Folium Librorum Vitae Deditum. Jaargang 5

[p. 58]

Twee ordonnanties van het Utrechtse Boekdrukkers, -Binders en -Handelaarsgilde
De ordonnanties van 1599 en 1663 onderling vergeleken
door
A. Hallema

In J.T. Bodel Nyenhuis. De wetgeving op Drukpers en Boekhandel in de Nederlanden tot het begin der XIX eeuw¹⁾, kan men op bladz. 289 over het ontstaan van vakorganisaties het volgende lezen:

‘Reeds tegen het einde der 16de eeuw schijnen de drukkers en boekhandelaars²⁾ zich soms bij de vereeniging van beeldhouwers en schilders aangesloten te hebben. Daarom worden de eerste ook dikwijls “die van de Konste” genoemd. Zij behoorden immers tot een Gild, dat de gewone handswerkslieden overtrof en tot de fraaie kunsten gerekend werd. Zij dus, die de beeldhouw-, schilder-, boekdrukkers-, borduur- en tapijtweverskunst beoefenden, hebben oudtijds in sommige steden van ons land ééne vereeniging gevormd: b.v. te Amsterdam, 's-Gravenhage. Te Leiden en te Utrecht hadden de boekhandelaars een afzonderlijk gild. Van deze Groote Vereeniging was door de schilders, ook voordat de boekdrukkers er zich bij hadden aangesloten, Lucas de evangelist tot beschermheer aangenomen, omdat de overlevering dezen als schilder (verver) voorstelde. Vandaar dat dit Gild meermalen het St. Lucas-gild genoemd wordt. Dit was de toestand tot het midden der 17de eeuw.’

Het zij ons vergund hierbij een paar kanttekeningen te plaatsen. Dat de makers van het boek in stoffelijke zin, dus de zetters en drukkers, de verluchters en de binders, in de 16de en 17de eeuw (eerste helft) een fusie aangingen met de eigenlijke leden van het St. Lucasgild, de mannen van de beeldende kunsten, werd wel speciaal in de hand gewerkt door de verwante arbeid van de

1) Deel IV van de ‘Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel, uitgegeven door de Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels’, Amsterdam 1892.

2) Ook de z.g. verlichters of boekillustrators, zie art. 5 van de Ordonnantie van 1599 hierna.

[p. 59]

‘verlichters’ of boekillustrators, de tekenaars van kaarten, prenten, randversieringen, vignetten enz., die immers ook ‘van de kunst waren.’

Zij vormden als het ware de verbindende schakel tussen schilders en beeldhouwers enerzijds en zetters, drukkers en binders anderzijds, al was dan ook het werk dezer vaklieden een anders gerichte kunst. Toen in de 17de eeuw deze verluchters weer in de achterhoede geraakten en met de ‘afzetters’³⁾ tot de groep van ‘aen-werpelingen’⁴⁾ werden gedegradeerd (art. 18 van de Ordonnantie van 1663) traden de drukkers, zetters en binders ook meer op de voorgrond als afzonderlijke en zelfstandige vakgroep. Dan is er verder het feit, dat volgens Bodel Nyenhuis Utrecht met Leiden de eer genoot de boekhandelaars reeds vroeg in een afzonderlijk gilde verenigd te zien. Wanneer dit echter het geval was, voegt hij er niet aan toe. Intussen waren het juist niet de boekverkopers, doch de drukkers (‘boeckprinters’), binders en verluchters,’ die reeds in 1599 een eigen vakorganisatie stichtten, waaraan het stadsbestuur op 3 december van dat jaar een reglement of ordonnantie verleende. Niet zonder bedenking leest men dan ook Bodel Nyenhuis' bewering, dat de wetten van het Amsterdamse gilde ‘meestal tot grondslag hebben gediend voor de Gildewetten, die we in andere steden vinden. Dit maken we op uit het feit, dat deze van veel jongeren datum zijn en grote overeenstemming hebben met de Amsterdamse’⁵⁾.

Dit geldt beslist niet van het Utrechtse gilde der drukkers enz., dat ruim zestig jaren ouder is dan het Amsterdamse en waarvan de ordonnantie van 1663, uitvoerig behandeld door Bodel Nyenhuis⁶⁾, niet, - zoals deze beweerde -, in de eerste plaats teruggrijpt op het reglement van het Amsterdamse gilde, doch op de ordonnantie van het Utrechtse gilde van 1599. Voorzover dus de bloei van deze gilden samenhing met of bevorderd werd door de oprichting en bloei van een hogeschool of athenaeum ter plaatse,

3) Kunstenaar, die er zijn werk van maakte om manuscripten, tekeningen, schetsen enz. met gepentekende en beschilderde, vergulde hoofdletters te versieren, de zg. minatuur-schilder of tekenaar.

4) Afwijkende betekenis en geheel verouderd voor personen, die als lid van een gilde bij wijze van gunst als zodanig werden toegelaten.

5) T.a.p. bLz. 303.

6) T.a.p. blz. 322-328. Op blz. 322 stelde de schrijver trouwens zelf al vast, dat die tweede Utrechtse ordonnantie van Februari 1633 altijd nog een half jaartje ouder is dan ‘de wet voor het Amsterdamsche Gilde’!

[p. 60]

gold dit zeker niet in de eerste plaats voor Utrecht, dat toen immers nog zulk een instelling voor hoger onderwijs niet bezat.

Jammer genoeg kennen we echter niet de aanleiding tot de stichting van dit soort gilden te Utrecht tegen het einde der 16e eeuw, want de vroedschaps- of raadsnotulen op het jaar 1599 vermelden enkel het feit alsmede de tekst der ordonnantie, waarmee de oprichting van het boekdrukkersgilde officieel werd gesanctioneerd en haar reglement kreeg. Wel waren reeds voordien en ook daarna zowel door de gewestelijke Staten van Utrecht als door de plaatselijke vroedschap der stad Utrecht verbodspublicaties afgekondigd met betrekking tot het drukken of doen drukken van allerlei fameuze libellen, paskwillen en liedekens, oproerige geschriften enz., doch dit alles behoort wel in hoofdzaak tot de ‘wetgeving op de z.g. verboden lectuur’ en heeft met de organisatie der vakgroepen weinig te maken⁷⁾.

Een vergelijking der ordonnantie van 1599 en 1663 toont aan: De oudtste heeft betrekking op de ‘boeckprinters’, dus zetters en drukkers samen, ‘boeckbinders ende verlichters’, de tweede op ‘boeck-druckers, boeck-binders ende boeck-verkopers’, zodat daarin de boekhandelaren de verluchters, kaarttekenaars en allen, die de versieringskunst van het boek verzorgden en bevorderden, hadden verdrongen. Het accent in deze tweede ordonnantie werd dan ook gelegd op concentratie van de handel in boeken enz. binnen de belangensfeer van het gilde.

Terwijl in 1599 de eisen van bekwaamheid voor de drie categorieën: drukkers, binders en verluchters, nog primair zijn en daarom aan het begin van de ordonnantie worden behandeld, worden die voor letterzetter en binder aan het slot van de ordonnantie anno 1663 genoemd en die voor verluchter in het geheel niet meer.

Overigens is in beide ordonnanties het toezicht bij het examen of het afleggen van de proef weinig verschillend. Ten aanzien van de toetreding tot het gilde als weduwe en zoon van overleden gildebroeders dan wel als buitenstaander, zijn de bepalingen in beide ordonnanties vrijwel overeenstemmend.

Bij de tekst van beide ordonnanties geven wij enige aantekeningen.

7) Enkele bijzonderheden daaromtrent vindt men ook bij Bodel Nyenhuis, t.a.p. blz. 101-104, meest ontleend aan Van de Water's Utrechts Placaat-Boek I en III op de jaren 1588-1605. In de 17e eeuw werden deze plakkaten bij herhaling gerenoveerd.

[p. 61]

I Ordonnantie⁸⁾

Bij den raede der stadt Utrecht, verleent den BOECKPRINTERS, BOECKBINDERS ende VERLICHTERS op den 11 Decembris, 1599.

1.	Inden eersten, waer het, dat yemant het Boeckdrucker-, Boeckbinder- ende Verlichters-gilde begeerde te hebben, ende te gebruycken, sal gehouden wesen voor syn gildegelt te geven vyf Carolus guldens van xx stuyvers het stuck, ende noch daerenboven twintich stuyvers te rantsoen^9) gereet, daer van elcken deeken ses stuyvers, die busmeester^10) en de die bode elck vier stuyvers af hebben sullen.
2.	Welverstaende, dat hy alvorens gehouden sal wesen syn proeve te doen in maniere als volcht:
3.	Item, indien het een Boeckdrucker is, dat hij inde vorme sal moeten ende konnen setten, eerst descendiaen, item mediaen of augustijn dagelycxe formaet, het zy nae geschreven of gedruckte copyen, soo in Duytsch als in Latyn, hetzy afgetelt of niet afgetelt, uytgesondert bourchoir^12), Breemer of nonperel^13), des sal hy oock alle formaten, die daer sullen komen, moeten connen aftellen^14).
4.	Ende is hy een Boeckbinder, sal moeten konnen macken een Bybel in folio, in slooten, een cosmographie Munsteri^15), ofte andere diergelycke caertboecken, noch een boeck in octavo op de snee ende leer vergult.
5.	Item, een Verlichter sal moeten afzetten een sphera terrestri^16), ende die koninckrycken, linien ende limiten van dien konnen onderscheyden, ende elck syn coleur naer behoren geven, alles tot

8) Tekst werd ontleend aan de Utrechtse vroedschapsresoluties op het jaar 1599.

9) Hier in de zin van opcenten, bijv. bij de belastingen, inleggeld, vaste contributie; bij wijze van emolument voor de gildebode enz.; vgl. Verdam, Mnl. Wdb. i.v. ransoen, rantsoen.

10) Beheerder van de gildebus voor zieken- en werkloosheidsuitkering.

12) Bourgeois of zg. burgerletter.

13) Nonpareil.

14) Berekenen voor misdruk; vgl. Woordenboek der Nederlandsche Taal, I (1882) i.v. aftellen, kol. 1642.

15) Seb. Münster, Cosmographia, d.i. Beschreibung der gantzen Welt, u.s.w. Basel; de editie van 1628 is de meest volledige en fraaist uitgevoerde, wat de illustraties en druk betreft.

16) Aardbol of globe.

[p. 62]

	discretie van meesters, hun dies verstaende, die daertoe by den deekens in der tyt sullen worden gestelt.
6.	Welverstaende, dat alsulck werck, als voorschreve is, by den genen, die desen gilde begeert te winnen, begost^17) ende opgemaeckt sal moeten worden in presentie van twee meesters, daartoe als voorschreve te stellen, die daer gestadelycken by wesen sullen, ende het werck beginnen van smaenendaechs tot saturdaechs toe, alles tot kosten van den voorschreven gildenwinre^18).
7.	Behoudelycken oock, dat die deekens van desen gilde niemanden en sullen aennemen, voor ende aleer dat hem kennelycken is by een hantschrift van deser stad secretaris, dat sy burgers zyn, op het verbeuren by den deekens van dubbelt burgergelt, tot behoef van deser stadt.
8.	Item sullen in desen ambachte van der Boeckbinders gilde behoren Boeckdruckers, Boeckbinders ende Verlichters, maer anders egeen^19).
9.	Item een gildebroeders outste soon, die sal binnen 's jaers naer het overlyden van syn vaders, syn vaders gilt mogen verheergewaerden^20), ende geven niet meer tot deser gilde behoef dan twintich stuyvers, ende daertoe die deekens, buschmeesters ende die bode haer rantsoen als voorschreve is, behoudelyk dat die soon, indien hij noch geen meester en is, eerst twee jaeren leeren sal moeten, ende synen meester ende die proeve des gilts voldoen, eer hy hetselve gebruycken sal mogen.
10.	Item, waer het, dat eenige gildebroeder storve, soo mach die weduwe vanden selven overledene gildebroeder, dat gilde hebben ende voeren een jaer ende zes weeken, sonder verbeuren, ende wilde sy dan haers overledenen mans gildt langer doen, sal sy hetselve gildt dan mogen winnen met half gelt, gelyck of sy burger ende geboren gildebroeder waer.
11.	Item, als eenige gildebroeder een jongen aenneemt, ofte een knecht te werck set, die onder desen gilde binnen of buyten syn twee jaeren onder eenen meester niet uytgeleert en heeft, sal schuldich syn, leerkints gelt te geven, als dartich stuyvers tot behoef van desen gilde.

17) Begonnen.

18) Proeveling of candidaat.

19) Boekhandelaars waren dus niet genoemd. Zie echter no. 13 en vgl. no. 23 en 24.

20) In gildestukken meestal in de vorm van verheervaerden, een gilde winnen, verbastering van verheergewaden, een uitkering, heergewade als som gelds, jachthond, havik, zwaard enz. aan de leenheer presenteren door de leenman bij de verheffing van een leen, zovaak een nieuwe leenvolger optrad; i.c. verheergewaerden is dus onjuist.

[p. 63]

12.	Item, sal oock den gildebroeder van desen gilde syn selfs kinderen mogen haer selfs ambacht, dat sy met ter handt doen, leeren, sonder eenige leerkindts gelt daer van te geven.
13.	Item, niemant, die geen gildebroeder van desen gilde en is, of hetselve niet voldaen heeft, en sal van nu voortaen in 't heymelick ofte openbaer, ten waer in der stadts schoonhuys^21), geenderhande boecken, hetzy geprinte, gebonden ofte ongebonden, ofte eenige geprint werck mogen maeken ofte vercopen, op poene van vier Carolus gulden, het stuck van XX stuyvers, d' eene helft ten behoeve deser stadt ende d'ander helft tot deser gilde behoef.
14.	Item, waer der eenige meester in desen gilde, die eenige leerjongen besoecken woude een maent ofte sese weecken, met boeckprinten, boeckbinden ofte verlichten, sal geven tot desen gilde behoef twaelf stuyvers, ende indien die jongen aan hetzelve ambacht blyft, soo sellen hem die twaelf stuivers wesen in afkortinge van syn leerkints gelt.
15.	Ende waer het, dat eenich gildebroeder eenige leerjongen aenname, ende syn deekens hetselve niet te kennen en gave binnen veertien dagen, sy die gehadt ofte aengenomen hadden, die soude verbeuren dartich stuyvers ten behoeve als vorens.
16.	Item, een gildebroeder en sal oock geen knecht, die te vooren by een ander meester, buyten ofte binnen deser stadt syn ambacht gedaen heeft, mogen aennemen, ofte hem sal eerst by certificatie, ten minsten by attestatie onder de handt van des knechts meester gebleken syn, dat hy syn meester naer behoren voldaen heeft, op poene als boven.
17.	Item, en sullen oock geen gesellen ofte knechts mogen uyt haerlieder meesters werck gaen, om by een ander te wercken, die haer meester niet voldaen en hebben, dan met consent van denselven haeren meester, op de poene van XX stuyvers, ten behoeve als voren.
18.	Ende en sal oock een gildebroeder, wien syn knecht, sonder hem te voldoen, ontgaen is, syn medegildebroeder, die sulcken knecht weder aengenommen hadde, syn werck, uyt krachte deser ordonnantie, mitten bode van desen gilde mogen doen verbieden.
19.	Ende indien hy als dan denselven knecht boven het voorschreve verboth noch hielde, ofte werckte, sal daer over ten behoeve als voren, telcken reyse verbeuren dartich stuyvers.

21) ‘Een galerije met pylaers halsgewijze, daer onder de luyden drooch ende schoon met haer waren connen staen’, van de Monde, Beschrijving der Pleinen enz. van Utrecht, Tsch. v.d. Monde III, 215 op het jaar 1618.

[p. 64]

20.	Item, sullen die voorschreven gildebroeders, elkanders ambacht ende neeringe wel indifferenter mogen doen ende exerceren, ende sulcke waeren elck verkopen ende uytbruycken, als hun desen gilde ambacht, ende neeringe aendaende goetduncken sal.
21.	Dan een gildebroeder en sal geen werck mogen laten maecken tot een ander mans huys, dat geen gildebroeder en is, opt verbeuren van twee gulden, ten behoeve als voren.
22.	Maer sal een gildebroeder buytens huys wel een knecht mogen setten ende in synen dienst hebben, dan die knecht en sal mit sulck werck buyten syne meesters winckel niet mogen toonen ofte hetselve vercopen, op poene voorschreve elck half ende half betalen.
23.	Nochte en sal oock alsulcken knecht onder dexel van die voor niemanden anders, als voor synen meester, op wiens name, dat hy dat werkt, eenige boecken mogen maecken ofte vercoopen, op poene als voren.
24.	Item, alsoo dagelycx gebeurt, dat veel vreemde personen van buyten binnen Utrecht komen, ende vercopen geprinte boecken, ofte brieven, die dagelicx opgeslagen ende voor de kercken^22) ende by de huysen verkocht worden, daer by desen gilde merckelyck verhindert ende beschadigt wordt, dat sulcx voortaen by dese ordinantie sal wesen verboden, uytgesondert alleen op Saturdagen, ende in de vrye merckten deser stadt, ten ware hy een plaets in 't schoonhuys gehuurt hadde, daer hij 't allen tyde sal mogen voort doen in conformité van de XIIIen articulen voorschreven.
25.	Dit alles by provisie ende op een versoeck, ende geduerende dese ordonnantie tot wederseggen des raets deser stadt, die aen haer hout deselve te mogen veranderen, vermeerderen ofte verminderen naer haer goetduncken, ende oock de duysterheyt ende questie, die daerop mach vallen, te interpreteren.

Aldus gedaen t Utrecht in den Raedt, op den IIIen Decembris, 1599, ende was ondertekendt

J. de Leerdam.

22) Verkoop van boeken, kleine drukwerkjes e. dgl. vóór de kerken als centra van stad en dorp kwam in de Middeleeuwen veel voor, ook nog in de 16de eeuw. Meer nog dan in de openbare gebouwen kwam hier het publiek bijeen.

[p. 65]

II ordonnantie op het boeck-druckers, boeck-binders ende boeck-verkopers gilde binnen de stadt Utrecht,
gearresteert den tweeden Februarij 1633²³⁾.

I.

Eerstelijck sal niemand, geen Gilde-Broeder of Suster wesende, selfs of door anderen mogen Drucken, Binden of Verkoopen eenige Boecken, Caerten, Prenten, gebonden of ongebonden, noch eenigh Gedruckt Goedt of Waren, die deses Gildes sal mogen aengaen, nochte daer van in dese Stadt en Vryheydt van dien eenige Winckels opsetten, op pene van 't verkochte Werck, en van twaelf gulden daer -en- boven t'elcken reyse te verbeuren.

23) Tekst ontleend aan de bundel ‘Placaten ende Ordonnantien, midsgaders Publicatien, Waerschouwingen en Extracten uyt de Resolutiën van d'Ed. Vroedschap der Stad Utrecht, als mede van de Steden Amersfoort, Wijck en Montfoort. Tot Utrecht, gedruckt by Willem van Paddenburgh, Ordinaris Drucker der Ed. Mog. Heeren Staten 's Lands van Utrecht, Anno 1680, berustende in de Bibliotheek der Rijks Universiteit, L qu 798iii. Vgl. ook Van de Water, t.a.p. III, 762 vlg.

II.

Item sullen geene School-meesters²⁴⁾ of Matressen aen haere Discipelen, Scholiers of andere eenige van deses Gildes Waren, t sy Boecken of anders mogen verkoopen, of voor de selve van buyten ontbieden, op pene van ses gulden yeder reyse te verbeuren, uytgesondert dat de Mars-kramers gepermitteert sal wesen de Almanacken²⁵⁾, al-hier gekocht, langhs de straet te mogen venten.

24) Deze zochten daarin vaak een bijverdienste.

25) Almanakken en zg. prognosticaties waren gedrukte geschriften, die buiten de sfeer der boeken, kaartboeken enz. vielen, als zg. afval.

III.

Is noch verstaen, dat geen Gilde-Broeder hem sal mogen verhuyren of laten gebruycken van Persoonen, buyten desen Gilde wesende, tot executie van deses Gilds Neringe, op pene van hondert²⁶⁾ gulden, ende sullen die van 't Gild haer werck oock moeten laten maken by een van den Gilde, op pene van drie gulden.

26) De boeten bij overtreding waren nu veel hoger gesteld dan in 1599.

IV.

Dat geen vreemdelingen waren van desen Gilden in dese Stad en Vryheyd van dien sullen mogen veylen, verkoopen of verhande-

[p. 66]

len als aen die van de Gilden, op pene van boven 't goet te verbeuren vijftigh gulden, en soo wie eenige waren van buyten inbrenght om aen 't geheele Gild te verkoopen, sal al-vorens een pertinente Catalogus van deselve Waren aen de Dekens moeten geven, om die van 't Gild te laden²⁷⁾, tegens de beraemde tijdt de Verkoopinge alleen in de Gilde-Kamer te doen, sonder dat eenige buyten Boeckverkoopers of andere daer by sullen mogen komen, als met consent van de Dekens, en sullen die Verkoopers van yeder gulden geven een stuyver van de gulden boven de gewoonlycke onkosten, of anders sal een van den Gilde op bevel van de Dekens soo veel als dat bedraeght, moeten in houden en den Verkooper het selve korten om den Bus-meester te voldoen. Maer die van desen Gilde, hare eygen Waren gelijck voorsz. verkopende, sullen maer geven half geld, sonder daer onder te mogen verkoopen andere Luydens Waren, op de verbeurte van vijf en twintigh gulden en sal de Bode voor 't laden hebben vijfthien stuyvers.

27) Te doen oproepen; vgl. Verdam, Mnl. Wdb. i.v. laden.

V.

Die van desen Gilde sullen maer op eene plaats mogen Winckel houden, haere Waren niet mogen omdraghen, noch op Straten, noch op Merckten, Kerck-hoven²⁸⁾ of andere publicque Plaetsen voor-stellen of verkoopen, uyt-gesondert des Saturdaeghs en in de Jaer-merckten, op pene van t'elckens te verbeuren ses gulden.

28) Eveneens publieke plaatsen, nu in plaats van vóór der kerk; zie Art. 24 van de Ordonnantie anno 1599.

VI.

Die van dit Gild sullen hare Waren niet mogen verkoopen bij openbare Auctien, ten ware syluyden van dese Neringe waren, en met Eeden verklaren, dat sy dese Neringe voor altijt wilden verlaten, ende soo wie een publique Auctie aengevangen of voltogen heeft, sal metter daet dit Gilde verliesen en daer noyt weer toegelaten worden, uytgesondert dat nae 't Overlijden van Man of Vrouw, hen-luyden soodanige Auctien alleen tot Boedel-scheydingh vry sal staen, ende soo wie anders dede, sal verbeuren vijftigh gulden, en even-wel dese Neringe moeten verlaten.

VII.

Dat voorts-aen geen Boecken by openbare Auctien sullen mogen worden verkocht dan alleen die achter-gelaten zyn by Persoonen in dese Stadt ende Provintie over-leden, op verbeurten van hondert gulden, ende boven dien de Auctien moeten staken; oock sul-

[p. 67]

len geen Inwoonders van dese Stadt ende Provintie hare Boecken by haer leven meer als een-mael alsoo mogen verkoopen, en alleen nae dat sy hier toe al vorens geobtineert sullen hebben, consent van de Ed. Achtbare Heeren Regeerders deser Stad op pene van vijftigh guldens.

VIII.

Dat soo wel die van 't Gild als anderen die Auctie houden willen, al-vorens de Schriftelicke Catalogus aen de Dekens sullen moeten over-leveren, die deselve Boecken sullen mogen visiteren, en aen de selve verklaren den Eygenaer van dien, en soo den Drucker sonder dat sulcks geschiet ware, den Tijtel van soordanigen Auctie liet affigeren, of de Catalogus distribueren, sal verbeuren vijf en twintigh gulden.

IX.

De soodanige Verkoopers sullen, als t bij de Dekens vereyscht ende by den Gerechte goedt gevonden wordt, al-vorens d'Auctie te mogen aen. vangen of laten voort-gaen, voor Commissarissen van 't Gerechte deser Stad verklaren moeten, dat alle de Boecken, in haer Catalogus vermelt, haer eygen zijn, ende geen van dien in Commissie of Factorye hebben³⁰⁾, ende datse alle by den Overleden achter gelaten zijn, op pene van vijftigh gulden, en even-wel de Auctie na gedaene denunciatie³¹⁾ moeten staken: Alle 't welcke oock plaets hebben sal tegens die genen, die bevonden wordt soodanige verklaringhe fraudeleus of niet nae waerheyd gedaen te hebben.

30) Het inbrengen van boeken was dus streng verboden.

31) Bekendmaking; officiële kennisgeving.

X.

Dat alle Auctien sonder intermissien aen den anderen sullen moeten voortgaen, op pene van ses guldens t'elkens te verbeuren en sal den Erf-huys-meester³²⁾ geen Boecken buyten de Catalogen mogen verkoopen, op pene van twaelf guldens elcke reys te verbeuren.

32) Stedelijke beambte, die als afslager, ondernemer van publieke verkopingen fungeerde en onder ede stond.

XI.

De Erf-huys-meesters³²⁾ en sullen in geen Erf-huysen³³⁾ mogen verkoopen eenige Boecken, Caerten, Prenten of andere koopman-

32) Stedelijke beambte, die als afslager, ondernemer van publieke verkopingen fungeerde en onder ede stond.

33) Ook boelhuizen, waar voor boedelscheiding en erfdeling openbare verkopingen plaats vonden.

[p. 68]

schappen van desen Gilde, die van buyten in komende en vremde toe-behooren op pene als by 't achtste articul van de Ordonnantie van Erfhuysen van den 2 Mey 1638³⁴⁾.

34) Eveneens in de bundel van Paddenburgh opgenomen.

XII.

Niemand sal tot dit Gild toe-gelaten worden als nae dat hy sal bewesen hebben van sijn Borger-recht, tsy by Geboorten of aenneminge met acten van den Secretaris deser Stad geteekent, en nae dat hy in dese Stad drie Jaren geleert heeft³⁵⁾, ten minsten twee Jaren bij eenen Meester.

35) Opleiding in het vak genoten.

XIII.

Yemand behoorlijcken gequalificeert, dit Gild willende winnen, sal by 't aengeven aen de Dekens voor 't Gild betalen ses gulden, en tot rantsoen drie gulden, daer van yeder Deken sal hebben achthien stuyvers, den Bus-meester en Bode yeder twaelf stuyvers, en dan zijn bequaemheid toonen met der Gilde proef.

XIV.

Een Letter-Setter sal moeten konnen setten en af-tellen, een Brevier Vorm³⁶⁾ schoon en weer-druck in duodecimo, nae een geschreven Copye die hem bij de Proef-meesters sal worden voor gestelt, op de selve proef leveren, ende op 't loot weder corrigeren, en alle Formaten konnen af-tellen en over-slaen, die de Dekens en Proefmeesters hem geven sullen.

36) Een kleine lettersoort, 6 punts, oorspronkelijk gebruikt voor het drukken van brevieren, getijden- of gebedenboeken.

XV.

Een Boeck-binder sal moeten konnen in Binden ende opmaken een Bybel of ander Boeck in Folio, met sloten en beslagh en een Caerteboeck in Mediaen, midsgaders een Boeck in Octavo op snee en leer Verguld.

XVI.

Een Gild-winder³⁷⁾ sal zijn Proef-werck in een loopende weeck moeten vol-trecken, des Manendaeghs beginnen, en voort continueel werckende, in presentie van twee Meesters by de Dekens te stellen, die daer by gestadigh sullen moeten wesen, waer voor hy yeder Meester des daeghs geven sal twintigh stuyvers en den Bode

37) Proeveling of candidaat voor het gilde.

[p. 69]

eens³⁸⁾ dertigh stuyvers, ende het werck Saturdaeghs volmaeckt hebben, 't welck dan by de Proef-Meesters in presentie van de Dekens goedt gekent wordende, sal tot het Gild geadmitteert wesen, alsdan gelaeckt³⁹⁾ wordende, sal de proef op nieuws moeten doen, en betalen de leges van de Proef-meester, ende het rantsoen.

38) Voor eenmaal, in totaal.

39) Afgekeurd, waarna afwijzing volgde.

XVII.

Een Soon oft Weduwe van een overleden Gild-verwant⁴⁰⁾ sal binnen 's Jaers naer 't Over-lijden het Gild mogen ver-her-vaerden⁴¹⁾ met half geldt en rantsoen; een Soon sal niet-te-min sijn Proef moeten doen als voren, en daer van halve leges geven, een Weduwe het Gild als voorsz. verhervaert hebbende, sal het mogen voeren soo langh sy ongetrouwt blijft, en anders getrouwt zijnde, maer Jaer en dagh nae haer Mans afsterven.

40) Vgl. bloedverwant.

41) Hier is de vorm goed gespeld; vgl. noot 20.

XVIII.

De Verlichters en Af-setters⁴²⁾ sullen maer aen-werpelingen⁴³⁾ zijn ende sullen in 't Gild aengenomen worden, mits daer aen betalende drie gulden, doch en sullen niet mogen eenige Boecken Drucken oft doen Drucken, Binden, verhandelen noch verkoopen, directelijck noch indirectelijck, op pene van t'elckens te verbeuren ses guldens.

42) Randversierders.

43) Zie Inleiding hiervoor.

XIX.

Niemand sal mogen aen-nemen meer als twee leer-Jongens, onder wat pretext het oock zy, op verbeurte van ses gulden, en den Jongen te moeten verlaten⁴⁴⁾, ende als yemand een leer-Jongen aenneemt of te werck stelt, alwaer 't oock sijn Soon, sal sulcks binnen XIV dagen daer na de Dekens notificeren⁴⁵⁾, en daer by alleen voor vreemde⁴⁶⁾ aen 't Gild geven twee guldens, op verbeurte van dubbelt leer-geld, welcke leer-Jongens twee Jaer continuelick aen den anderen op haer Vaders- en Meesterswinckels sullen moeten uit-dienen, en voor de tijd wech gaende, by niemandt anders mogen aengenomen worden, op pene van t'elckens te verbeuren drie gulden, en indien des leer-Jongens Vader of Meester quam te Over-

44) Ontslag geven, bedanken.

45) Opgeven.

46) Interpoleer: leerjongens; vreemde in tegenstelling met zonen.

[p. 70]

lijden, sal hem, 't werck continuerende, af-slach van syn leer-Jaren strecken den tijdt die hy by den selven geleert heeft.

XX.

Een Knecht moet sijn bedongen tijd uytdienen, soo dat niemand anders den selven naer gedaene waerschouwinge sal mogen werck geven of sal soo wel den Meester als Knecht yeder dagelijcks verbeuren vijf en twintigh stuyvers.

XXI.

Dat alle de voorsz. boeten sullen vervallen tot profijt van den Officier, den Aelmoeseniers⁴⁷⁾ en het Gild, elck een derden-deel.

Aldus provisionelijck gearresteert ter Vergaderinge van de Ed. Vroedschap der Stad Utrecht, die aen haer behoud 't recht omme de voorgaende Articulen deser Ordonnantie nae haer wei-gevallen 't allen tijden te mogen dispenseren, amplieren, dresseren, interpreteren en annulleren, op den tweeden Februarij 1663⁴⁸⁾.

In kennisse van mij,

J. Quint.

Gedrukt 1679.

De Vroedschap der Stad Utrecht, interpreterende de woorden in 't vierde Articule van 't Boeck-verkoopers-Gilde-Ordonnantie, gestelt boven de gewoonlijcke Onkosten:

Verstaet dat de Verkoopers voor de selve onkosten van het afslaen⁴⁹⁾), op en uyt-schrijven der rekeningen sullen van yeder gulden vier penningen geven, sonder tot Bier of ander drinkgeld yets te mogen vorderen.

Ende en sullen voortaen de Boeck. verkoopers den prijs van de Boecken die sy-luyden op de Tafel brengen ofte doen brengen, selfs ofte door anderen, directelijck ofte indirectelijck niet mogen verhogen op pene van ses gulden, maer wel op te houden, mids betalende ten behoeven van 't Gilde van soodanige op-gehouden Boecken vier penningen van yeder gulden.

Actum den XIVen Mey 1666.

J. Quint.

47) Armbestuurders of -verzorgers.

48) Hetgeen in de 18de eeuw na 1728 slechts met enkele artikelen van deze ordonnantie is geschied, die dus van kracht bleef tot de opheffing der gilden op het einde dier eeuw.

49) Verminderen.