Forum. Jaargang 3

[p. 651]

Dagboek van een Voortgejaagde

Met mijn zelfkennis, en wetend wat mijn eigen zwijgen vaak beteekent, vraag ik mij af wat er achter het lange, het vroege, het herhaalde of definitieve stilzwijgen schuilt van sommige schrijvers, die ik persoonlijk ken en die mij ter harte gaan: Vermeylen, Richard Minne, Herman Teirlinck, Jan van Nijlen, Marnix Gijsen.

En als ik mij een beetje goedlachs en beklemd voel antwoord ik:

- Le silence éternel de ces espaces infinis m'effraie.

Credo. In den beginne was het Woord en het is Vleesch geworden. Bij den schrijver gaat het andersom: bij het begin staat de menschelijke potentie, die woord moet worden.

Zonder krachtige, menschelijke potentie geen kunst naar mijn hart. Maar dit eenmaal vooropgesteld, begint de kunst waar de vleeschwording begint: waar brood en wijn in vleesch en bloed overgaan. In het vleesch en bloed van de esthetiek. De esthetiek wordt echter altijd opnieuw het schaap, dat moet worden geslacht en geofferd.

Waaraan? Waaraan? Er zijn honderd eerediensten en evenveel afgoden om het schaap aan te offeren. Een ware afgodendienst is geworden: het Volk, het Ras, de Fascio, de Sovjet, de Natie. Ook elke afgodendienst heeft zijn priesters. Deze priesters zijn taboe. En zoo leest men op zekeren dag den naam van Emmanuel Hiel gekoppeld aan dien van Guido Gezelle: het humoristisch voorwendsel is dan de maand Mei, want beiden waren Meikinderen. Tusschen deze twee strijdende Vlamingen was er nochtans een verschil: de eene was dichter.

Geef den dichter wat den dichter en Emmanuel Hiel wat den mensch toekomt. Literatuur is immers niet alles. En Emmanuel Hiel was een type. Er zijn in de geschiede-

[p. 652]

nis der Vlaamsche beweging weinig typen met zooveel kleur als hij.

Men loopt gevaar een dwaas te zijn als men hooghartig neerziet op de eerste stamelingen van een literatuur. Slechts wie mild is mag veeleischend zijn. Maar aan de andere dwaasheid ontkomt men niet als men al maar door verteederd in bezwijming valt voor het valhoedje en den kinderstoel van de litteraire baby's.

De wildzangallures, de warmhartige levensdrift stonden Emmanuel Hiel prachtig. Litterair gesproken, in den goeden zin van het woord, was Hiel nochtans een baby, - een baby met een baard.

Een professor heeft mij gezegd: ‘Gij moet Hiel historisch lezen’. Historisch lezen. Zeg dat aan de brave bevolking, die niet eens poëzie gewoon leest en maar vraagt te vereeren en erkentelijk te zijn. Ik hou anders wel van die aandoenlijke vereering en erkentelijkheid, die zich in den grond om geen poëzie bekommert. Maar waartoe kan het dienen een traditie van milde en domme, van uiterst primitieve kortzichtigheid te onderhouden? Historisch lezen moet leiden tot het erkennen van een historische beteekenis. Historische beteekenis is een vriendelijke omschrijving voor een begrip dat gaat van voorbije beteekenis tot vrijwel geen beteekenis. - Als wij ooit beteekenis hadden zullen we morgen zelf historisch zijn. Fier en bescheiden aanvaard ik mijn betrekkelijkheid.

Er bestaan honderd bijwoorden, die den zin van lezen verknoeien: historisch, doctoraal, maniakkaal... De schoonste en volste zin van het lezen staat in lezen tout court.

Een traditie is eerbiedwaardig, althans in haar goede elementen. Systematische vereering en onverschilligheid zijn synoniemen.

[p. 653]

De families van schrijvers en dichters zijn dikwijls gevaarlijk. Hun bloedverwantschap geeft hun vaak een bewondering in, die als zij van eigenliefde valt te onderscheiden, onhandig is. In hun ijver richten zij monumenten op, die mausolea worden. - Er zijn niet alleen families die overdrijven. Kapelletjes, clans, partijen, volksstammen. Gelukkig dat alleen het Volk, het Ras enz. aan dit euvel ontsnappen... Zij mogen gerust ook hun kleinheid vermonumentaliseeren.

Het één klassiek drama is bekend: de groote man, die in zijn schaduw zijn nakomelingen tot verworpelingen maakt. Het ander klassiek drama werd minder bestudeerd: de nakomelingen, die geen rust hebben, vóór zij den Vader uit zijn weldoenden sluimer hebben gewekt, om zijn historische beteekenis te demonstreeren. Zij houden niet op voor zij hem klein gekregen hebben.

Ik word gewaar, dat ik mij in de beide klassieke drama's inspannen moet om niet teerhartig te zijn. Het persoonlijk drama trilt op mij na: ik ben van de partij der gerâteerde zonen tegen de groote mannen. Nog een beetje en ik zou zeggen: een groot man heeft het recht niet kinderen te bezitten, een groot familievader heeft het recht niet genie te hebben. Het geslacht is slechts duldbaar als een keten van bourgeoise grootheden. Achter den hoogsten top, achter het genie, past slechts de afgrond: ik zie er de kinderen in elk geval in neergesmeten. Want welk groot man is wijs genoeg om tegen zijn kinderen te knipoogen en ze op te voeden in de leer, dat tusschen het genie en het goede leven er slechts een schaduw is van een nuance? Een glimlach en veel misverstanden.

In 't ander geval ben ik even teerhartig: ik ben op de hand van den Vader met nogal beperkte beteekenis, dien zijn zonen willen doen râteeen. - ‘Arme man, het ware beter miskend te zijn. Want miskende dichters hebben nog een toekomst.’

[p. 654]

Het is te simpel dat kunst dienen moet. Te simpel dat kunst geen artistiek gebaar mag zijn, doelloos en onbaatzuchtig. Ik moet dienen, zei ons dienstmeisje, en zij brak de ruit. Ik val doelloos en onbaatzuchtig, zei de sterrenregen, en hij diende vurig en licht. Dienstmeisje en sterrenregen, als in de nieuwe Esopetjes.

Nog niet lang geleden hebben wij een periode van ‘hevig-pure kunst’ gehad: musique, peinture, poésie pure. Absolute kunst. Menigmaal heb ik op het punt gestaan die pure en absolute kunst van mijn inventaris te schrappen. Vooral de muziek heeft mij telkens verhinderd die dwaasheid te begaan: de onmenschelijke muziek van Mozart in de eerste plaats. Onder onmenschelijke muziek versta ik hier dat samenstel van eigenschappen, die allereerst aan de verhoudingen tusschen noten en rythmen, in plaats van aan de bewogenheid van den mensch zijn ontsproten. En na Mozart heeft Bach mij den wenk gegeven om niet uit kortzichtigheid te schimpen tegen een vorm van kunst, louter en alleen omdat mijn eigen branche, de letterkunde, zeer slecht het over boord gooien van den begripsinhoud verdraagt. Ik doel hier vooral op den Bach van ‘L'Art de la Fugue’, die André Gide, bij monde van een romanpersonage, zoo prachtig heeft gekarakteriseerd als: ‘une sorte de temple astronomique’.

Dit neemt niet weg, dat ik steeds den grootsten argwaan ben blijven koesteren tegen alle puurheid, die de esthetische uitstraling zocht los te maken van haar bron. De pure esthetiek nam te veel verijlend afscheid van den mensch uit vleesch en bloed, dat schepsel van een lagere orde: zij werd de trillende lucht boven een moeras. Zij werd een tooverspreuk, een magische suggestie. Zij werd: een bezwijming met gesloten oogen. Gebruiksmogelijkheid? Een prachtig correctief tegen elk plat realisme en tegen een rationalisme dat naar het ander uiterste, de absolute verkalking van de fantasie, zou overslaan. Deze absolute puurheid houdt trouwens, zooals op ethisch gebied die der heiligen, een greintje dwaasheid in, en een vonk argeloosheid,

[p. 655]

die samen wellicht het vuur aan de lont steken van een hoofd vol kruit en genie.

Maar voor de zooveelste maal is het accent weer naar den mensch verlegd, wat mij persoonlijk niet mishagen kan. De kunst, die mij het meest ter harte gaat, begint bij den mensch, waarbij ik steeds Van Vriesland's scherp onderscheid indachtig ben: ‘Er zijn twee soorten menschen, de eene soort bestaat niet.’ Het bestaan van de andere soort begint voor mij bij het temperament. Een vurig hart, een scherpe intelligentie, een helder doorzicht in den gang en weergang van den mensch, een goed begrip van zijn verhouding tot de wereld en wat er achter ligt, een levend blijvende persoonlijkheid te midden van om het even welke sociale orde of groep, of zelfs te midden van den socialen chaos, zijn de allereerste en noodzakelijke elementen waaruit een kunst organisch kan groeien. Daarbij vergeleken is de opium van een lollige vertellersgave of die van esthetische gevelschilders armzalig verdoovend slaapmiddel.

Moest ik op mijn beurt eens offeren aan het spelletje van de theologen der kunst en al mijn losse ideeën in één vaste formule bevriezen ik zou zeggen: Kunst is esthetische vormgeving aan alle levende krachten, die de mensch in zich draagt of waarmee hij zich meet. Ik zou er snel aan toevoegen: uit de esthetische vormen zelf ontstaat, bij verzwakking der levende krachten, de conventioneele parodie der schoonheid. Ik zou er uit afleiden dat de esthetiek altijd de esthetiek moet overwinnen, zooals de mensch om geen mummie te worden, altijd den mensch. Maar ik zou dan moeten voortgaan met die bevroren formules zoo lang en langs zooveel zijden te belichten tot de ijsklomp smelt en de waarheid weer vloeit, wat, zooals die van alle leven, haar eenige natuurlijke toestand is.

M. Roelants