Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 57]

Mari Alföldy
Verbindingen

Wanneer mijn vertaalcarrière begon? Lastige vraag.

Halverwege de jaren tachtig studeerde ik klassieke talen in Groningen. Een van de redenen waarom ik voor deze studiestad had gekozen was de aanwezigheid van de enige universitaire afdeling Hongaars in Nederland (en het hele Nederlandse taalgebied). Ik had namelijk tot mijn veertiende in Hongarije gewoond en wilde graag inhalen wat ik in de rest van mijn schoolcarrière aan Hongaarse culturele bagage had gemist. Vanaf mijn eerste jaar volgde ik hogerejaars vertaalcolleges en ik vond het waanzinnig interessant om op die manier verbindingen aan te brengen tussen de twee talen die min of meer als twee aparte systemen naast elkaar in mijn hoofd bestonden. Naast klassieke talen bleef ik vakken volgen bij Hongaars en na een paar jaar schreef ik me ook officieel in voor die studie, als tweede hoofdvak.

In 1987 namen alle docenten en studenten deel aan de samenstelling van een Hongaars nummer van het later ter ziele gegane tijdschrift Bzzlletin. Ik mocht daar twee teksten voor vertalen, een fragment van Péter Esterházy's nooit in het Nederlands vertaalde Productierrroman, een enorm moeilijk te vertalen persiflage op het (bijna) gelijknamige stalinistische genre, en een fragment van de roman School aan de grens van Géza Ottlik. Het laatste was mijn eigen voorstel; ik had in die tijd nog heel weinig overzicht over de contemporaine Hongaarse literatuur maar had het boek van iemand gekregen en er erg van genoten, pas later besefte ik hoe enorm belangrijk dit boek (oorspronkelijk verschenen in 1959) was voor de hele Hongaarse literatuur erna.

De vertalingen van de studenten werden nagekeken door de docenten. De opmerkingen bij de Esterházyvertaling waren erg nuttig. De vertaling van het fragment van Ottlik kreeg ik van een van de docenten terug met de opmerking dat daarin zoveel verbeterd moest worden dat de tekst eigenlijk opnieuw vertaald moest worden, waar de desbetreffende docent geen tijd voor had. Uiteindelijk nam ik de vertaling door met een medestudent die met een paar goede suggesties kwam. Het fragment werd ingestuurd en door de redactie geaccepteerd. Helaas stonden de uitgevers niet in de rij voor de hele roman.

Toch heeft deze negatieve ervaring ertoe geleid dat ik me daarna meer dan tien jaar niet met vertalen heb beziggehouden. Pas halverwege de jaren negentig, na een paar jaar in het onderwijs, begon ik als freelance vertaler te werken, in de eerste plaats voor vertaalbureaus. Toen ik na enkele jaren de kans kreeg om mee te werken aan een Hongaars nummer van De Tweede Ronde, tijdschrift voor vertaalde literatuur, en daar heel positieve reacties op mijn vertalingen kreeg, durfde ik uitgeverij Van Gennep aan te schrijven, hetgeen tot mijn eerste literaire boekvertaling leidde: Nalatenschap van György Konrád. Vervolgens had ik het geluk dat de Wereldbibliotheek dringend iemand zocht voor de in Italië en Duitsland herontdekte roman Gloed van Sándor Márai, die vervolgens ook in Nederland in voor

[p. 58]

Hongaarse literatuur nooit vertoonde aantallen over de toonbank ging. Daarmee was mijn naam, voor zover een literair vertaler die heeft, enigszins gevestigd.

Mari Alfoldy in het Hongaars Vertalershuis, 2000

De onzekerheid bleef, al is dat waarschijnlijk iets waar alle vertalers mee te kampen hebben. In ieder geval was ik ontzettend blij toen ik, terwijl ik met Gloed bezig was, de Boekvertalerslijst ontdekte: een mailinglist van vertalers die literaire en andere boeken vertalen, destijds op Yahoo. Daar kon ik alles vragen wat ik niet zeker wist. Iedereen dacht (en denkt) er enthousiast mee met elkaars vertaalvragen. Daar heb ik in de twintig jaar dat ik lid ben van de lijst ontzettend veel van collega's geleerd. Het is ook een gemeenschap van vakgenoten waarin ik me thuis voel en met verschillende mensen vriendschappelijke contacten onderhoud. Ook de mailinglist van de Werkgroep Vertalers van de Vereniging van Letterkundigen werd later een belangrijk forum.

Na nog enkele titels van Márai en wat andere boeken slaagde ik erin om bijna twintig jaar na mijn frustrerende eerste ervaring de Wereldbibliotheek over te halen om School aan de grens uit te geven. Ik haalde mijn oude vertaling tevoorschijn en vond die niet eens zo slecht. Uiteraard bracht ik op grond van inmiddels jaren ervaring wat veranderingen aan, maar ik was niet ontevreden over de eerste poging. Iemand als ik, met de brontaal als eerste taal, heeft het voordeel dat begrip van de brontekst over het algemeen geen probleem is. Ook de vertaalattitude die je meeneemt van een gymnasiumopleiding, waar het vertalen vooral dient om de leraar te laten zien

[p. 59]

dat je het Grieks/Latijn goed hebt begrepen, is iets om los te laten, al heb ik anderzijds heel veel gehad aan alles wat ik van mijn leraren Grieks en Latijn op het gebied van het Nederlands heb geleerd. En hoewel een vertaalprijs krijgen voor iedereen leuk is, was de Filter Vertaalprijs die ik in 2014 voor de vertaling Satanstango van László Krasznahorkai kreeg, met in het juryrapport loftuitingen op het mooie Nederlands, een bevestiging die nog een stukje van die onzekerheid wegnam.

Een belangrijke conclusie die ik aan deze ervaring verbind is dat het voor mij als docent of workshopleider heel belangrijk is om mensen die hun eerste schreden op het vertalerspad zetten aan te moedigen en te stimuleren en vooral niet de grond in te boren. Ik ben blij met de collega's die ik tijdens mijn workshops heb leren kennen, en ik verwijs ook graag uitgevers naar hen door wanneer ik een bepaalde vertaling niet kan of wil doen. Ze hebben intussen een aantal schitterende vertalingen afgeleverd.

Voor vertalers Hongaars is er niet continu aanbod van werk. Doordat ik behalve literatuur ook juridische teksten vertaalde en tolkte en me zo als zelfstandige staande hield, bleef ik beschikbaar voor literaire vertalingen wanneer die zich aandienden. Ik noemde al dat ik naast het aannemen van opdrachten ook zelf uitgevers benaderde met voorstellen voor Hongaarse boeken. Dat levert lang niet altijd resultaat op maar toch heb ik enkele keren een uitgever kunnen overhalen om een Hongaarse auteur uit te geven. Zo mocht ik behalve Géza Ottlik Pál Závada en Margit Kaffka vertalen, en ook László Krasznahorkai was één van de auteurs die ik jaren had geprobeerd ergens onder te brengen. Mijn lijst van schrijvers die nog wachten op een Nederlandse uitgever is helaas langer... Wel word je op deze manier een soort culturele ambassadeur.

Het contact met de schrijvers is een leuk onderdeel van het vertalersbestaan. Hongaarse auteurs, voor zover in leven, zijn zonder uitzondering bereid om hun vertalers te helpen bij vragen. Dat was al zo bij mijn eerste auteur György Konrád, met wie ik tot zijn dood vorig jaar goed contact onderhield. Ik bezocht hem meermaals in zijn zomerhuis bij het Balatonmeer dat in verschillende van zijn boeken een belangrijke rol speelt. De eerste keer vond ik het erg indrukwekkend om het beschreven bankje, de muur en de boom in het echt te aanschouwen. Ook liepen daar tal van vooraanstaande Hongaarse intellectuelen in en uit, dus je leerde er altijd interessante mensen kennen. László Krasznahorkai nam zelf contact op met de uitgever om mijn adres te vragen en zijn hulp aan te bieden toen ik aan zijn eerste boek Satanstango begon. Na een paar mails te hebben gewisseld vroeg ik hem of hij niet liever had dat ik mijn vragen opspaarde in plaats van hem om de haverklap met mails te bombarderen. ‘U moet de vragen opsturen zoals het u het beste uitkomt, want u bent hier de belangrijkste,’ schreef hij terug, wat ik bijzonder aardig vond.

Ook mijn jaarlijkse verblijf in het Hongaars Vertalershuis in Balatonfüred heeft me veel contacten opgeleverd - ik heb het hier over contacten in de Hongaarse literaire wereld, maar ook leerde ik daar mijn echtgenoot kennen, literair vertaler Hongaars-Russisch Viacheslav Sereda, die ook zijn eigen netwerk meebracht. De Hongaarse schrijvers die wij kennen vinden zo'n vertalersstel wel leuk, vooral als we hen allebei vertalen, wat de laatste jaren bijvoorbeeld het geval is met Krasznahorkai.

Al deze contacten in de Hongaarse culturele wereld kwamen goed van pas toen ik in 2008 (samen met anderen) de Hongaarse Salon Amsterdam oprichtte. Sinds die tijd organiseren we maandelijks Hongaarse culturele evenementen voor Hongaren

[p. 60]

en iedereen die geïnteresseerd is in Hongaarse cultuur. In principe zijn dat om en om films en live evenementen, de laatste kunnen literaire programma's zijn, lezingen, concerten, kleinschalige theatervoorstellingen. Het is een onafhankelijk podium, gerund door vrijwilligers, dat bestaat van entreegelden en donaties en mede mogelijk gemaakt wordt door het Goethe-Institut dat voor een vriendenprijs zijn prachtige ruimte beschikbaar stelt. De films zijn altijd ondertiteld (meestal in het Engels). Lezingen en dergelijke zijn in de meeste gevallen in het Hongaars, maar we doen ons best om de programma's zoveel mogelijk ook voor niet-Hongaarssprekenden toegankelijk te maken: bij concerten is dat geen probleem, maar soms zorgen wij voor simultaanvertolking of organiseren we tweetalige evenementen, bijvoorbeeld een gesprek met de in Hongarije wonende Nederlandse schrijver Jaap Scholten met simultaanvertaling in het Hongaars of de schrijver György Spiró en filosofe Ágnes Heller met vertolking in het Nederlands respectievelijk het Engels. In juni 2020 was ons eerste live evenement na twee Hongaarstalige online evenementen in coronatijd: een wandeling door het centrum van Amsterdam, waarbij vier groepen een rondleiding kregen langs plekken met een Hongaarse connectie, twee in het Hongaars en twee in het Nederlands.

In januari 2018 hadden we in de Hongaarse Salon een podiumgesprek waarin een aantal vertalers zich presenteerden die Hongaarse literatuur in het Nederlands vertalen. Dat kwam voort uit een workshop bij de VertalersVakschool die ik gevraagd was te leiden. De deelnemers waren gedeeltelijk ervaren vertalers. We hebben er aan drie verhalen gewerkt met de bedoeling die samen met andere verhalen op te nemen in een bundel waarmee een lang gekoesterd plan van mij werd verwezenlijkt: een anthologie waarin Hongaren van hun tolerante kant worden getoond aan de hand van teksten (verhalen en enkele essays) uit de hedendaagse literatuur. Dit wilde ik graag, omdat er de laatste jaren in dat opzicht vooral negatief nieuws uit Hongarije komt. Dat is niet geheel ten onrechte, maar intussen laat de Hongaarse literatuur een heel ander beeld zien. Veel auteurs komen op voor hen die door de maatschappij worden buitengesloten, ze reflecteren op identiteit, de omgang met de Ander, tolerantie of het gebrek daaraan. Het heeft even geduurd maar de bundel is er gekomen en zal komend najaar worden gepresenteerd, verzorgd door uitgeverij Jurgen Maas, met bijdragen van negen vertalers. Ik ben er blij mee en ben heel benieuwd naar de reacties.