Folium Librorum Vitae Deditum. Jaargang 5

[p. 46]

De Bibliotheca Heinsiana

Van de 17e eeuwse boekenveilingen, die in Nederland werden gehouden, was de verkoping van de bibliotheek van Nicolaas Heinsius (1683) stellig de meest opmerkelijke. De veiling stak wat qualiteit en quantiteit van het aangebodene betreft verre uit boven alle tot dusver in Nederland gehouden aucties, en Willems getuigt dan ook terecht: ‘La Bibliothèque de Heinsius contenait la plus riche collection de livres qu'un particulier eût formée jusqu'alors en Europe pour l'étude de l'antiquité classique’¹⁾.

Des te betreurenswaardiger mag het heten, dat een behoorlijke studie over deze veiling - voor de tijdgenoten een evenement -nog steeds ontbreekt.

Het land, waar de boekenveilingen hun oorsprong vonden, heeft zich trouwens altijd weinig bekommerd om de historie van dit belangrijke onderdeel van de boekhandel. Is het eigenlijk niet beschamend, dat de enige desbetreffende studie, die van Frederiks²⁾, dateert van meer dan 60 jaren geleden? - Het is overigens merkwaardig, dat Frederiks van de Bibliotheca Heinsiana in het geheel niet rept, terwijl hij zich uitsluitend met de 17e eeuwse veilingen bezig houdt³⁾.

Nu is het gelukkig niet zo, dat Heinsius' beroemde boekerij aan de aandacht van alle historici zou zijn ontsnapt. We vinden enkele gegevens in de verschillende biographische woordenboeken, o.a. bij van der Aa⁴⁾ en in de te weinig bekende maar nog altijd waardevolle studie van Hofman Peerlkamp⁵⁾. Last not least heeft een kleine 35 jaar geleden degene, die we de Nestor der Nederlandse veilingbezoekers mogen noemen, E.J. van der Linden, een korte bespreking aan de Bibliotheca Heinsiana gewijd⁶⁾. Van laatstgenoemd artikel heb ik mede voor enkele der hiernavolgende gegevens een dankbaar gebruik kunnen maken:

1) A.C.J. WILLEMS, Les Elsevier; histoire et annales typographiques (Bruxelles, 1880), p. 230 (no. 925).

2) J.G. FREDERIKS, Belangrijke auctiën in vroeger tijd. In: Bijdragen tot de geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel. 5e Deel. (Amst., 1892-1895). pp. 272-338.

3) De auteur bespreekt achtereenvolgens de veilingen Chr. Porret (1628), Marnix (1599), Thijsius (1653), Pauw (1654), Scriverius (1663), Golius (1668) en Corn. Nicolai (1698).

4) A.J. VAN DER AA, Biographisch woordenboek. (Haarlem, 1852-'78) sub voce Nic. Heinsius.

5) P. HOFMAN PEERLKAMP, De vita Neerlandicorum qui carmina latina composuerunt. (Haarlem, 1838), p. 426-431.

6) E.J. V(AN) D(ER) L(INDEN), Bibliotheca Heinsiana. In: Het Boek, deel XI (1922) pp. 286-287.

[p. 47]

Nicolaas Heinsius, zoon van Daniel Heinsius en Ermgard Rutgers, werd op 29 Juli 1620 te Leiden geboren. Opgevoed door zijn beroemde vader, ontwikkelde hij reeds zeer jong een grote aanleg voor studie, in het bijzonder voor de klassieke talen. Hij was amper 17 jaar oud, toen hij zijn eerste Latijnse gedichten publiceerde en zijn correspondentie met bekende geleerden een aanvang nam. Het grootste deel van zijn leven bracht Heinsius door in diplomatieke dienst, o.a. aan het hof van Christina van Zweden, later als resident te Stockholm. In 1671 trad hij uit de staatsdienst om zich metterwoon te Vianen te vestigen. Hier bracht hij zijn laatste levensjaren, voornamelijk met studie, door. Hij overleed op 7 October 1681 en werd in zijn vader's graf in de Pieterskerk te Leiden bijgezet⁷⁾.

De Bibliotheca Heinsiana, zoals zij in de veilingcatalogus beschreven is, imponeert door haar grootte. Zelfs als men in aanmerking neemt, dat twee generaties aan de opbouw hebben gewerkt, dan nog verbaast men zich over de omvang van de boekerij. Over de omstandigheden, waaronder tot verkoop werd besloten, weten we niets. Nicolaas had twee zoons Daniël (geb. April 1652) en Nicolaas Jr. (waarschijnlijk in 1656 geboren), beiden buitenechtelijke kinderen uit zijn verhouding met Margaretha Wullen. Toen na acht jaar procederen de echtverbintenis, waartegen Nicolaas zich steeds had verzet, eindelijk tot stand kwam (15 Aug. 1665), werden de beide kinderen geëcht en daarmede in rechte erfgenamen. We weten, dat een groot deel van Heinsius' vermogen bij deze processen verloren ging en het is heel goed mogelijk, dat Margaretha Wullen na Nicolaas' dood in weinig rooskleurige omstandigheden achterbleef. Dit zou een der redenen kunnen zijn, waarom tot verkoop werd besloten. Daarbij komt nog, dat in het jaar van de verkoping, 1683, geen der erfgenamen meer grote belangstelling voor de bibliotheek zal hebben gehad. Nog tijdens het leven van zijn vader immers, op 20 Februari 1680, werd Nicolaas Jr. - verdacht van moord op een slagersknecht - door het Hof van Holland verbannen buiten Holland, Zeeland Friesland en Utrecht op straffe des doods, waarbij zijn goederen verbeurd werden verklaard. Hij verbleef toen al buitenslands om na vele omzwervingen eerst in 1695 naar Nederland terug te keren. Nicolaas' oudere broer Daniel (over hem is weinig bekend) schijnt in die jaren raad van Indië te zijn geweest. Uit niets blijkt,

7) Uitgebreidere biographische gegevens o.a. in: Nieuw Nederlandsch Biografisch woordenboek. Onder red. van P.C. Molhuysen en P.J. Blok. Deel II (Leiden, 1912), kolom 557-560.

[p. 48]

dat hij zich tot studie aangetrokken heeft gevoeld, en het valt dan ook niet aan te nemen, dat Daniel op het behoud van de boekerij prijs heeft gesteld. Margaretha Wullen zelf tenslotte was in 1682 tegen de zestig jaar oud (op 30 September 1656 noemde zij zichzelf reeds meer dan 30 jaar oud). Van haar is getuigd, dat haar levenswandel verre van onberispelijk was. Dat zij voor de bibliotheek van haar echtgenoot enige affectie koesterde, is mede gezien de gebeurtenissen die vooraf gingen, derhalve zeer onwaarschijnlijk. Het was onder deze omstandigheden, dat de verkoop van de Bibliotheca Heinsiana, op 15 Maart 1683 een aanvang nam.

Met het maken van de catalogus moet de auctionaris, de Leidse boekhandelaar Johannes de Vivié, reeds spoedig na de dood van Nicolaas Heinsius Sr. (7 October 1681) begonnen zijn. Het sorteren en beschrijven toch van de boeken dezer omvangrijke bibliotheek betekende zeker enkele maanden werk, terwijl met het zetten, corrigeren en afdrukken van de catalogus ook weken gemoeid geweest zullen zijn. Nochtans kwam de catalogus reeds in 1682 van de pers, hetgeen een indicatie mag zijn, dat direct na Heinsius' dood tot liquidatie werd besloten. Men schijnt overigens eerst nog een poging te hebben gedaan de bibliotheek in haar geheel aan de Leidse Universiteit te verkopen. Het toenmalige curatorium wenste echter te bezuinigen en wees het aanbod van de hand⁸⁾.

De catalogus van de Bibliotheca Heinsiana zelf plaatst ons voor enkele bibliographische problemen: Er bestaan n.1. verschillende uitgaven, die wat het ‘voorwerk’ betreft nogal uiteenlopen. We hebben evenwel een stevig houvast aan het feit, dat de titel en de eventuele rest van het voorwerk in geen der exemplaren in de collatie z ij n opgenomen. De eigenlijke catalogus begint telkenmale op pag. 1 met signatuur A (1). Dit wettigt de veronderstelling, dat het, reeds vóór de druk begonnen werd, in de bedoeling lag van elkaar afwijkende exemplaren samen te stellen, anders was stellig de normale weg gevolgd en had de titel deel van de collatie uitgemaakt. In dit verband moge allereerst worden opgemerkt, dat de catalogus onder auspiciën van niemand minder dan de Elseviers verscheen (de druk is een der vele Annex-Elsevier-uitgaven). De uitgevers gaven er zich kennelijk zeer goed rekenschap van, dat de catalogus van deze belangrijke boekenverzameling een beter lot verdiende dan na afloop

8) v.d. Linden op. cit.

[p. *1]

Afb. 1

[p. *2]

Afb. 2

[p. *3]

Afb. 3

[p. *4]

Afb. 4

[p. 49]

van de auctie de vergetelheid in te gaan. Men drukte dus één titel voor exemplaren, bestemd voor de veilingbezoekers, terwijl een tweede titel werd gereserveerd voor exemplaren, die ten verkoop werden aangeboden; deze laatste werd naar het schijnt nog eens met kleine wijzigingen herdrukt. De titel van de eigenlijke veilingcatalogus vindt men bij Willems⁹⁾. Hij onderscheidt zich van de titel van het door mij geraadpleegde exemplaar, - waarvan hieronder de beschrijving volgt - door de volgende toevoeging:

‘... Cujus bibliothecae publicam faciet auctionem Lugduni Batavorum, Johannes de Vivie, bibliopola, ad diem lunae 15. Martii, anni 1683. Stylo novo et sequentes. Lugd. Batav., apud Johannem de Vive (sic!), 1682.’ (afb. 1).

Overigens heeft dit exemplaar (in het bezit van het Antiquariaat Menno Hertzberger) de volgende titel:

BIBLIOTHECA / HEINSIANA / SIVE / CATALOGVS / LIBRORUM, / Quos, magno studio, & sumtu, / dum viveret, collegit / VIR ILLVSTRIS / NICOLAUS HEINSIUS, / DAN. FIL. / In duas partes divisus. / (drukkersmerk der Elseviers: Non Solus) / LVGD. BATAV. / Apud IOHANNEM DE VIVIE, / MDCLXXXII. (afb. 2).

Het door Van der Linden beschreven exemplaar der Amsterdamse Universiteitsbibliotheek tenslotte heeft de verbetering ‘sumptu’ inplaats van ‘sumtu’, terwijl het eveneens verbeterde adres luidt: ‘Lugduni in Batavis. Apud Joannem de Vivié’. (afb. 3). Uit de correcties mag worden afgeleid, dat deze versie van de titel de jongste is.

Wat de rest van het voorwerk betreft: Willems vermeldt na de titel een blad ‘Typographus lectori salutem’ en daarachter een portret van Heinsius¹⁰⁾. (afb. 4). Van der Linden spreekt alleen van een portret, dat bij hem aan de titel voorafgaat. Het exemplaar, dat ik onder ogen kreeg, heeft noch het portret, noch de opdracht aan de lezer. Wat de collatie van de eigenlijke catalogus betreft, stemmen, zoals gezegd, alle exemplaren overeen:

Deel I: 12^o. 188 bladen. A-P₁₂, Q₈ (laatste blad wit).

Deel II: 12^o. 144 bladen A-M₁₂ (laatste blad wit).

In het exemplaar in de U.B. Amsterdam en het exemplaar-Hertzberger zijn de op de veiling bereikte prijzen vermeld. Men kan dan ook aannemen, dat exemplaren met de gerealiseerde prijzen in de handel werden gebracht.

9) Op cit. p. 230 (no. 925).

10) Door B. de Blois naar W. van Mieris, met een vierregelig onderschrift van Joh. Goes van Absmade.

[p. 50]

Bij mijn weten is geen exemplaar bekend, waarin ook de namen der kopers genoemd zijn. Toch weten we van het lot van de boeken wel iets af: een niet onaanzienlijk deel van de Bibliotheca Heinsiana bevindt zich thans in de Bodleiana te Oxford¹¹⁾. Voorts vermeldt Siegenbeek in zijn Geschiedenis van de Leidse Universiteit, dat de curatoren van de Leidse Hogeschool weliswaar voor aankoop van het gehele object niet voelden, doch ‘besloten nogtans den catalogus der genoemde boekerij te stellen in handen van de Hoogleraren Spanheim en Jac. Gronovius, teneinde hun die boeken op te geven, welke, naar hun oordeel, boven andere voor de Bibliotheek behoorden aangekocht te worden’¹²⁾. Het resultaat was, dat 212 boeken door de Leidse Universiteitsbibliotheek werden aangekocht voor een totaal bedrag van ƒ 631,- en 9 stuivers. Dit betekent een gemiddelde van nog geen drie gulden per boek!!!

De catalogus is gesplitst in twee hoofdgroepen: wetenschappelijke en literaire werken. De eerste groep is gescheiden naar de verschillende gebieden van wetenschap; de tweede voornamelijk naar talen. Elk der aldus gevormde groepen is zoals oudtijds gebruikelijk weer onderverdeeld naar de vier formaten: Folio, quarto, octavo en duodecimo. Het schema van de catalogus is dus:

11) Cf. Zentrallblatt für Bibliothekswesen. Jahrg. 1901. p. 159.

12) v.d. Linden p. 287.

A. Pars prior

p. 1- 22: Theologi in Folio	417 nrs.
p. 22- 60: Theologi in Quarto	710 nrs.
p. 60-118: Theologi in Octavo	1164 nrs.
p. 118-128: Theologi in Duodecimo	258 nrs.
Totaal der groep Godgeleerdheid	2549 nrs.
p. 128-133: Juridici in Folio	84 nrs.
p. 133-141: Juridici in Quarto	161 nrs.
p. 141-155: Juridici in Octavo	302 nrs.
p. 155-156: Juridici in Dudecimo	23 nrs.
Totaal der groep Rechtsgeleerdheid	570 nrs.
p. 156-163: Medici in Folio	147 nrs.
p. 163-175: Medici in Quarto	225 nrs.
p. 175-190: Medici in Octavo	307 nrs.
p. 190-192: Medici in Duodecimo	49 nrs.
Totaal der groep Geneeskunde	728 nrs.

[p. 51]

p. 193-211: Mathematici et Philosophici in Folio	292 nrs.
p. 211-247: Mathematici et Philosophici in Quarto	607 nrs.
p. 247-278: Mathematici et Philosophici in Octavo	585 nrs.
p. 279-282: Mathematici et Philosophici in Dudecimo	81 nrs.
Totaal der groep Wiskunde en Wijsbegeerte	1565 nrs.^13)
p. 282-298: Historici in Folio	328 nrs.
p. 298-328: Historici in Quarto	561 nrs.
p. 328-367: Historici in Octavo	679 nrs.
p. 367-374: Historici in Duodecimo	179 nrs.
Totaal der groep Geschiedenis	1747 nrs.
Totaal van deel I: 7159 nrs.

13) v.d. Linden abusievelijk: 1465 nrs.

B. Pars posterior

p. 1- 7: Litteratores in Folio	150 nrs.
p. 7- 25: Litteratores in Quarto	347 nrs.
p. 25- 58: Litteratores in Octavo	678 nrs.
p. 58- 64: Litteratores in Duodecimo	151 nrs.
Totaal der groep ‘Literatuur’	1326 nrs.
p. 64- 69: Poetae in Folio	108 nrs.
p. 69- 90: Poetae in Quarto	378 nrs.
p. 90-120: Poetae in Octova	658 nrs.
p. 120-129: Poetae in Duodecimo	231 nrs.
Totaal der groep Dichtkunst	1375 nrs.
p. 129-139: Antiquarii in Folio	161 nrs.
p. 139-156: Antiquarii in Quarto	308 nrs.
p. 156-168: Antiquarii in Octavo	231 nrs.
p. 168-170: Antiquarii in Duodecimo	34 nrs.
Totaal der groep ‘Antiquarii’	734 nrs.
p. 170-173: Itali in Folio	59 nrs.
p. 173-199: Itali in Quarto	512 nrs.
p. 200-217: Itali in Octavo	366 nrs.
p. 217-222: Itali in Duodecimo	125 nrs.
Totaal der groep Italiaans	1062 nrs.

[p. 52]

p. 222-224: Gallici in Folio	35 nrs.
p. 224-231: Gallici in Quarto	137 nrs.
p. 231-243: Gallici in Octavo	246 nrs.
p. 243-248: Gallici in Duodecimo	126 nrs.
Totaal der groep Frans	544 nrs.
p. 248-249: Belgici, Germanici et Anglici in Folio	28 nrs.
p. 249-255: Belgici, Germanici et Anglici in Quarto	106 nrs.
p. 255-258: Belgici, Germanici et Anglici in Octavo	75 nrs.
p. 258-259: Belgici, Germanici et Anglici in Duodecimo	15 nrs.
Totaal der groep Nederlands, Duits & Engels	224 nrs.
p. 259-262: Incompacti in Folio	63 nrs.
p. 262-272: Incompacti in Quarto	218 nrs.
p. 272-283: Incompacti in Octavo	257 nrs.
p. 283-286: Incompacti in Duodecimo	72 nrs.
Totaal der groep der ‘niet-samengevoegde’ (‘Addenda’)	610 nrs.
Totaal van deel II: 5875 nrs.
Totaal-generaal: 7159 + 5875 = 13.034 nrs.

Bij een vergelijking tussen de verschillende groepen valt het onmiddellijk op, dat de Bibliotheca Heinsiana bijzonder rijk was aan theologie, wiskunde, wijsbegeerte en geschiedenis; bovendien - hoe kan het anders - aan klassieke literatuur¹⁴⁾. Voorts frappeert het aantal Italiaanse werken¹⁵⁾, waartegenover het aantal Nederlandse ons buitengewoon gering voorkomt.

Een uitvoerige analyse van de catalogus kan hier niet gegeven worden. Overziet men het geheel, dan treft het, dat de 17e eeuwse boeken een overweldigende meerderheid vormen; talrijk zijn voorts de werken uit de tweede helft der 16e eeuw. Geringer dan men wellicht zou verwachten zijn de boeken uit de eerste helft van de 16e eeuw, terwijl incunabelen slechts bij uitzondering voorkomen.

14) Deze omvat de eerste drie groepen van het tweede deel.

15) v.d. Linden wees er al op, dat dit door het veelvuldig verblijf van Heinsius in Italië is te verklaren.

[p. 53]

Het zal niemand verbazen, dat de in het Latijn geschreven werken verre in de meerderheid zijn, n.1. ruim 11.000 oftewel circa 85% van het totaal. Stelt men de boeken in het Italiaans op circa 10%, dan blijft er voor de overige moderne talen bij elkaar slechts 5% over¹⁶⁾.

De opbrengst van de veiling - ƒ 23.833.- was voor die tijd een zeer aanzienlijk bedrag (Willems spreekt zelfs over een ‘somme énorme’). Toch lag het gemiddelde nog beneden de twee gulden per nummer.

De folianten - dit geldt voor alle groepen - brachten hogere prijzen op dan de quarto's, terwijl deze op hun beurt doorgaans hoger werden gewaardeerd dan de kleinere formaten. Hieraan zal het feit niet vreemd zijn, dat de gezochte standaardwerken meestal in folio-formaat werden uitgegeven.

Enkele der belangrijkste der behaalde prijzen zijn:

16) Dit aantal kan slechts bij benadering worden opgegeven, aangezien onder de ‘Incompacti’ nog enkele werken in de moderne talen voorkomen.

Theologie:

MAGNA BIBLIOTHECA PATRUM. Parijs, 1644. 17 delen, 12 banden: ƒ 140.- (folio's no. 13).

AUGUSTINUS, Opera, de Plantijn-uitgave van 1576 in 8 delen: ƒ 68.- (folio's no. 21).

RABANUS MAURUS, Opera. Keulen, 1626. 6 delen, 3 banden: ƒ 78.- (folio's no. 28).

CYRILLUS ALEXANDRIAE, Opera. Parijs, 1638. 6 delen, 7 banden: ƒ 68.- (folio's no. 50).

CYPRIANUS, Opera. Parijs, 1666: ƒ 90.- (folio's no. 75). ACTA SANCTORUM, Bollandi (Januari-Maart) 1643-1668. 8 delen: ƒ 55.- (folio's no. 291).

BASILICA FABROTI. Parijs, 1647. 7 delen: ƒ 48.- (folio's no. 1).

CUJACIUS, Opera omnia. Parijs, 1658. 10 delen: ƒ 82.- (folio's no. 44).

Geneeskunde:

Een ALDROVANDUS compleet in 13 delen: ƒ 102.- (folio's no. 14).

Wiskunde en Wijsbegeerte:

De PLATO-editie van Etienne. Parijs, 1578: ƒ 44.- (folio's no. 102).

Een verzameling van 38 16e eeuwse Aristoteles-commentaren, in combinatie: ƒ 60.- (folio's no. 117-154).

[p. 54]

GASSENDI, Opera omnia. Lyon, 1658. 6 delen, 3 banden: ƒ 34.- (folio's no. 190).

Geschiedenis:

28 delen der HISTORIAE BYZANTINAE SCRIPTORES: ƒ 305.- (folio's no. 1).

ANDR. SCHOTTUS, Hispania illustrata. 1604. 4 delen, 3 banden: ƒ 45.- en 10 stuivers (folio's no. 189).

Litteratores:

STEPHANUS' Thesaurus linguae Graecae. 5 delen: ƒ 65.- (folio's no. 65).

De Thesaurus linguae Latinae van dezelfde, de Lyonse uitgave van 1573 in 4 delen: ƒ 50.- (folio's no. 37).

De Aldijnse uitgave van 1508 van de Rhetores Graeci (een exemplaar uit de bibliotheek van Scaliger): ƒ 38.- (folio's no. 22).

CICERO, Opera. Venetië, Aldus, 1572. 10 delen, 4 banden: ƒ 64.- (folio's no. 124).

Poetae:

De Commentaren van Eustathius op Homerus, te Rome in 4 delen uitgegeven: ƒ 64.- (folio's no. 1).

Enkele goede prijzen - dat wil zeggen prijzen die lagen tussen ƒ 10.- en ƒ 50.- - werden voorts gemaakt in de afdeling ‘Antiquarii’, waar we nogal wat reisbeschrijvingen en, we zouden tegenwoordig zeggen, kunstboeken aantreffen. Naar verhouding laag waren tenslotte de opbrengsten der letterkundige werken in de moderne talen.

Tenslotte vermelden wij nog uit de kleine sectie Nederlandse boeken (vervat in de groep Belgici, Germanici et Anglici) enkele der bekendste titels, met de behaalde prijzen. Teneinde een indruk te geven van de wijze waarop de boeken werden beschreven, nemen we hier de titelbeschrijvingen letterlijk over:

(folio no. 2) Aitsema saken van Staet en Oorlogh. 7 vol. Hage: ƒ 60.-.

(folio no. 4) Ioh. de Laet beschryving van West-Indien, met kaerten en figuren. Leyden, 1630: ƒ 4.- en 5 stuivers.

(folio no. 8) Pieter Bors Historie 6 volum. Leyden, 1621: ƒ 40.-. (folio no. 9) Nicolaes Witsens Scheeps-bouw en bestier, met kopere platen. Amst. 1671: ƒ 16.- en 10 stuivers.

(folio no. 11) Beschryvinge der daden van Maurits van Nassau, door Orlers met figuren tot Leyden 1619: ƒ 1.- en 5 stuivers.

[p. 55]

(fol. no. 13) De voyagie van Ian Huigens van Linschoten, vol kaerten en figuren. 1614: ƒ 3.- en 3 stuivers.

(folio no. 27) Een doctrinale in Neerlands Rijm, op parkement geschreven, in 't jaer 1373: ƒ 5.-.

(Quarto no. 1) Begin ende voortgangh der Nederlantsche Oost-Indische Compagnie, 2 vol. met kaerten en figuren. 1646: ƒ 9.-.

(Quarto no. 2) Nederlantsche Gedichten van Constantijn Huygens. Hage 1658: ƒ 3.- en 1 stuiver.

(Quarto no. 15) Het ambacht van Cupido met kopere platen, door Theocritus a Ganda Leyden 1615: ƒ 3.- en 3 stuivers.

(Quarto no. 39) Vander Donks beschryvinge van Nieu-Nederlandt. item onderscheyt tusschen koude en warme Landen. 1656: 12 stuivers.

(Quarto no. 41) Beschryvinge der Stadt Delft door Dirck van Bleyswijk, 2 deelen: ƒ 5.- en 16 stuivers.

(Octavo no. 2) De Psalmen Davids door de Heer van S. Aldegonde ende Dathenus. Leyden 1617: 4 stuivers.

(Octavo no. 38) De Metamorphosis naturalis van Joh. Goedardus, vol figuren: 10 stuivers.

In de kleinere formaten werden voorts zeer talrijke boeken in combinaties van twee of meer geveild. Hiervan hebben wij er drie uitgezocht, die de lezers van Folium ongetwijfeld zullen doen watertanden:

(Quarto no. 31 t/m 33) Voyagie van Ghistele. Gent 1557 - Reyse van Brasilien & c. met kopere platen. Dordregt 1624 - De beginselen der weeg-konst door Simon Stevin, met figuren: tezamen voor ƒ 2.- en 8 stuivers.

(Quarto no. 94 & 95) Coornherts doolingen der Catechismus, desselfs Theriakel &c, Goude 1610 - G.A. Brederoodes Werken. Amst. 1638: tezamen voor ƒ 1.- en 7 stuivers.

(Octavo no. 41 & 42) Die articulen van de Boeren van Duyslandt. anno 1525. ende andere tractaten rakende de Nederlanden van, in, en ontrent den jare 1566 - Enhuyser Zee-kaert-boeck van Lucas Jansz. Wagenaer. Amst. 1598: tezamen voor 13 stuivers.

Tempora mutantur...!

B. De Graaf

[p. 56]

Naschrift

Over de bibliographische problemen waarvoor het ‘voorwerk’ van de BIBLIOTHECA HEINSIANA ons stelt nog de volgende opmerkingen:

1.

Het door Van der Linden beschreven exemplaar der Amsterdamsche Universiteitsbibliotheek (vroeger in de Bibliotheek van de Doopsgezinde Gemeente) bleek niet meer te achterhalen. Door de bereidwillige medewerking van de ambtenaren der bibliotheek werd echter een identiek exemplaar opgespoord in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage (No. 289 G 15). Naar dit exemplaar zijn hier de titelpagina (dus met de ‘derde lezing’) en het portretje van Heinsius gereproduceerd.

2.

Een gelukkige omstandigheid vormde het feit, dat in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam wel een exemplaar (no. 1361 G 28) aanwezig bleek met de (eerste) ‘veilingcatalogus-titel’, de titel dus die Willems opgeeft^17). Dit stelde mij in de gelegenheid vast te stellen, dat de keerzijde van deze titel óók nog text bevat, namelijk de veilingvoorwaarden. AD EMPTORES Hi libri ea vendentur conditione, ut, juxta eorum traditionem, pretium parata numeretur pecunia. Et si quis quos emit libros, mense proximo à finita auctione, non exegerit, eos denuo, prioris emtoris periculo, bibliopolae vendere, erit integrum. Rogantur etiam emptores, ut mane ad horae octavae, post meridiem, ad secundae, punctum sese sistant^18).

17) William's beschrijving blijkt nauwkeurig op een aantal hoofdletters na, die door hem niet adequaat worden opgegeven en het jaartal, dat (zoals bij hem gebruikelijk) in arabische inplaats van in Romeinse cijfers is gesteld.

18) De vertaling luidt als volgt:
AAN DE KOPERS
Deze boeken worden verkocht op voorwaarde, dat bij hun aflevering de prijs moet worden betaald in contant geld. En indien iemand de boeken, die hij gekocht heeft, de maand na de veiling niet zal hebben afgehaald, zullen ze opnieuw op risico van de eerste koper door de veilinghouder verkocht kunnen worden.
Tevens worden de kopers verzocht 's morgens om acht uur en 's middags om twee uur precies aanwezig te zijn.

Deze veilingvoorwaarden schenken ons opnieuw het inzicht hoezeer de oude traditie bij het veilingwezen nog doorwerkt, met dit verschil dan altijd, dat de 17e eeuwse veilingbezoekers wel zeer matineus ter plaatse waren. Of ze dan ook ‘uitgeslapen’ waren?

[p. 57]

	Dit exemplaar bevat niet het door Willems beschreven blad ‘Typographus lectori salutem’, noch het portretje.
3.	De vergelijking van het exemplaar in de U.B. Amsterdam met het exemplaar Hertzberger toonde aan, dat de prijzen door verschillende handen waren ingevuld. Een onderlinge vergelijking van een groter aantal exemplaren zou misschien tot conclusies kunnen leiden omtrent de methode, die werd gevolgd bij het bijschrijven der prijzen.
4.	De Universiteitsbibliotheek te Leiden bezit niet minder dan 8 exemplaren van de Blibliotheca Heinsiana. Blijkens aantekening in de bibliotheekcatalogus bevinden zich hieronder twee exemplaren met annotaties: één exemplaar heeft aantekeningen van Corn. Nicolai (wiens bibliotheek in 1698 zou worden verkocht; noot 3) en G. van Papenbroeck; het andere exemplaar heeft aantekeningen alleen van de laatstgenoemde. Ik hoop eerlang in de gelegenheid te zijn op deze geannoteerde exemplaren nog nader terug te komen.