Folium Librorum Vitae Deditum. Jaargang 1

[p. 1]

[Nummer 1]

Het Nederlandse boek

Dankbaar maken wij gebruik van de mogelijkheid de rede af te drukken, die Mr. H. de la Fontaine Verwey, bibliothecaris der Universiteitsbibliotheek te Amsterdam, bij de opening der tentoonstelling ‘Het Nederlandse Boek 1300-1800’ in het Haagse Gemeentemuseum in 1950 heeft gehouden; zoveel te meer, omdat deze rede vele van de gedachten weergeeft, die ons tot het uitgeven van ‘Folium’ hebben doen besluiten.

Wanneer iemand beweert, dat een boekententoonstelling een onding is, kan ik hem niet helemaal ongelijk geven. Boeken zijn er om gelezen te worden. De ware boekenvriend wil een boek in de hand kunnen nemen. De schok, die de aanraking met ‘la chose littéraire’ kan geven, ontstaat alleen door een intiem contact met het boek. Toen men Anatole France eens verweet, dat bibliophielen, zoals hij er een was, hun boeken niet lezen, antwoordde hij met de vraag of een porceleinverzamelaar soms uit de serviezen van zijn collectie eet. Toegegeven, maar wie zijn boeken louter als museumstukken bewaart en er nooit in bladert, is geen ware boekenvriend.

Een boekententoonstelling kan nooit de betekenis en de functie van het boek in volle omvang demonstreren. Wat een dergelijke tentoonstelling wèl kan, is de aandacht vragen voor een bepaald aspect van het boek, voor zijn uiterlijke verschijning, de typographie, de versiering, de illustratie, de band. Men kan aan die uiterlijke verschijning aesthetische maatstaven aanleggen, bewondering gevoelen voor de onbewuste schoonheid, die de oude typographie als toegepaste kunst verwezenlijken kan, in tegenstelling tot het bewuste pogen naar schoonheid, dat veel van de moderne typographie zo ongenietbaar maakt. Ook kan een dergelijke tentoonstelling van oude boeken iets laten zien van de uiterst belangrijke en veelzijdige rol, die het boek in onze beschavingsgeschiedenis

[p. 2]

vervuld heeft en nog vervult, iets over het boek ‘als vriend en als vijand’, zoals Huizinga het uitgedrukt heeft. De geschiedenis van het boek in deze zin is helaas nog een vergeten hoofdstuk in de cultuurgeschiedenis.

Als dit hoofdstuk ooit eens geschreven zal worden, moge blijken, dat Nederland in die geschiedenis een van de belangrijkste acteurs geweest is. Wie het nog niet wist, zal op deze tentoonstelling kunnen zien, hoe Nederlandse kunstenaars, naamloze en met beroemde namen, hun talent toonden in de kunst van de miniatuur, hoe Nederlandse drukkers in het eigen land en gans Europa door pionierswerk verrichtten in het heroïsche tijdperk der incunabelen; hoe in de drie eeuwen, die hierop volgden de Nederlandse drukkerij en uitgeverij, in overeenstemming met de positie van ons gemenebest, een internationale plaats innamen in de wereld.

Een tentoonstelling als deze kan ook iets laten zien van de invloed, die het boek in onze eigen beschavingsgeschiedenis uitgeoefend heeft. Bewegingen als de moderne devotie en het humanisme zijn niet zonder het boek te denken; men heeft niet ten onrechte beweerd, dat de drukpers in onze opstand tegen Spanje een belangrijke factor geweest is. Nederlandse drukkers en uitgevers waren het, die de denkbeelden van Descartes en Spinoza verbreidden; de grote werken van de ‘Verlichting’ werden voor een groot deel in ons land gedrukt.

Wie zijn ogen de kost geeft, kan ook bespeuren, dat het Nederlandse boek een eigen karakter heeft. Steeds hebben er sterke invloeden van buiten gewerkt, maar steeds ook heeft de Nederlandse eigen aard zich laten gelden: zo is het in de tijd van de miniaturen, als Franse invloed aanvankelijk overheerst; zo is het bij de incunabelen, waar eerst Duitse en andere voorbeelden gevolgd worden, tot een typisch Nederlands lettertype, dat van Hendrik Lettersnider algemeen ingang vindt. In de 16e eeuw is het de Italiaanse en vooral de Franse typographie die de toon aangeeft, maar ook dàn weten de Nederlanders een eigen stijl te scheppen. In het buitenland beschouwt men de Elzeviers als de grootste typographen, die er ooit geweest zijn, terwijl ze voor onze Nederlandse ogen weinig origineels hebben - toch steekt er in hun werk blijkbaar iets wat de buitenlanders ontbreekt.

Zie eens naar de Nederlandse boekillustratie uit de 17e eeuw: onze tekenaars en graveurs willen niets anders dan meedoen met de heersende Europese mode en de geijkte Renaissance-motieven zo getrouw mogelijk navolgen. Maar het Nederlandse bloed kruipt waar

[p. 3]

het niet gaan kan: ver achter die traditionele schablonen springt de Hollandse aard naar voren en geeft die kostelijke afbeeldingen van het dagelijkse leven en bedrijf en, vooral, van het eigen stedeen landschapsschoon, als men het niet Hollandser denken kan. Een laatste voorbeeld: in de 18e eeuw geeft de Franse illustratiekunst de toon aan; ieder wil de Fransen navolgen, maar desondanks ontwikkelt zich hier een vaderlandse letterkunde van die dagen.

Het is diep te betreuren, dat het oude Nederlandse boek zo weinig bekend is en dientengevolge zo weinig gewaardeerd wordt. Het buitenlandse boek heeft in de loop van de tijden veel meer de aandacht getrokken: de Fransen kennen hun boeken heel wat beter dan wij de onze; de Engelsen hebben de eigen bibliographie tot in de verste uithoeken verkend. Hier te lande is men indertijd goed begonnen: het waren Nederlandse bibliothecarissen, die de studie van de incunabelen voor 't eerst systematisch en wetenschappelijk aangepakt hebben. Voor onze postincunabelen bezitten wij het boek door wijlen Wouter Nijhoff op touw gezet, dat het levenswerk van mej. Kronenberg geworden is, een bibliographie die uniek is in Europa. Maar daarna? Er zijn belangrijke perioden, belangrijke figuren waarover onze kennis beschamend gering is. Om een enkel voorbeeld te noemen: over de bloeiperiode van de Nederlandse illustratiekunst in het eerste kwart van de 17e eeuw weten wij veel te weinig. Dat het werk van de Elzeviers nauwkeurig beschreven is, danken wij aan Belgen en Fransen: over figuren als Blaeu en Jansonius ontbreekt een degelijke monographie. En hoe staat het met de studie van de Nederlandse boekband in de 17e en 18e eeuw? Ook hier is nog vrijwel alles te doen.

Natuurlijk wil ik beginnen met de hand in eigen boezem te steken en degenen, die ambtshalve met het oude boek te maken hebben, dat zijn in de eerste plaats bibliothecarissen, in gebreke stellen. Maar ik moet er dadelijk aan toevoegen, dat dergelijk werk alleen verricht kan worden, als het niet alleen de belangstelling heeft van een uiteraard zeer beperkt aantal vakgenoten, maar als het weerklank vindt in ruimer kring. Dat is juist wat hier ontbreekt: er zijn in Nederland te weinig vrienden van het oude boek. Het is treurig maar waar. Waar dit aan ligt? Zeker niet aan financiële factoren, want bibliophilie is niet in de eerste plaats een kwestie van geld, maar van speurzin en fantasie. Het oude Nederlandse boek wordt weinig of niet verzameld en is dus niet duur. Als ik lees, dat er in een land als Denemarken, met een minder rijke

[p. 4]

boekencultuur dan de onze, een vereniging van bibliophielen bestaat, die 2700 leden telt, dan vraag ik mij af, waarom zoiets in ons land niet mogelijk schijnt te zijn. Daar komt nog bij, dat het verzamelen van boeken, misschien nog meer dan het verzamelen van schilderijen, een oude vaderlandse traditie is. Als er eens een historie van het Nederlandse verzamelaarswezen geschreven wordt, zal het blijken.

Het is dringend nodig, dat er eindelijk een vereniging tot stand komt, waarin alle vrienden van het oude boek welkom zijn, een vereniging, die in ruime kring belangstelling kan wekken, een algemene vereniging, die zich niet beperkt tot een cénacle of een exclusief gezelschap (zoals er natuurlijk ook moeten zijn). Geschraagd door een dergelijke vereniging zal het ook mogelijk zijn de studie van het Nederlandse boek aan te pakken. Ik zou het toejuichen, indien deze tentoonstelling een stoot in deze richting mocht geven.

Niet uitsluitend en zelfs niet in de eerste plaats wil ik om belangstelling voor het boek in het verleden vragen. Aandacht voor het oude boek als voorwerp van zuiver antiquarische interesse is m.i. een onding als deze niet vergezeld gaat van een even intense belangstelling voor het hedendaagse boek. Nu zal men misschien zeggen: over het hedendaagse Nederlandse boek behoeven we ons geen zorgen te maken; het staat op hoog peil. Inderdaad: onze typografen, onze lettersnijders, onze boekenverluchters, onze boekvormers, of hoe men ze noemen wil, behoren tot de bekwaamste ter wereld. Maar ik vraag mij af of dit in ruime kring wel voldoende beseft wordt. Er is een tijd geweest, dat men geboeid meeleefde met het werk van de mannen, die zich op ‘fine printing’ toelegden. Dank zij hun werk is het algemene peil van het drukwerk in Nederland ongetwijfeld gestegen. Maar het gevolg is nu, dat we het als iets vanzelfsprekends beschouwen, dat een Nederlands boek typographisch goed verzorgd is. Ik ben de laatste om allerlei fantastische experimenten en snobismen op typographisch gebied aan te moedigen, maar dat er op dit gebied thans zo bitter weinig leven in de brouwerij is, acht ik een bedenkelijk teken. Een nòg bedenkelijker teken is de grote nood van de Nederlandse bindkunst. Degenen die de kunst verstaan een boek met de hand te binden, zijn op de vingers van één hand te tellen. Een vereniging van bibliophielen zou nuttig werk doen door dit stervend beroep tot leven te wekken.

Misschien zijn al deze verschijnselen slechts symptomen van een

[p. 5]

veel ernstiger kwaal: de plaats van het boek in onze samenleving is op bedenkelijke wijze aan het inschrompelen; onze gehele cultuur wordt veel minder litterair-in-ruime-zin dan zij in vorige eeuwen was. In vele opzichten moge dit verschijnsel onvermijdelijk zijn, het is er niet minder ernstig om.

We kunnen ons de tijd niet meer voorstellen, dat de mens geen boeken had, dat, tòèn er boeken kwamen, deze het eigendom waren van de gemeenschap, van de kloostergemeenschap. Het boek als persoonlijk bezit is eigenlijk pas een verovering van de Renaissance. Zal die verovering weer te loor gaan? Velen van ons hebben aan den lijve en vooral aan de ziel ondervonden wat het betekent de eigen bibliotheek te moeten verliezen.

Vergeten wij niet, wat het boek voor ons betekent. Het boek kan wekken, leren, ontroeren, troosten, maar ook verschrikken; het kan overtuigen en tot tegenspraak prikkelen. Heeft de radio, heeft de film hetzelfde magisch vermogen? Boeken zijn als vrije vogels: zij dringen overal door, kunnen revoluties veroorzaken, maar ook stormen bedaren. Van iedere vorm van dwingelandij zijn zij de geduchtste vijanden. En dan: het boek heeft een eigen vorm; het heeft karakter, individualiteit, het is een vriend of een vijand, maar geen onverschillig ding. Vraagt u eens aan hen, die met microfilms en leesapparaten gewerkt hebben, of zij ooit dat intieme contact met ‘la chose littéraire’ gevoeld hebben, waarvan ik in het begin sprak.

Een leven zonder boeken is onleefbaar, heeft Erasmus gezegd. Nog dieper is misschien gevoeld wat het boek betekent door een Spaans medicus en theoloog uit de 15e eeuw, Raymundus de Sabunde. In zijn boek, voor 't eerst in Deventer gedrukt in 1487, ziet hij de gehele schepping als een boek ‘car chaque créature n'est que comme une lettre, tirée par la main de Dieu’. Ik citeer hier de vertaling van Montaigne, waardoor Raymundus vooral bekend geworden is. Minder bekend, maar niet minder merkwaardig is het, dat dit beeld van de Spanjaard overgenomen is door de opsteller van de eerste geloofsbelijdenis van de Nederlandse protestanten van 1561. Daar heet het, dat de schepping voor onze ogen is als een schoon boek, waarvoor alle schepselen groot en klein als letters dienen om Gods onzichtbare dingen te laten beschouwen. De leerling van Thomas van Aquino, de Nederlandse protestanten, Montaigne... bien étonnés de se trouver ensemble, maar over de betekenis van het boek zijn zij het eens.