Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 54]

Helga van Beuningen
Als een mastodont in vertaalland

Vertaalherinneringen? Na een lang leven als vertaler stapelen die zich natuurlijk op. Anders dan sommige ‘laatbloeiers’ of zij-instromers mikte ik eigenlijk al vanaf het begin op dit beroep; ik wilde altijd al ‘iets met talen doen’, maar voor de klas gaan staan wilde ik absoluut niet. Mijn weg daarheen in sneltreinvaart: ik studeerde Engels en Nederlands aan het Institut für Übersetzen und Dolmetschen van de Universiteit van Heidelberg, studeerde af als gediplomeerd vertaler, gaf aan datzelfde instituut vijftien jaar les in de vertaalrichting Nederlands-Duits.

Om privéredenen verhuisde ik in 1984 naar Noord-Duitsland en begon daar een nieuwe carrière. Na vier jaar studie en vijftien jaar lesgeven brak eindelijk de tijd aan om wat ik had geleerd en gedoceerd zelf in praktijk te brengen! In het begin vertaalde ik vooral technische, juridische en kunsthistorische teksten, daarna non-fictie, aanvankelijk voornamelijk uit het Engels, want in de jaren tachtig werd er nauwelijks iets uit het Nederlands vertaald, daarna, in 1985, met aardig wat hartkloppingen (literatuur vertalen, kan ik dat wel?) mijn eerste fictievertaling, samen met mijn oud-collega Barbara Heller: Onder professoren van Willem Frederik Hermans.

Daarmee had ik bloed geproefd, kun je wel zeggen. Wat een taalkundige rijkdom biedt een fictietekst, wat een variatie, wat een expressieve mogelijkheden, wat een breed scala aan associatieve en connotatieve mogelijkheden van vertaling - inclusief de mogelijkheid om de mist in te gaan. Maar het was gewoon enorm leuk! De feedback van de verantwoordelijke redacteur was positief, maar tegelijkertijd ontvingen we een lijst met vragen en suggesties voor wijzigingen van de auteur, die niet bepaald bekendstond als makkelijk. Alles werd tot ieders tevredenheid opgelost, we wisten hem de meeste van zijn suggesties uit het hoofd te praten, en in 1986 verscheen de roman in het Duits bij Diogenes.

De verdere loopbaan van deze vertaalster, die al lange tijd uitsluitend fictie en uitsluitend uit het Nederlands vertaalt, nam aardig wat tijd in beslag en werd door tal van factoren bepaald. De verspreiding van de Nederlandstalige literatuur in Duitsland kreeg in 1993 een sterke impuls door de Frankfurter Buchmesse, waar Vlaanderen en Nederland gezamenlijk als Schwerpunkt- en gastland optraden. Er werd fantastisch werk verricht door het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds (nu onderdeel van het Nederlands Letterenfonds) en de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Kunst (nu Literatuur Vlaanderen), die er met een onvermoeibare inzet, een hoge mate van professionaliteit en duizend goede ideeën voor zorgden dat het succes van de beurs geen stille dood stierf, maar eerder de basis was van waaruit verder gewerkt werd.

Daar hoorde ook de verdere professionalisering van vertalers bij. Ons werk was voor de Nederlandse literatuur, inmiddels een Geheimtipp bij uitgevers en in de media, opeens een voorwaarde om in andere taalgebieden gelezen te worden: geleidelijk aan werden we uit ons onopgemerkte,

[p. 55]

slecht betaalde schaduwbestaan vandaan gehaald, werden we opgemerkt en ondersteund, werden we onderdeel van bemiddelings- en marketingstrategieën en, het allerbelangrijkste, werden we verder geprofessionaliseerd in workshops.

Deze vonden plaats in het Europäisches Übersetzer-Kollegium te Straelen of in de vorm van tweeweekse cursussen in Antwerpen en Amsterdam. Hier werd kennis doorgegeven en werden vertaalstrategieën verkend, contacten gelegd, netwerken opgezet, nieuwe vormen van samenwerking ontdekt en ontspon zich een levendige gedachtewisseling, ook over de commerciële aspecten van ons vak - ik word nog steeds enthousiast als ik terugdenk aan die jaren negentig en aan alle cursussen en workshops waarin ik mijn kennis en expertise als vertaler met relevante onderwijservaring heb kunnen inbrengen.

Ook ik persoonlijk werd meegezogen in de genoemde voorwaartse stuwkracht die zich eind jaren tachtig, begin jaren negentig ontwikkelde. Ineens waren er veel meer Nederlandse auteurs m/v te vertalen, de tijd van non-fictieboeken als Ik krijg een baby of Visziekten in een zoutwateraquarium, was voorbij en ik mocht grote auteurs vertalen als J. Bernlef, Louis Paul Boon, Jan Brokken, A.F.Th. van der Heijden, Marcel Möring, Margriet de Moor, F. Springer en vooral Cees Nooteboom.

Ik zet Nooteboom in een bijzonder licht omdat er in de loop der jaren en decennia een haast symbiotische samenwerking met hem is ontstaan. Inmiddels heb ik niet alleen meer dan dertig van zijn romans en reisboeken vertaald, maar ook toespraken en honderden kranten- en tijdschriftartikelen over politiek of kunst.

De samenwerking met hem werd aanvankelijk gekenmerkt door voorzichtigheid van zijn kant (wat doet deze vrouw allemaal met mijn teksten?) en de daaruit voortvloeiende pogingen om in te grijpen. En van mijn kant speelde ontzag (de grote Nooteboom!) een rol en de wens om mijn beslissingen op een transparante manier aan hem uit te leggen (en te verdedigen!). Ik kan niet zeggen dat dit altijd zonder problemen verliep, aan beide kanten niet (we zijn allebei geboren onder het sterrenbeeld Leeuw!). Maar onze band is sterk geworden en naarmate zijn vertrouwen in mij groeide en ik meer ervaring opdeed, begon ik me zekerder te voelen en groeide ook mijn zelfvertrouwen.

Helga van Beuningen medio jaren negentig

Aan het begin van onze werkrelatie had ik een gedenkwaardige ervaring met hem waarvan ik iets heel essentieels heb geleerd, iets dat een blijvend effect heeft gehad op mijn eigen houding ten aanzien van het vertalen en de immense verantwoordelijkheid die daarmee gepaard gaat. Het ging om het woord ‘ratelen’ in zijn novelle

[p. 56]

Mokusei!: een liefdesverhaal, na Een lied van schijn en wezen het tweede boek dat ik van hem heb vertaald. In de betreffende passage is sprake van een sneeuwuil:

Het witte masker stond recht naar hem toegekeerd, een halve slag gedraaid op de romp en brandend uit twee ronde, gele ogen, afwerend en geheimzinnig - maar toen hij zo voorzichtig mogelijk uit de auto wilde komen was het dier met ratelende, trage slagen weggevlogen, nee, opgestegen.

Ik had dat als volgt vertaald:

[...] als er aber so vorsichtig wie möglich aus dem Auto steigen wollte, war das Tier mit rauschenden, trägen Flügelschlägen davongeflogen, nein, aufgestiegen.

Toen we over de vertaling spraken, beet Nooteboom zich welhaast vast in het woord ‘rauschend’. Zijn uil ‘rauschte’ niet met zijn vleugels, zei hij, en bovendien vloog elke uil in de wereld met zijn vleugels ‘rauschend’ weg, maar niet zijn uil! Hij wilde er graag ‘rasselnde, träge Flügelschläge’ van maken. ‘Rasseln’ is volgens het woordenboek weliswaar een van de betekenissen van ‘ratelen’, maar het was een woord dat ik met geen mogelijkheid kon verbinden met de vleugelslagen van zo'n vogel. Ik vroeg hem om het geluid dat hij zich erbij voorstelde nader te beschrijven aan de hand van vergelijkbare geluiden; hij noemde papier en zijde, en zo kwam ik uiteindelijk uit op ‘raschelnde, träge Flügelschläge’.

Wat heb ik hiervan geleerd? Ik heb geleerd om nog meer te letten op de subtielste bedoelingen van de auteur, zijn taal tot in de fijnste vertakkingen na te gaan, moediger te zijn bij de omzetting in mijn eigen taal, om te proberen het voor de hand liggende, het wenselijke en gladde te vermijden als de auteur het vermijdt; om moedig en creatief te zijn waar hij moedig en creatief is. Cees Nooteboom en ik zijn in de loop van zo'n 35 jaar samenwerking uitgegroeid tot een goed, soms haast symbiotisch team, en het vervult me met enige trots als hij in interviews uitlegt dat ik zijn ‘Duitse stem’ ben en hij me blindelings vertrouwt. Begin jaren negentig was ik er ook bijzonder trots op toen mijn werk bekroond werd met de Martinus Nijhoff Vertaalprijs, die ik zonder enige vorm van behaagzucht in mijn ogen veel te vroeg ontving en nog niet voldoende verdiend had. Verschillende andere vertaalprijzen volgden, iedere keer weer een verrassing en een bron van grote vreugde.

Nu ik 75 ben en in 35 jaar meer dan honderd boeken vertaald heb, voel ik me langzamerhand als een mastodont in de wereld van het vertalen. De volgende generatie heeft het stokje allang overgenomen, ze is goed getraind en veel handiger in het gebruik van elektronische hulpmiddelen dan ik, al werk ik al sinds 1984 met computers. Met mijn vaste auteurs ben ik zo innig vergroeid dat ik niet kan en ook niet wil stoppen. En met Lize Spit, Marieke Lucas Rijneveld en Niña Weijers hebben drie heel jonge auteurs hun eerste boeken vol vertrouwen in mijn handen gelegd, tot mijn grote genoegen - een nieuwe uitdaging voor mij. Laten we dus nog een tijdje samen doorgaan!