Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 26

[p. 39]

Ronald de Rooy
Paolo Cognetti's De acht bergen in Nederlandse vertaling

Het succes van Paolo Cognetti's roman De acht bergen neemt vele vormen aan. Naast de officiële bekroning met de Premio Strega in 2017 werd het boek in Italië zeer populair bij een breed lezerspubliek. Ook lieten talrijke Italiaanse schrijvers zich bekoren en inspireren door Cognetti's majestueuze berglandschappen. Een ware hype aan bergliteratuur was het gevolg! Door goed verkopende vertalingen in meer dan dertig landen is De acht bergen ook uitgegroeid tot een internationale bestseller. Alleen de Nederlandse vertaling werd tot nu toe al zo'n 200.000 keer verkocht (cpnb-ranglijsten 2017-2018).

Het originele thema van de bergen is in deze klassiek aanvoelende roman schitterend vervlochten met een authentiek verhaal over menselijke relaties - de moeizame band tussen een zoon en zijn eenzame vader en een decennialange vriendschap tussen twee opgroeiende jongemannen - en over de nooit voltooide zoektocht naar een eigen identiteit. Cognetti's stijl is ingetogen, helder en precies, met talrijke natuurbeschrijvingen waarin landschappen, bouwsels, bomen, planten en dieren gedetailleerd en liefdevol worden benoemd en beschreven.

Cognetti's Nederlandse vertalers Yond Boeke en Patty Krone hebben vanaf 1983 een interessant oeuvre opgebouwd dat veel perioden van de Italiaanse literatuur beslaat. Zo vertaalden zij, op De naam van de roos na, alle romans en veel essayistisch werk van Umberto Eco. Daarnaast bevat hun oeuvre tal van Italiaanse klassieken, met name negentiende-eeuwse meesterwerken als Alessandro Manzoni's De verloofden (2004), Giovanni Verga's De leeglopers (2007) en Baas Don Gesualdo (2009), Silvio Pellico's Mijn gevangenissen (2017), maar bijvoorbeeld ook de zestiende-eeuwse erotische dialogen van Pietro Aretino, Zes dagen. Gesprekken over het hoerenbestaan (2005). Hun vertalingen zijn doorgaans solide en soepel, met een meer of minder geprononceerde neiging tot creatieve modernisering, ook waar het de klassieken betreft. Van Cognetti vertaalden zij na De acht bergen inmiddels ook De buitenjongen (2018), een dagboekachtige voorstudie van de latere bestseller.

Vanwege de ingetogen stijl van Le otto montagne zal de vertaling voor het ervaren vertalersduo geen echte uitdaging zijn geweest, zeker in vergelijking met bijvoorbeeld de erudiete en intertekstuele virtuositeit van al Umberto Eco's romans. Niettemin schuilen er ook in Cognetti's toegankelijke tekst subtiele vertaalproblemen.

De belangrijkste bevinden zich op het terrein van het ‘bergidioom’. De vertalers volgen hier de voetsporen van hun auteur, met als uitgangspunt dat een vertaling niet te veel moet uitleggen (zie: www.letterenfonds.nl/images/2018-09/lezing-yond-boeke-patty-krone.pdf). Zo stuiten we naast redelijk ingeburgerde termen (van ‘alm’ voor bergweide, tot ‘graat’ in de betekenis van scherpe bergkam) ook op idioom dat niet elke lezer meteen paraat zal hebben, zoals ‘traverseren’ (‘een berghelling diagonaal afdalen’, Van Dale), ‘couloir’ (‘lawinegang’, Van Dale), ‘serac’ (‘kolom of blok gletsjerijs’, Van Dale) en ‘handsappie’ (een soort kleine pikhouweel).

[p. 40]

Nederlandse lezers met grote kennis van de Italiaanse bergen hebben de vertalers gewezen op enkele foutjes - met ‘kraaien’ doelt Cognetti waarschijnlijk op ‘alpenkauwen’, de ‘rododendron’ heet op grote hoogte ‘alpenroos’ (idem) - maar over het geheel is dit een gedegen vertaling die details en grondtonen van het origineel respecteert.

De vertaling van dialect levert weinig problemen op: de weinige dialectwoorden in de brontekst worden meteen verklaard of vertaald in het Italiaans. Ook woordspelingen komen amper voor. De meest in het oog springende is wanneer Bruno, de vriend van hoofdpersoon Pietro, hem de dialectwoorden leert voor een aantal bomen en landschapselementen en hem tevens herdoopt:

Un sasso era un berio ed ero io, Pietro: ero molto affezionato a quel nome. [Een steen/ rots was een berio en dat was ik, Pietro: ik was heel verknocht aan deze naam]

Met een kleine maar noodzakelijke aanvulling vertalen Boeke & Krone dit fragment fraai als:

Een steen was een berio en dat was ik, Pietro, van het Griekse petros dat ‘rots’ betekent: ik was erg blij met die nieuwe naam. (62)

In de vertaling schemert door dat het Italiaanse ‘sasso’ zowel ‘steen’ als ‘rots’ (of ‘gesteente’) kan betekenen en door de invoeging van petros zullen Nederlandse lezers misschien ook sneller een verband leggen met Petrus (‘op deze rots zal ik mijn kerk bouwen’, Matth. 16: 18).

Ook in andere opzichten is de vertaling van goede kwaliteit. Het boek opent met een bondige typering van de vader van Pietro, die hij pas na zijn dood echt leert kennen en van wie hij ook de liefde voor de eenzaamheid van het hooggebergte meekrijgt:

Mio padre aveva il suo modo di andare in montagna. Poco incline alla meditazione, tutto caparbietà e spavalderia.

Mijn vader had in de bergen zo zijn eigen manier van wandelen. Daar was weinig meditatiefs aan, het was een en al eigenzinnigheid en bravoure. (7)

‘Andare in montagna’ (hier: ‘in de bergen wandelen’) komt geregeld terug in de roman en ondergaat in vertaling kleine variaties. Zo krijgt deze activiteit in het gezelschap van Bruno voor de hoofdpersoon een andere lading en dus lijkt ook een andere vertaling van dezelfde uitdrukking op zijn plaats. Twee voorbeelden:

Andare in montagna con Bruno non aveva niente a che fare con le cime.

Met Bruno de bergen in trekken had niets te maken met het bedwingen van toppen. (61-62)

Era un andare in montagna che non aveva piú niente di avventuroso.

Het was een vorm van bergbeklimmen die niets avontuurlijks meer had. (72-73)

Misschien overtuigen toch niet alle variaties. Was het bijvoorbeeld niet logischer geweest om in het volgende fragment ‘andare in montagna’ weer te vertalen met ‘in de bergen wandelen’, eenvoudigweg omdat het, net als in de openingszin, opnieuw over Pietro's vader gaat?

[...] il modo di andare in montagna di mio padre, la cosa più simile a un'educazione che io abbia ricevuto da lui.

[p. 41]

[...] mijn vaders manier om de bergen in te trekken, het enige wat hij me heeft meegegeven dat een beetje in de buurt kwam van een opvoeding. (38)

Wel suggestief is dan weer dat in de laatste vertaling van ‘andare in montagna’, wanneer ook Bruno uit Pietro's leven is verdwenen, de herinneringen aan Bruno en die aan zijn vader lijken samen te smelten:

Quello era il modo di andare in montagna mio e di Bruno.

Dat was de manier waarop Bruno en ik altijd door de bergen hadden gelopen. (238)

Subtiele variaties zien we ook in de vertaling van torrente. Aansluitend bij de narratieve context, de berghoogte en het landschap vinden we voor torrente vertalingen als ‘beekje’, ‘stroompje’, ‘beek’ of ‘bergbeek’. Deze woorden geven de juiste indruk van het niet zo woest stromende water in het beschreven Alpengebied. De andersoortige ‘torrenti’ die Pietro later in het Nepalese hooggebergte ziet - ‘torrenti che tagliavano i fianchi della valle come lame’ - worden kloeker vertaald als ‘bergstromen die de flanken van het dal als messen doorsneden’ (p. 173). De enige onlogische vertaalkeuze van deze veelvoorkomende term vind ik de volgende:

Noi qui diciamo bosco, pascolo, torrente, roccia, cose che uno può indicare con il dito.

Wij hier zeggen bos, weide, rivier, rots, dingen die je met je vinger kunt aanwijzen. (168)

‘Rivier’ (fiume) voor ‘torrente’ valt uit de toon in deze opsomming van landschapselementen uit de Italiaanse bergen, zoals ook blijkt uit de andere keren dat Cognetti over rivieren spreekt. Zo is er in Milaan de ‘rivier’ van verkeer en een onderaardse rivier (p. 8-9) die later ook ‘fiume esangue’ wordt genoemd (‘zieltogende rivier [...] die onder onze straat begraven lag’, p. 189). En wanneer Pietro als tiener nog onervaren is in de bergen noemt hij ook hun ‘torrente’ een ‘rivier’. In Nepal ziet hij daarentegen wel echte rivieren en in Kathmandu ‘fiumi di fango’ (‘rivieren van modder’). Daarom is het ook zo vreemd dat de beek die Pietro en Bruno verbond in één passage van de brontekst opeens een rivier wordt genoemd:

Qualcuno si era messo a costruire villette in stile tirolese e qualcun altro a cavare sabbia e ghiaia dal fiume, che era stato arginato con sponde di cemento dove una volta scorreva tra sassi e alberi.

Ergens was iemand bezig vakantiechalets in Tiroler stijl te bouwen, en een ander om zand en grind uit de beek te scheppen die vroeger tussen stenen en bomen door stroomde maar nu lag ingedamd tussen betonnen randen. (105)

Geheel terecht corrigeren de vertalers hier Cognetti's tekst.

Paolo Cognetti, De acht bergen. Vertaald door Yond Boeke en Patty Krone, Amsterdam: De Bezige Bij, 2017.