Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 61]

[p. 62]

Els Snick
Op de koffie bij de recensent
Pleidooi voor een cursus omgaan met kritiek

Het gaat er niet om geprezen, maar gelezen te worden. Deze quote van dichter-vertaler Hans van Pinxteren trok onlangs mijn aandacht op Facebook.¹ Ik verwachtte de recensies van mijn vertaling van Radetzkymarsch van Joseph Roth en hij stemde me tot nadenken. Enkele maanden eerder, halverwege het vertaalproces, was ik in paniek geraakt toen iemand zich, alweer op Facebook, afvroeg wat een nieuwe vertaling aan Roths klassieker zou kunnen toevoegen. Waar was ik aan begonnen? Toen bleek er ook nog eens een nieuwe uitgave van de bestaande vertaling te zijn verschenen, een luxe-editie voor onder de kerstboom. Ik rende naar de boekhandel, sloeg het boek open op pagina 18 en haalde opgelucht adem. Hij stond er nog, de fout, het bewijs dat deze Radetzkymars tien jaar en evenzoveel herdrukken later naar mijn mening niet met de nodige zorg uitgegeven was. Nog steeds bezocht baron Von Trotta de Oostenrijkse keizer namelijk in de ‘Hofbrug’ in plaats van in de Hofburg. Een detail, akkoord, maar toch.

Die dag begon ik weer helemaal opnieuw te vertalen, vanaf pagina 1. Nu met de zeer verdienstelijke versies van mijn voorgangers bij de hand, waar ik af en toe een schitterende vondst uit overnam. Anders dan hen maakte ik gebruik van de oorspronkelijke Duitse uitgave uit 1931, zoals die door Roth zelf was goedgekeurd. Ik noteerde alle belangrijke wijzigingen. Het gaf me houvast. Ik kon weer verder.

Kritiek kan verlammen. Toen in 2013 mijn boek over Joseph Roths netwerken in Nederland en Vlaanderen verscheen, werd ik in de NRC aangepakt door Wil Rouleaux - des te pijnlijker: een door mij zeer gewaardeerde Rothkenner, die ik enkele maanden eerder in zijn woonplaats Wenen nog in een prachtig koffiehuis had geïnterviewd voor mijn boek. Hij schreef dat ik niets nieuws te vertellen had (wat écht niet klopte) en vond mijn stijl ondermaats: ‘Je begrijpt niet hoe iemand die zich jarenlang met de meesterstilist Joseph Roth heeft beziggehouden zulke flauwe zinnen kan opschrijven.’ Geef toe: die zit. Twee jaar later recenseerde hij in De Groene Amsterdammer ook mijn vertaling van Joseph Roths De blonde neger. Hij vond een fout in een voetnoot, noemde mijn vertaling stroef en ‘bepaald niet foutloos’ want ik had bijvoorbeeld ‘danig’ gebruikt terwijl ik ‘dusdanig’ bedoelde en ik liet een pianist waanzinnig worden omdat hij vijftig middagen ‘na elkaar’ in plaats van ‘achter elkaar’ een symfonie van Schubert had moeten spelen. Conclusie in de Groene: ‘De grote Joseph Roth verdient een beter lot.’

Ik waagde me de dagen na het verschijnen van de eerste recensie mijn huis niet uit, maar kreeg veel steunbetuigingen van vrienden en collega's. Sommigen mailden me dat ze ook weleens waren neergesabeld, anderen verzekerden me dat zij mijn boek wel ‘in één ruk uitgelezen’ hadden en dat ze uitkeken naar mijn volgende werk. Iemand troostte me door te zeggen dat deze Rothkenner zich de schrijver misschien toeeigende, het niet kon verdragen dat ook iemand anders zich ermee bezighield, dat hij vond dat Roth ‘van hem’ was. Het hielp allemaal.

1 ‘Vertalen is luisteren naar de auteur en naar jezelf’, het interview met Hans van Pinxteren door Andrea Kluitmann, verscheen op Vertaalverhaal.nl.

[p. 63]

Maar de reactie die er echt toe deed, kwam van collega-vertaalster Andrea Kluitmann. Eerst bedankte ze me dat ik haar het stuk had toegestuurd. Haar toon was bedarend. ‘Ik heb de recensie net zorgvuldig gelezen,’ schreef ze. Ze noemde het vooral een kwestie van smaak en schreef dat de recensent, die ze kende als beoordelaar voor het Letterenfonds, gewoon ‘echt altijd superstreng’ is, maar wel ‘altijd to the point, altijd zorgvuldig en ook bijna nooit ongeremd positief’. Ze vond wat hij over Joseph Roth schreef en de manier waarop hij de schrijver in zo'n kort bestek neerzette ongelofelijk knap. ‘Hij ergert zich aan je stijl, hij vindt hem duidelijk te weinig gepolijst, te weinig literair of wat dan ook. Hij begrijpt als het ware niet dat niet meer van de glanzende Roth-stijl op jou is overgegaan of iets dergelijks. Maar dat is een beetje onzin, jij bent Els, en Roth is Roth. Een stijl verander je niet zomaar, trouwens, hij hoort ook bij de schrijver, dus bij jou en jouw benadering van het thema. En zo'n benadering, uitgedrukt in een losse, spreektalige stijl verontwaardigt hem en die verontwaardiging zal ook oprecht zijn, maar mij bijvoorbeeld verontwaardigde je stijl niet, en met mij velen niet.’

Wat Andrea me daar gaf was niets minder dan een instant-cursus ‘omgaan met kritiek’, waar ik ook later nog veel aan heb gehad. Zo'n cursus zou in elke vertalersopleiding op het programma moeten staan. Les één: schiet niet meteen in de verdediging, voel je niet persoonlijk aangevallen. Je zou ervaren vertalers kunnen laten vertellen over hun ervaringen hiermee, discussiëren over vormen van kritiek op literaire vertalingen. Geen overbodige luxe: studenten leren zo ook omgaan met commentaar en wijzigingen van redacteurs en persklaarmakers of hoe te reageren op een afwijzing van een subsidieaanvraag bij het Letterenfonds. Adequaat leren reageren op onterechte én terechte kritiek.

In mijn versie van Radetzkymars is alvast een vervelende fout geslopen, zoals een attente lezer aan de uitgever heeft gemeld. Het woord Zug heb ik met ‘divisie’ vertaald, terwijl het om een ‘peloton’ gaat. Dat is in de tweede druk hersteld, net als enkele even vervelende tik- en zetfoutjes die ik over het hoofd had gezien. Ik kreeg ook een handgeschreven briefje van een meneer die vindt dat in mijn vertaling de mooie cadans verdwenen is. Hij houdt meer van de versie die hij al zo lang in zijn kast heeft staan. Ik heb hem geantwoord volgens de regels van de kunst. Ik heb hem bedankt voor zijn opmerkingen en gezegd hoe fijn ik het vind dat hij net als ik van Joseph Roth houdt. En dat smaken verschillen.

In de kranten zijn intussen mooie recensies verschenen, met lof voor de uitgever, de prachtige tekeningen van Jan Vanriet, het voorwoord van Geert Mak en ook voor de vertaler. Ik was erg blij met het stuk van Emilia Menkveld in de Volkskrant. Ze schreef: ‘Het mooie aan vertalingen is juist dat ze naast elkaar kunnen bestaan. Ze geven boeken telkens een nieuw aanzien, met steeds andere accenten. Bevalt deze versie je niet, dan kun je het later altijd nog eens proberen, of juist teruggrijpen op een dierbare voorganger. Bijna sneu voor de Duitse lezers, met hun ene Radetzkymars.’

Misschien moet ik nu gewoon nog eens naar Wenen terug, de recensent weer op een kopje koffie uitnodigen. Alhoewel. Koffie? Daar zou Joseph Roth dan weer flink bezwaar tegen hebben.