Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 27

[p. 36]

Onno Kosters
‘Die lange opname’: The Long Take in vertaling

In de zomer van 2019 verscheen Hans Kloos' vertaling van het lange narratieve gedicht van de Schotse dichter Robin Robertson getiteld The Long Take or A Way to Lose More Slowly (2018; bekroond met zowel de Roehampton Poetry Prize als de Goldsmiths Prize for Innovative Fiction en geselecteerd voor de shortlist van de Man Booker Prize). Dat ‘lange narratieve gedicht’ is een wat onhandige vertaling van ‘long narrative poem’, een genre dat reikt van het vormvaste klassieke epos tot bijvoorbeeld Walt Whitmans veelstemmige, uitbundige Leaves of Grass (1855) en mijn eigen ‘Callahan’, losjes gebaseerd op de vijf ‘Dirty Harry’-films met in de hoofdrol Clint Eastwood (Callahan en andere gedaanten, 2004). Veelstemmigheid en een personage dat op zijn queeste de lezer bij de hand neemt zijn vaste ingrediënten; in negentiende- en twintigsteeeuwse versies van het lange narratieve gedicht is verder alles toegestaan. Whitmans regels waaieren breed over de pagina's uit en in Paul van Ostaijens ‘Music Hall’ (en in de bundel Bezette stad [1921] als geheel) wordt ‘ritmiese typografie’¹ gebruikt om het geheel een modern aanzien en geluid te geven. Beide elementen (zij het minder radicaal dan bij Whitman of Van Ostaijen) zien we ook in The Long Take: Robinson gebruikt lettertypes met en zonder schreef en in verschillende groottes alsmede allerlei vormen van vet, cursief en kapitalisering in zowel versvorm als proza. Ieder lettertype en elke wijze van uitlijnen schept een eigen genre (monoloog, dialoog, reclametekst, briefkaart, dagboekfragment, herinnering) en een eigen stem, en daarmee een eigen vertelperspectief. Voeg daarbij de ingevoegde plattegronden en foto's en je begrijpt dat dit geen gemakkelijk te karakteriseren tekst is, een werk waar je ‘in’ moet komen - voor je onherroepelijk wordt meegezogen. Narratieve of anderszins behulpzame wegwijzers zijn sporadisch aanwezig, maar typografie, opmaak en het verhaal zelf helpen overzicht te houden.

Een ‘roman in rijmloze verzen’ noemde DirkJan Arensman The Long Take en Christophe Vekeman hield het op een ‘romangedicht in scenario-vorm’. Een ‘hybride boek [...] dat deels lang gedicht, deels roman, deels filmscript is’, zo typeerde Maarten Buser het werk in de Poëziekrant. Het vaak genoemde filmische karakter (een term uit de cinematografie waarmee een ‘lange opname’ of ‘ononderbroken shot’ wordt aangeduid) is inderdaad opvallend. De vele tekstblokken worden als ‘frames’ of scènes door asterisken van elkaar gescheiden, er wordt in- en uitgezoomd en er is vaak sprake van discontinuïteit en abrupte overgangen, ‘cuts’, van de ene scène naar de volgende. The Long Take is een montage van woord en beeld waarin ook vele malen naar films en feitelijke filmopnames uit eind jaren veertig, begin jaren vijftig wordt verwezen.

Kloos heeft met zijn vertaling een indrukwekkende prestatie geleverd en lijkt een specifieke affiniteit te hebben met werk dat oorlogsherinneringen tot onderwerp heeft. Hij werkte mee aan de vertaling van Vera Britains Testament of Youth (Testament van de jeugd, 2016) en publiceerde

1 Geciteerd in Van Dijk, p. 141.

[p. 37]

een overweldigende vertaling van David Jones' lange narratieve Eerste Wereldoorlog-gedicht In Parenthesis (Tussentijd, 2017). Hij is uiterst secuur te werk gegaan in het weergeven van de verschillende stemmen die in The Long Take klinken, heeft heel wat onderzoek moeten doen naar terminologie (die van cinematografie en oorlogsvoering, bijvoorbeeld) en vele beslissingen moeten nemen ten aanzien van het exotiseren of naturaliseren en het al dan niet concordant vertalen van begrippen.

In The Long Take wordt de lezer meegevoerd door scènes uit het leven van Walker, een Canadese oorlogsveteraan die de landingen in Normandië heeft overleefd en duidelijk een trauma met zich meedraagt, waarvan de omvang en de gruwelijke details pas aan het eind van de tekst zichtbaar worden. Walker, wandelaar, zwerver, de onrust zelve, Tweede Wereldoorlog-Odysseus, doet pogingen om tussen 1946 en 1953 in New York, Los Angeles en San Francisco een nieuw bestaan op te bouwen. Ondertussen herbeleeft hij middels tientallen flashbacks zijn verleden. Daarin staan zijn jeugd in Nova Scotia en zijn oorlogsherinneringen centraal. Het verleden manifesteert zich in vele gedaanten en infiltreert als spookverschijning vaak het heden. Het woord ‘ghost’ is een daarbij een leidmotief: ‘He remembered every bar as a battlefield / sodden with carnage, / and the blurred ghosts of drinkers’ (21): ‘Hij herinnerde zich elke bar als een slagveld, / doorweekt na een bloedbad, / en de vage schimmen van drinkers’ (33); ‘Wading through shadows, now, / the streets possessed by ghosts. / Cities are a kind of war, he thought’ (206): Wadend door schaduwen nu, / de door schimmen bezeten straten. / Steden zijn een soort oorlog, dacht hij' (210). Kloos heeft ervoor gekozen de ‘ghosts’ conconcordant als ‘schimmen’ te vertalen, waardoor ook in bijvoorbeeld het ongebruikelijke ‘schimmentekens’ (218) voor ‘ghost signs’ (215) de zeggingskracht overeind blijft.

Soms vallen heden en verleden samen, zoals in Walkers dromen: ‘He dreamt of France and the brigade getting stuck at Villons; / digging in, under tracer bullets all night long. / Together, under fire’ (44):

Hij droomde van Frankrijk en de brigade die vastzat bij Villons;
je ingraven en de hele nacht lichtkogels over je heen.
Samen, onder vuur. (55)

Het oorlogsgeweld wordt in die laatste regel bijna poëtisch. De kameraadschap komt ook in de vertaling sterk naar voren. Mijn voorkeur zou uitgaan naar ‘zijn/z'n brigade’, niet ‘de brigade die’, waardoor de lezer zou kunnen denken dat het niet om zíjn brigade gaat. In Walkers dromen komen zijn traumatische oorlogsherinneringen logischerwijs vaker terug: ‘He dreamt a plane carrying troops crash-landed / onto the cemetery outside Caen, and the long-dead / were churned up with the newly-dead / and he had to walk through it all. / Looking for himself’ (138):

Hij droomde dat een vliegtuig met manschappen neerstortte
op de begraafplaats buiten Caen en de oude doden
werden opgewoeld tussen de nieuwe doden
en hij erdoorheen moest lopen.
Op zoek naar zichzelf. (144)

Opnieuw plaatst zo'n laatste, op zichzelf staande regel aan het slot van een scène Walkers beschrijving in een bespiegelend perspectief.

Naarmate The Long Take vordert, worden Wal-

[p. 38]

kers herinneringen directer weergegeven, waardoor de lezer uiteindelijk als het ware samen met hem de slachting die landingen waren (her)-beleeft (het beruchte eerste halfuur van Saving Private Ryan lijkt een inspiratiebron) en met hem ‘terugkeert’ naar de bloedige herovering van Frankrijk. Zo roept de ondergaande zon boven de baai van San Francisco een herinnering aan de strijd op: ‘Another sunset bloods the bay / back into slaughter, back to / bodies on the barbed-wire / - the larder of the butcher-bird - / back to taking that house in Villons, / grappling with the German’ (138-139):

Weer doopt het bloed van een zonsondergang de baai
in een slachtpartij, terug bij
lichamen in het prikkeldraad
- provisiekelder van de klauwier -
terug naar de inname van dat huis in Villons,
worstelen met die Duitser. (144)

De compactheid van de eerste regel van de brontekst levert een vertaalprobleem op: de spondee ‘súnsét’ is krachtiger dan de twee onbeklemtoonde laatste lettergrepen van ‘zonsóndergang’. Het werkwoord ‘bloods’ is zo'n prachtvoorbeeld van hoe in het Engels een zelfstandig naamwoord zich gemakkelijk tot een werkwoord laat transformeren. In het Nederlands wordt dat allicht nogal moeizaam: ‘Weer bloedt een zonsondergang de baai / in een slachtpartij’. Een variant met ‘leegbloeden’ is wellicht een optie: ‘Weer bloedt een zonsondergang [zich?] leeg / in de baai, in een slachtpartij’, maar overtuigen doet het niet. The Long Take zit vol met tussenregeltjes als ‘- the larder of the butcher-bird -’, wat bijdraagt aan de poëtische, persoonlijke en, opnieuw, bespiegelende aard van het geheel. Waar ‘butcher-bird’ de slachting direct kracht bijzet (je stelt je een roofvogel voor, of een aaseter), doet ‘klauwier’ dat indirecter, maar daar kan dat zangvogeltje (dat zijn prooi in doornige struiken ophangt om later op te eten) in het Nederlands niet veel aan doen.

Een laatste observatie is eigenlijk meer een vraag en zit reeds verborgen in de titel van mijn stuk: the long take uit de titel is een technische term die het wezen van de verteltechniek én van de retrospectieve vertelling zelf reflecteert. Toch is niet gekozen voor een directe vertaling: De lange opname of Het ononderbroken shot, bijvoorbeeld, of In één take of shot. Het afstandelijke, de lens, als het ware, waardoor we met Walker naar zijn leven kijken, zou op die manier, net als in het origineel, sterker naar voren komen. De titel Hier maak ik mijn stad verwijst naar de conclusie van het verhaal (Walker settelt zich uiteindelijk, maar of hij ook rust vindt is maar zeer de vraag),² maar houdt de afstand op afstand. In de brontekst vinden we de titel eenmalig terug: ‘The paper said he could try out on movie reviews, / so he went to see Deadly Is the Female in the Cameo, or the Star, / one of those theaters next to the Arcade. / He thought about it all night. That long take / inside the getaway car: one shot that lasted three minutes easy / and was just real life, right there’ (90; mijn onderstreping):

De krant zei dat hij het mocht proberen met filmbesprekingen,
dus ging hij Deadly Is the Female kijken in de Cameo of de Star,
een van die bioscopen naast de Arcade.
Hij dacht er de hele nacht over na. Die lange opname
binnen in de vluchtauto: één shot dat met gemak drie minuten duurde
en gewoon de echte wereld was, voor zijn neus. (98; mijn onderstreping)

2 ‘Hier maak ik mijn stad’ is de laatste regel: ‘“I can stop now,” he said, / putting his mouth to the mouth of the bottle, / “I'll make my city here”’ (226) | ‘“Ik kan nu ophouden,’ zei hij / en zette zijn mond aan de mond van de fles. / “Hier maak ik mijn stad”’ (228).

[p. 39]

Net als dit shot weerspiegelt The Long Take als geheel ‘gewoon de echte wereld’. De titel heeft een grote reikwijdte en de impact van het boek op de lezer is als die uit de scène hierboven op Walker: je denkt er de hele nacht over na. Was het niet gerechtvaardigd geweest voor een directere vertaling te kiezen? Hoe dan ook was een noot om de opmerkelijke keuze voor Hier maak ik mijn stad toe te lichten op z'n plaats geweest.

Kloos' zorgvuldige vertaling van The Long Take levert een even spannende en bij momenten even gruwelijke leeservaring op als de brontekst zelf: ‘By the end there was so much blood his hands were getting slippery. He hated that: not being in control. Hated it. He cut off the ears. The nose. The lips. He left the eyes, so the German could see what had happened to him. So he would see’ (222; mijn cursivering).

Aan het eind was er zo veel bloed dat zijn handen glibberden. Daar had hij de pest aan: dat hij het niet kon beheersen. De pest. Hij sneed de oren af. De neus. De lippen. Hij liet de ogen zitten, zodat de Duitser kon zien wat hem was overkomen. Zodat hij het zou inzien. (225; mijn cursivering)

Hier maak ik mijn stad is al met al net zo meeslepend als The Long Take.

Robin Robertson, Hier bouw ik mijn stad of Een manier om trager te verliezen. Vertaald door Hans Kloos. Amsterdam: Querido, 2019.

Bronnen

Arensman, Dirk-Jan. 2019. ‘Een fenomenale roman in rijmloze verzen’, 31 augustus, op: www.vpro.nl/boeken/arti-kelen/tips/augustus-2019/Robin-Robertson--Hier-maak-ik-mijn-stad.html [geraadpleegd 27 januari 2020].

Buser, Maarten. 2019. ‘Filmisch (anti)heldendicht’, Poëziekrant, nr. 6, p. 58-59.

Dijk, Y. van. 2005. ‘Leegte die ademt: Het typografisch wit in de moderne poëzie’, via: dare.uva.nl/search?identifier=bf3a9c78-6c7f-4b0a-9f59-f3b1e487257e [Geraadpleegd 27 januari 2020].

Robertson, Robin. 2018. The Long Take or A Way to Lose More Slowly. London: Picador.

Robertson, Robin. 2019. Hier bouw ik mijn stad of Een manier om trager te verliezen. Vertaald door Hans Kloos. Amsterdam: Querido.

Vekeman, Christophe. 2019. ‘Het stadsleven is een strijd’, 17 september, op: klara.be/het-stadsleven-een-strijd [Geraadpleegd 26 januari 2020].