Folium Librorum Vitae Deditum. Jaargang 1
(1951)– [tijdschrift] Folium–
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd
[pagina 169]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Iets over het Nederlandse uitgeversmerkSinds een jaar of vijfentwintig geleden wijlen de heer Schultz, die tot zijn overlijden in 1945 de leiding had bij de firma Beyers, mij op het titelblad van één der eerste drukken van Vondel het beroemde ‘putje’ wees, heb ik bij elk boek, dat ik in handen kreeg, mijn blik laten gaan naar het vignet waarmee de uitgever zo vaak de eerste bladzijde van zijn uitgaven siertGa naar voetnoot1), en dat vrijwel steeds als een wapen het karakter heeft van een herkenningsteken. In de oudste boeken reeds kan men deze boekmerken vinden; helaas is meestal de kunstzinnige waarde niet zeer hoog. Dikwijls gaan zij - weer als het wapen - van een devies vergezeld. Zo ziet men in de door Jaspers Jorisz, in de eerste helft van de 17e eeuw ‘Boeckverkooper woonende bij de Wijnbrugh in de vergulde Griffioen’ te Dordrecht, uitgegeven boeken een zittende vrouwenfiguur, die volgens het onderschrift voorstelt de Dortse Maagd, die boeken, maar geen kinderen voortbrengt: Virgo Dordracena, libros non liberos parensGa naar voetnoot2) Cornelis Janszoon, in de 16e eeuw ‘Woonende bij de Vismerckt in de Vette Hinne’ heeft naarstiglijk in de Bijbel gezocht naar een plaats, waar de vogel van zijn uithangbord wordt genoemd en voert zo als inschrift van zijn vignet: ‘O Ierusalem, ic hebbe U willen vergaeren als een hinne haer kiekenen, maar gij en hebt niet gewilt. Mat. 23.’ In het buitenland komen deze vignetten met of zonder zinpreuk ook al zeer vroeg voor. Zo voerde om één voorbeeld te noemen de drukker Robert Etienne te Parijs in het begin der 16e eeuw een Christophoorfiguur met de zinspreuk ‘Altum sapere’. En wie kent niet het ‘Je sème à tout vent’ van Larousse! Het spreekt wel vanzelf, dat latere drukkers en uitgevers een zo oud gebruik in ere hielden, of liever in ere herstelden na een inzinking in de 18de en begin 19de eeuw, waarin in de boeken de vignetten vaak worden weggelaten of anders soms op de inhoud betrekking hebben. Vele uitgevers bleven het vignet zonder spreuk voldoende vinden (van Dishoeck) of zijn vroeg of laat weer tot het monogram teruggekeerd (Brusse). Omstreeks 1870 - voorzover ik tot nu toe kan nagaan - komt er in de Lage Landen een gebruik op, dat ik slechts hier heb gevonden, een gebruik waarvoor ik meer in het bijzonder de aandacht wil vragen. Veel uitgevers kiezen sindsdien een zinspreuk, waarvan de beginletters terug te vinden zijn in hun naam: meestal zijn | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 170]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
het de initialen hiervan, soms met inbegrip van de plaatsnaam (BoekhovenGa naar voetnoot3), van Breemen, van Doesburgh, Uitg. Pax. Samson), een enkele keer vormen de beginletters van de spreuk tesamen de naam van de uitgever (Schenk). Misschien is C. Muquardt te Brussel de eerste die een dergelijk devies aannam: zijn ‘Gardons Mémoire’, dat reeds vóór 1870 wordt gevonden, wijst enigszins in deze richting. Een aantal van deze zinspreuken - ik heb er 31 gevonden - is in het Latijn gesteld, sommigen in het 17de eeuws Nederlands, meestal omdat er een c of een s nodig was, waar de hedendaagse spelling een k of een z schrijft. Ik ken er slechts één in het Fries (Osinga). De spreuken verheerlijken geloof, vertrouwen, hoop en liefde, arbeid en vlijt, volharding; wijzen op schoonheid en rijkdom in het boek; plichtbetrachting, kennis, eerlijkheid en wijsheid. Velen zien kans vooruit te komen: ‘Arbeit Baat’, ‘Vooruit Altoos Kampen’, ‘Immer Voorwaarts’, wat velen als naar bovengaan vertalen, waarbij speciaal het beeld van het bergbeklimmen geliefd is: ‘Werkende Ben ik Stijgende’, ‘Delvende Bergopwaarts’, ‘Immer Moedig Bergopwaarts’, een allegorie, die ook het vignet van van Gorcum toont, dat verleden jaar met de jubileumband 150 jaar prijkte en waarvan het devies ‘Vol Goede Couragie’ deze respectabele leeftijd nog wel niet zal hebben bereikt. Deze firma heeft ook nog het initialengrapje: ‘Vlug, Goed en Concurreerend’. Eén streeft nog hoger en meet zich vleugels aan: ‘Wij vliegen Hooger’. Terwijl velen in het devies hun goede hoedanigheden tot uiting brengen, richten anderen de spreuk tot zichzelf en hun personeel, waarbij slechts één laat zien hoe na aan het hart zijn klanten hem liggen: ‘Handelt voor elk zorgzaam’. Het beeld van het schip ontbreekt natuurlijk niet, evenmin als de nijvere landman. Voor één uitgever blijkt uit de spreuk, dat het vignet niets dan een Ex Libris is, zoals het trouwens bij ieder is bedoeld: ‘His ex libris Nosce editorem’ (Nelissen). Het schijnt mij toe, dat na ± 1930 vele uitgevers hun devies maar weer hebben opgegeven, wat van vrij zouteloze spreuken als ‘Ik Moet’ en ‘Ik Blijf Werken’ niet valt te verwonderen.
Hieronder laat ik de lijst volgen van de ‘initialendeviezen’ die ik tot nu toe heb ontmoet, een lijst, die wel verre van volledig zal zijn, aangezien ik er nog geregeld van dergelijke spreuken aan toevoeg. De volgorde is alphabetisch op de naam van de uitgever of de firmanaam. Voor aanvullingen, liefst met opgave van één of meer boeken, waarin zij kunnen worden gevonden, houdt de firma Beijers zich aanbevolen. K. Sneyders de Vogel Jr. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 171]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 172]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 |
|