Folium Librorum Vitae Deditum. Jaargang 5

[p. 71]

Doctor Pieter Baardt als plagiator

Om de democratische gedachte allegorisch duidelijk te maken, wordt in de literatuur wel eens gebruik gemaakt van een wedstrijd der ledematen. De maag bijvoorbeeld tracht te bewijzen, dat alleen zij voor de instandhouding van het lichaam onmisbaar is, en daarom over de rest mag heersen. Tenslotte blijkt dan altijd, dat alle ledematen even belangrijk zijn en dat geen van alle gemist kan worden.

Een dergelijke wedstrijd der ledematen is ook de inhoud van een klein boekje, dat onder de titel Leedenstrydt in 1630 bij Aert Meuris in Den Haag verscheen, zonder naam van de schrijver. In het lange gedicht in alexandrijnen houden eerst de zintuigen hun betoog, daarna komen twee minder decente lichaamsdelen op niet ongeestige wijze aan het woord. Het boekje - 30 bladzijden in kwarto - is zeldzaam.

Wie was de schrijver? In een exemplaar, dat ik een tijd geleden in handen had, noemde een oude inscriptie Pieter Baardt als auteur, de schrijver van Deughdenspoor. Ook van Doorninck zegt, dat hij de schrijver van Leedenstrydt is (No. 2106). De Catalogus der Bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden daarentegen geeft tussen haakjes als schrijversnaam die van A. Stikke (deel I blz. 334).

Ik heb getracht, de vraag naar de schrijver op te lossen, en ben er mee begonnen, de aanwijzingen van de oude inscriptie en van Van Doorninck na te gaan. De Stedelijke Bibliotheek van Leeuwarden bezit onder No. A 1149 een boekje van Baardt: Spiegel van ialousy; ofte afgunsticheyt van staet, afghebeeldet door den vermaeckelijcken leden-striidt. Leeuwarden, 1634; en onder No. A 970 een ander boekje van dezelfde schrijver: Democratia corporis humani; dat is, Leden-stemminghe des menschelijcken lichaems... Leeuwarden, 1640. Beide uitgaven bevatten hetzelfde gedicht (in 1640 vermeerderd met een inleiding en een commentaar in proza) in viervoetige trochaeische verzen. Met de Leedenstrydt van 1630 vertoont het zeer veel verwantschap. De volgorde der betogen en het verloop der gedachtengangen zijn identiek. Behalve het metrum zijn stijl en dictie enigszins veranderd. Ter vergelijking moge hier een willekeurig gekozen stukje uit beide gedichten dienen. Het is de aanhef van de toespraak, die de neus houdt.

In Leedenstrydt van 1630 luidt deze aanhef:

[p. 72]

Neus

Neen holla sprack de Neus, waer ick voor u niet open
Soo waert ghy doch al langh in vuyligheyt versopen.
Ick reynige de Pan, de Herssens, en de paen
Daer door het leven moet in u gesichte gaen,
Geduyrigh is mijn deucht, en in u oude dagen,
Als ick daer niet en waer wie sou de brillen dragen?
Wie sou de teere Geest in 't bloeyen van de Mey
Verquicken met de reuck, wie sou soo veelderley
Gebreecken wederstaen? wat sou de Mondt gebruycken
Voor hulpe van haer spraeck? wie sou de Lonte ruycken.
Ick ben u Medecijn, u Brillen-sael, u Sluys,
De eere van u spraeck, de gevel van u Huys.
Aen my de Wijsen sien de deughden van u sinnen,
U Wijsheyt, u Verstandt, u Laten en beginnen,
Mijn kleynigheyt is schoon, mijn hooghte die my laeckt
Die heeft wel eer alleen de Koningen gemaeckt,
So dat ick seggen mach al isse breedt, of smal,
Of lanck, of blanck, of blondt, de Neuse wint het al.

In Leden-stemminghe en in de Spiegel der ialousy luidt dit begin als volgt:

De reucke

Holla! quam de Neus ghelopen,
Stond ick maer niet voor u open,
Langh waer al u roem gheleydt,
In sijn eyghen vuylicheyt.
Ick ontlast de Pan en Harssen,
Vande Fluymen die haer parssen,
Ick doe reynighen de pa'en,
Die tot Oog en Oren gaen.
Ick moet in mijn oude dagen,
U den Bril te vooren draghen,
Daer ghy, swack, en heel beroest,
Anders 't kijcken laten moest.
Wie vermaeckt de teere Gheesten,
Van de Menschen 't aldermeeste,
Door de wasem van 't Ghebloomt,
Als de lieve Meytijdt coomt?
Wat sou 't Mond-stuck connen spreken,

[p. 73]

 

Waer ick wech, of vol Ghebreken?

 

Wat Soldaet doch onder Son,

 

Ofter Lonte ruycken kon?

 

Moet ick niet u Doctor wesen,

 

Van u Sieckten te ghenesen?

 

Ben ick niet der Brillen-Zael?

 

Sluys en Lossingh altemael?

 

Van u reden ben ick d'Eere,

 

Die ghy nimmer, nae begeeren,

 

Cierlijck over-breghen sult,

 

Waer ick met wat vuyls ghevult.

 

Van u Trony, van u Kevel,

 

Van u huys, ben ick de Ghevel,

 

Aen my siet men het ghebreck,

 

Van een Cloeckaert, van een Geck;

 

Ben ick cleyntjes, en besneden,

 

Dat 's een Schonicheyt van Leden.

Een vergelijking maakte de veronderstelling mogelijk, dat Pieter Baardt vier jaar na het verschijnen van de eerste druk het geheel voor nieuwe publicatie een gewijzigde vorm zou hebben gegeven.

Bevredigd was ik door deze voorlopige oplossing niet. Ik ging dus ook de in de Catalogus der Maatschappij van Letterkunde aangeduide mogelijkheid na. De biographie van Adriaan Stikke (Sticke) in Nagtglas, Levensberichten van Zeeuwen (deel II blz. 709) noemde slechts één werk van Stikke, namelijk zijn vertaling van Erasmus' Lof der Zotheid ‘waarbij gevoegd is de levensstrijd van denzelve heere...’ Een aanvrage te Leiden werd door de Universiteitsbibliotheek zeer welwillend beantwoord. Men wist daar echter niet, waarom het boekje in de negentiende eeuw aan Stikke was toegeschreven. Meer licht werd op het vraagstuk geworpen door het feit, dat men mij op het ook bij Nagtglas genoemde werk attent maakte, waarvan de werkelijke titel luidt: Lof der zotheid... door Adriaan Stikke, Heere van Breskens, waer by gevoegt is de Ledenstryt (dus niet levensstrijd!) Van den zelven Heere, In Opper Hongarije te Duitsch Proben, in den Jaere 1626 gedicht. Het boek verscheen te Deventer in 1689 en bevat de letterlijke herdruk van het gedicht van 1630. In de inleiding wordt gezegd p. (IV) ‘... voegen wy hier by den Ledenstryt, een werk van zyne (Stikke) eigene vinding; dat voorhene Doctor Peter Baert, een Vriesch geneesmeester, zo zeer be-

[p. 74]

haegt heeft, dat hy het, hoewel met verandering, op zynen naem hebbe bestaen uit te geeven.’

En om alles nog duidelijker te maken staat aan het einde een gedicht door A(driaan) S(tikke) H(eer) V(an) B(reskens):

p. (219):

Byvoegsel.

Een man van goet verstant
Quam dit gedicht ter hant;
En mits hy daer geen naem
Zagh onder, om bequaem
Te weten, wie de vaêr
Van zulken maeksel waer,
Zoo drukt hy zynen ring
Op dezen vondeling.
Maer om niet licht bekent
Te worden, en geschendt
Gelyk Esopus kaeuw
Met pluimen van de paeuw
Zoo ging hy dit ontleen,
En heel en al verkleen,
En nam het doen weer aen,
Als eerst van hem gedaen.
Is dat nu wel geklaert?
Zo dankt het Doctor BAERT.

Hiermee was dus aangetoond, dat Stikke de schrijver van het gedicht is en dat Pieter Baardt een reeds door de auteur gehekeld plagiaat heeft gepleegd.

Om zeker te gaan volgde ik tenslotte nog een andere aanwijzing door Nagtglas gegeven. Hij deelt namelijk mede, dat in 1875 door Frederik Muller een handschrift werd verkocht: Gedichten van Adriaan Stikke, Heer van Breskens. Dit handschrift berust nu in de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam. Het bevat op 1150 bladzijden ongeveer 900 gedichten en is hoogstwaarschijnlijk door Stikke zelf gescheven. Na een opdracht begint het meteen met onze Leedenstrydt ‘gedaan in over Ungeren’. Aan het einde leest men nog iets uitvoeriger ‘Gedaan tot Teutz Provaan een marckvleck in Over Ungeren, den 22 septem. st. novo 1626.’ Daarna volgt het boven weergegeven gedicht uit de uitgave van 1689.

Ik geloof niet, dat er nog twijfel bestaat aan het auteurschap van Adriaan Stikke.

G.