instemming, de Duitschers en vervolgt: ‘Zoo moet ook godsdienst “sein”. En liefde. En poëzie.’ De aanleiding tot dit kort afsnauwen is een Gezelle-uitgave: ‘Is ook Gezelle dom, onintelligent, roesachtig, een sierlijke curiositeit, om de terminologie van Ter Braak aan te houden? Het zij dan zoo, ik en velen sterken ons aan dit soort van domheid iederen dag dien God geeft.’

Waar is Helman, opdat hij zich boos make. Hier dus Jan Engelman, er van overtuigd dat Ter Braak het dichten dom en onintelligent vindt en nochtans zonder behoefte blijvend aan een onderzoek, of dit al dan niet waar is. Indien Ter Braak gelijk zou hebben, zou hem dat absoluut niets kunnen schelen. Poëzie, Muziek, Godsdienst, Liefde moeten er zijn. Daarmee uit. In de terminologie van Helman is Jan Engelman dus ‘een kinderlijke geest’, ‘te klein of laf om de werkelijkheid te aanvaarden’ erger nog, een geest die zich aan de werkelijkheid niet eens interesseert, ze vlakaf misprijst en kordaat verklaart: ‘Fabels’ moeten er zijn.

Is Engelman daarom klein of laf? Ik geloof dat hij een bewonderenswaardig dichter is, - dat een dichter zeker intellectueel beperkt, maar niet klein van geest kan zijn en dat lyrische zelfonthulling en geestelijke lafheid een contradictie in de termen is. Engelman heeft zijne zekerheid en laat ze door geen waarheid ontwrichten. De mensch heeft zekerheid noodig, geen waarheid. Q.E.D.

Zulke houding noemt Ter Braak terecht onintelligent. Ter Braak die, beter dan wie ook, weet dat Nietzsche den mensch ‘ein krankes Tier’ noemt omdat hij redeneert, kan met de qualificatie ‘onintelligent’ bezwaarlijk een verwijt bedoelen. Inderdaad, waarom zou intelligent zijn, intelligent denken en leven, beter zijn dan iets anders en zelfs indien beter, waarom zou de mensch dat betere moeten kiezen? Weliswaar is, op het spreken na, dat er een gevolg van is,

[p. 706]

denken het eenige dat de mensch wel en het dier niet kan, maar wat bewijst dat veel voor de beterheid? Wijsheid b.v. lijkt mij al heel wat verkieslijker dan intelligentie en zeg niet dat wijsheid in rechtstreeksche verhouding tot intelligentie staat, want beide stammen uit van elkaar vrijwel onafhankelijke vermogens en behooren elk tot een andere orde, zoodat zij zelfs vijanden kunnen zijn. Boven wijsheid verkieslijk lijkt mij gelukkig zijn en zeg niet dat geluk en intelligentie elkaar niet uitsluiten. De vriend die mij schrijft: ‘Je te souhaite tout le bonheur possible à un homme intelligent’ formuleert zeer kernachtig dat de werkzaamheid van de enorme klier onder het schedeldak, minder bijdraagt tot het gevoel van algemeen welbehagen, dat wij geluk noemen, dan vaak een klein beetje training van een paar bundeltjes spieren.

Daarom eerste prijs aan de gelukkigen, tweede prijs aan de wijzen, en pas een derde aan de intelligenten.

Men begrijpt dan ook niet, waarom de dichters zich de zaak van den roes zoo aantrokken. Ik hoop maar dat zij al dichtend wat beters deden, dan trachten intelligent te zijn, want dat is evenmin hun beroep als de schoenlapperij. Hun vak is ons wat moois aan te praten. Bert Decorte deed het in het vorig nummer van Forum in een grandioos gedicht, waarin hij op slot van zaken zichzelf en ons maar wat wijs maakt. Laat een intelligente naast dat gedicht echter zijn zakken omkeeren, wat heeft hij, wat weet hij, waarin is hij superieur? Zouden wij, met al onze intelligentie nog niet dicht genoeg genaderd zijn tot de kern van den Globalen Onzin, dat we nog weer eens een messias zouden inhalen, ditmaal de Intelligentie? Er zijn, om te veel te zeggen, een tiental scheppende intellecten in de wereldgeschiedenis. Al de andere intelligenten hebben eenvoudig een van die tien gelijk te geven en misschien zijn het de intelligentsten die ze alle tien achtereenvolgens een bezoek brengen en daarna voor de intelligentie passen. De eerste de beste Bert Decorte, die een gedicht schrijft, schept iets, wat de intelligente al niet doet, want hij beaamt slechts of ontkent; en schept nog wel een waarheid d.w.z. een verklaring, een opheldering van het leven, doch in een superlogieke orde. Ik vraag mij af wat er in zijne superlogica minder intelligent zou zijn dan in het preciesere van de logica en waarom ook Chesterton niet voor eenmaal eens iets juists zou gezegd hebben: de grootste gek is hij die niets heeft dan verstand. Welnu, intelligent zijn in den zin van poëzie minachten, de schoonheidsontroering argwanig aftasten, is niets willen bezitten dan verstand. Vooraleer dit gek te noemen zou men goed moeten weten wat normaal is, maar een verarming is het vermoedelijk wel. Men voelt zich niet verrijkt door te weten wie Sint Niklaas is.

Hier krijgt Helman nu weer een les van Marsman, waar die kort en bondig bevestigt, dat híj het rijkst is, die waant het meest te be-

[p. 707]

zitten, geheel tegen Helmans stelling in dat het slechts aankomt op de realiseerbaarheid van 't geestelijk bezit. Hij eischt van Ter Braak ‘duidelijk te zeggen waar hij staat’ nl. of hij gelooft ‘in het collectivisme der minderheid, in een aristocratische en dus hiërarchische verhouding tusschen de weinigen die het leven hier gaande houden, de bezieling, schoonheid, intelligentie ingeven omdat het anders voor iedereen onleefbaar wordt, en de menigte’ dan wel of hij gelooft ‘in het tegendeel’.

Heeft men het goed gehoord? ‘Omdat het anders voor iedereen onleefbaar wordt’. Ik moet íets hebben, zegt Marsman, omdat ik anders niets heb. Ik eisch bezieling, schoonheid, intelligentie, omdat ik anders niet leven kan. Om het even wat zij waard zijn, ik heb ze noodig.

Alweer dus een typisch-‘kinderlijke geest’ volgens Helman en hoe schitterend bewijst hij, niet alleen dat de mensch geen waarheid behoeft, maar wel zekerheid, doch zelfs dat die zekerheid een onwaarheid, een irrealiteit mag zijn. Heeft Nietzsche dan geen gelijk en zou men waarlijk niet zeggen, dat het denken slechts een ter elfder ure toevallig opgedane slechte gewoonte is, zooals b.v. het niet met de armpjes gekruist slapen? Heeft Diderot dan geen gelijk en is de intelligentie niet iets, dat juist niet weet wat men graag zou willen weten en de rest wel? Of de rest meent te weten.

Elke faculteit heeft haar object zooals elk organisme zijn passend voedsel. De wil vergt het subjectief goede, het lichaam vitaminen, eiwitten, mineraliën, koolhydraten. De intelligentie vergt waarheid; maar, dit zout niet voorhanden zijnde, is zij getraind op het nuttigen van ‘waarheden’, in zoo hooge mate subjectief, dat zij onwaarheid worden. En zij bevindt er zich goed bij!

Zoo zien we Ter Braak overal met zijn wichelroede werken, de intelligentie, Helman zweren dat alleen deze ontdekkingen waarde hebben en heerlijk zijn. Maar rondom hen niets dan gekscherende en nonchalante toeschouwers. Waaronder ook Werumeus Buning. Ieder heeft wat hij gaarne heeft en wil niet verwisselen. Volgens Werumeus Buning (in de Telegraaf) is de intelligentie een ‘operateursmes’ en, alweer typisch ‘kinderlijke geest’, hij werkt er niet mee, eenvoudig omdat het niet plezierig is en wel eens pijn kon doen. Voilà! Hij noemt waarheidshonger twijfel en twijfel ‘een eeuwenoude en nagenoeg ongeneeslijke ziekte’ van den geest. Het is dus volgens hem beter een overtuiging te kiezen die je gáát en er dan verder niet meer over te denken. Innerlijk beklaagt hij Ter Braak, die zichzelf opereert ‘zonder narcose’. Welke deernis zal hij Helman toedragen, die beweert dat slechts daarin het ware geluk bestaat.

Wilde dan ook maar niemand zich opwinden, noch voor de intelligentie, noch voor de ‘realiteit’, noch voor de diverse ingre-

[p. 708]

diënten, welke de anderen boven die twee verkiezen. Ik trotseer voor mijn deel gaarne het groot gevaar, manager van de domkoppen gescholden te worden, mij vooraf vastklampend aan een der schranderste Europeanen, die den lof der zotheid zong. Hij sterke mij en samen zullen wij liever bewonderen de afwisseling in de harmonie en de harmonie in de verscheidenheid van de natuur, die al de kinderlijke en de mannelijke geesten juist verschaft wat zij het liefste hebben en daarbij nog het heerlijke toemaatje: het diepe besef dat toch niemand anders er zoo fijn achter is, niemand zoo schrander het wezen aller dingen doorschouwt. Wat zou de mensch nog aan waarheid hebben, waar hij die onvergelijkelijke zekerheid bezit?

G.W.