Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 36]

Marietje d'Hane-Scheltema
Metrum en klassieke klanken

Versvoeten kwamen al vroeg op mijn pad. Al voor de oorlog reed ik vaak met mijn moeder in de blauwe tram van Amsterdam-Spui naar Haarlem, waar mijn grootouders woonden. Dan las ik in Halfweg op een muur de reclametekst: ‘Al een vat, kist of krat van de Phoenix gehad?’ Wie of wat Phoenix was, vroeg ik me nauwelijks af, maar die anapesten kreeg ik niet meer uit mijn hoofd. Je kunt, als je jong bent, door belangrijker dingen diep getroffen worden - dit was het bij mij. Een levenslange fascinatie voor metrische taal was geboren. Niet voor rijm, wel voor klank en metrum.

Geen wonder dat ik tien jaar later werd geboeid door de klassieke talen, die op het ouderwetse gymnasium al snel elke dag (!) met metrische teksten gepaard gingen, terwijl het Nederlands en de moderne talen slechts tweemaal per week aan bod kwamen en dan nog veelal in prozavorm. Nog tien jaar later kon ik als docent in de klas Homerus, Vergilius en Ovidius lezen en kwam mijn behoefte aan metriek bepaald niets tekort. Niet dat ik van de leerlingen veel metrische kennis eiste, maar ik las bij Homerus vaak voor uit de voortreffelijke, sinds 1980 gepubliceerde vertaling van H.J. de Roy van Zuydewijn, in moderne Nederlandse hexameters, of ik liet hen zelf eruit voorlezen en merkte dat zij dan ook de Griekse hexameters beter aanvoelden zonder veel af te weten van dactylen en spondeeën. Sommigen werden zelfs enthousiast en lazen thuis in het Nederlands dóór.

Zo werd het belang van een goede, moderne vertaling me extra duidelijk, evenals het bestaan van hiaten op dat gebied, binnen en buiten school. De Romeinse dichter Juvenalis had prachtige Satiren geschreven, die twee of drie eeuwen geleden alom in Europa vertaald of geïmiteerd waren, maar niemand las ze meer. Vergilius' Aeneis, met het mooiste Latijn dat er is, was voornamelijk bekend om Dido en Aeneas. De verhalen uit Ovidius' Metamorfosen waren al lang populair in kunst- en muziekwereld, maar werden in programmaboekjes geciteerd in een Engelse prozavertaling, zonder dat iemand wist wat dat epos werkelijk vertelt. De enige Nederlandse poëzievertalingen ervan waren die van Joost van den Vondel in rijmende alexandrijnen (ongelofelijk trouwens, wat hij allemaal vertaald heeft!) en een hexametervertaling van H.J. Scheuer uit 1920 die dichter bij het Latijn stond dan voor een moderne lezer aangenaam is. Dit alles lokte me zelf tot meer vertaalarbeid en tot - nog altijd - veel metrisch plezier.

Wat mij in het klein opviel, was kennelijk meer potentiële vertalers opgevallen en ook uitgevers zagen succes in goed leesbare, vooral volledige vertalingen van literatuur uit de oudheid, uitgeverij Athenaeum - Polak & Van Gennep voorop. Het is niet overdreven om te stellen dat er, wat betreft de interesse voor klassieke schrijvers, vanaf 1970 een renaissance in Nederland en Vlaanderen is geweest, te vergelijken met de laatste dertig jaren van de Gouden Eeuw, toen er ook een hausse aan klassieke vertalingen is uitgegeven. Hoe ging ik te werk met metrum en klank? Of liever, met het verschil tussen luistertekst en lees-

[p. 37]

tekst? Hoe kon ik moderne lezers laten luisteren, want met die intentie was de oorspronkelijke tekst toch geschreven? Vertellingen gaan tegenwoordig in prozavorm, een verhalend epos is niet meer van deze tijd. Moest ik dan maar voor een niet al te strak metrum kiezen? Vrije verzen, ritmisch proza? Sommigen pleitten daarvoor. Het zijn vragen die menig vertaler van andere literaire genres niet hoeft te stellen, maar ze brachten mij meteen een antwoord: het verschil in eeuwen moest herkenbaar blijven, in jambisch Nederlands.

Marietje d'Hane-Scheltema ca. 1985

Een enkel voorbeeld: in een klassiek luisterepos wordt in hele of halve versregels gemeld wanneer iemand begint of ophoudt met spreken; in een moderne leestekst doen dubbele punt en aanhalingstekens dat. Dat kan dus vaak wel iets korter. Moeilijker is het weergeven van de vele retorische omschrijvingen, die vooral in het Latijn van tweeduizend jaar geleden voorkomen, en vooral bij Ovidius. Bijvoorbeeld in het lange verhaal van Apollo en Daphne wordt de nimf maar eenmaal, en niet eens aan het begin, bij name genoemd, maar steeds omschreven als ‘de Peneïsche nimf’ of ‘de dochter van de riviergod Peneius’ - staaltjes van kennis en vooral van technisch-metrisch vertoon, die door de klassieke luisteraars ongetwijfeld werden gewaardeerd en door de declamator vaak met een knipoog of theatraal zullen zijn geacteerd.

Dat laatste retorische aspect liet ik, zo merkte ik al vertalend, vaak zonder enige wroeging vervallen. Het gaf me bovendien de ruimte om dichter bij de omringende tekst te blijven, en die extra ruimte was meer dan welkom, omdat het literaire Latijn zoveel bondiger is dan onze taal; niet zozeer door het ontbreken van lidwoorden, maar vooral vanwege de vele participiumcon-

[p. 38]

structies, die wij liever met hele bijzinnen verwoorden, of omdat onze werkwoordconstructies om hulpwerkwoorden vragen en de Latijnse slechts om een andere uitgang. Dan kan een metrisch schema echt knellen. Als Vergilius over de verliefde Dido in drie woorden schrijft: ‘caeco carpitur igni’, hebben wij er zeven nodig: ‘zij wordt gegrepen door een blind vuur’ of wat minder letterlijk: ‘blinde hartstocht grijpt haar aan’, nog altijd vijf woorden. Overigens ontdekte ik - maar dit terzijde - dat als het om liefde ging, ik een onvoldaan gevoel had over het Hollandse ‘liefhebben’, ‘beminnen’ of ‘houden van’. ‘Amare’, ‘to love’ en ‘aimer’ leken allemaal zoveel aardiger. Een kwestie van klank misschien? In elk geval ook van metrum.

Dat ik een metrisch keurslijf wilde behouden, is duidelijk, maar de dactylen werden wel jamben. Die liggen ons nu eenmaal goed in het gehoor. Daarnaast wilde ik niet zogenaamd vrij vertalen. Liefst elk woord laten klinken, geen zinsdelen weglaten. Dan kon het lang duren voordat ik metrisch tevreden was, maar juist die ars poetica bleef boeiend en uitdagend, ja, bracht me op woorden en oplossingen die ik in proza niet zou hebben bedacht. Waar het om klankeffecten ging - die konden natuurlijk alleen maar met wat gelukkig toeval ook in vertaling klinken, maar de techniek ervan kon wel elders worden ingezet.

Al zulke overwegingen brachten me dichter bij de oude schrijvers zelf: zij moeten net zo hebben zitten puzzelen op lange en korte lettergrepen en op woorden die sowieso nooit pasten in een dactylisch schema. Zoals bij ons woorden als ‘grootvader’ of ‘stiefmoeder’ on-jambisch zijn en geen vervanging bieden, want ‘opa’ of ‘stiefmama’ zijn te alledaags, maar zij komen ook in een epos voor. Van Vergilius is vast te stellen dat hij om deze en alle andere redenen gemiddeld per dag maar twee of drie verzen ‘vijlde’ (zoals hij het zelf noemde), in een epos van ruim elfduizend, en dat er een vijftigtal onvoltooid zijn gebleven; bovendien componeerde hij zijn verhaal eerst in proza (wat Vondel bij het vertalen ook deed). Ovidius heeft weliswaar gezegd dat alles wat hij opschreef automatisch een vers werd, maar zijn gemiddelde lag niet eens heel veel hoger. Om hun werk te vertalen kwam ik gemiddeld op vier verzen per dag.

Al doende heb ik beseft dat er vele technieken oftewel artes poeticae zijn en dat iedere tekst en dus iedere vertaler eigen vragen stelt. Voor mij is het metrum daarbij altijd een sterk houvast geweest; alleen daardoor kan ik voelen dat de vertaling ‘klopt’. Bij prozateksten zou ik dat gevoel, vrees ik, eindeloos uitstellen en er nog langer over doen. Want, metrum of niet, vertalen kost tijd en geduld en dat is een schone zaak.