Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 25

[p. 34]

Rob Kuitenbrouwer
Een Schots waagstuk
Alasdair Grays Lanark vertaald

Mijn moeder was Schots, mijn oma woonde in Glasgow en ik ben er van jongs af aan vaak geweest. Zo heb ik ook de naoorlogse Schotse schrijvers Alasdair Gray, James Kelman en Agnes Owens (mijn privé-topdrie) leren kennen. Helaas is van Kelman alleen How Late it Was, How Late in het Nederlands vertaald (als Blind geschopt, door Guido Golüke), en van Gray alleen 1982 Janine, een curieuze zijlijn in zijn oeuvre (ook door Guido Golüke). Als vertaler heeft mij het ‘leuren’ met grote Schotten alleen een mooie serie Ian Rankins opgeleverd, meer niet.

Lanark van Alasdair Gray, verschenen in 1981, wordt vaak genoemd als hét meesterwerk van de twintigste-eeuwse Schotse, of misschien zelfs Britse literatuur, en niet voor niets. Het trof mij eind jaren tachtig als een hamerslag (of liever, want het telt ruim 560 bladzijden, als een serie hamerslagen). Dan lees ik dertig jaar later dat de vrij jonge uitgeverij Koppernik een Nederlandse vertaling van Lanark (door David Grävling) gaat uitgeven en ligt die al onverwacht snel in de boekwinkel. Ik zie natuurlijk groen van jaloezie, want ik had er een arm en een been voor overgehad om dat te mogen doen. Ik koop het boek direct, sla het open - en kan het (weer) niet wegleggen. Het levert me een heel vreemde leeservaring op, waarvan ik graag kort verslag doe.

De ondertitel van het boek - A Life in 4 Books - is veelzeggend. Vier ‘boeken’, waarvan twee zijn gewijd aan Duncan Thaw, een student aan de Glasgowse kunstacademie, kort na de Tweede Wereldoorlog. De twee andere aan een anonieme jongeman die in een toekomstig, dystopisch Glasgow belandt zonder te weten wie hij is en die de naam Lanark aanneemt omdat hij zich nu eenmaal moet registreren. Toch gaat het in Grays visie om één leven (spoiler: de een verdrinkt zich in zee, de ander arriveert met schelpen en zand in zijn jaszak).

De vier boeken zijn gerangschikt in de volgorde 3-1-2-4, met een proloog na boek 3, een intermezzo na 1 en een epiloog ergens halverwege boek 4. Je raadt het al: het gaat hier om een ‘postmoderne’ roman, een opzet die nog wordt versterkt door een heftige dialoog tussen hoofdpersoon en auteur in de epiloog en een uitgebreid notenapparaat, waarin de diverse vormen van plagiaat waaraan de auteur zich heeft bezondigd worden verantwoord (een bijna protserige opsomming van verwijzingen naar de ganse wijdte van de wereldliteratuur).

Hoe goed ik het origineel ook vond en hoe wantrouwig ik de vertaling ook bezag, niks mee te maken: ik word direct weer met al mijn hebben en houden het boek in gezogen. Er hangt vanaf het begin een apocalyptische en eenzame sfeer in het boek en een fenomenale spanning, die ook in de vertaling voelbaar blijft. Het eerste hoofdstuk is trouwens als leesfragment te vinden op athenaeum.nl. Je zou hopen dat zo'n voorpublicatie beter gecorrigeerd wordt dan de rest van het boek, toch vind je in dat fragment al enkele van de vertaalfouten die ik zo zal noemen.

[p. 35]

Engelse zinnen

Want ja, het wemelt van de vertaalfouten. Ik noem er maar een paar en ik noem ze maar eenvoudig ‘fouten’, iemand anders kan er anders over denken. Ze vallen uiteen in verschillende categorieën.

Ten eerste zijn er de vreemde ‘Engelse’ zinnen, waarin (ook abstracte) objecten handelende subjecten worden. Vreemd actieve zinnen dus ook. Op de eerste pagina vinden we al direct deze: het interieur van een cafézaal is uitgevoerd in allerlei kleuren, ‘maar schemerige groene wandlampen veranderden de kleuren in bruine tinten en zorgden ervoor dat de huid van de bezoekers er grijzig en doods uitzag’ (11). En zo zijn er meer voorbeelden: ‘Een ijzeren oven vulde het grootste deel van een muur en er waren een gootsteen en een afdruiprek onder het raam’ (21), ‘Enkele wolken luierden in de lucht als op een blauwe vloer verstrooide shirts’ (152), ‘Het dal had alle stromen van het veen verzameld in zijn kloof waar ze tuimelden en kletterden tussen de keien, bladeren en het gezang van merels [...]’ (155). Maar als een passieve vorm wordt overgenomen, gaat het natuurlijk niet per se minder mis: ‘De verpleegsters brachten de lunch en werd verteld die weg te halen en geen voedsel meer te brengen’ (116).

Ten tweede zijn er de rare verwijzingen op een vreemde plek, soms ook met verandering van het geslacht waarnaar wordt verwezen:

-	‘Het tafereel maakte diepe indruk op Lanark. Hij liet de jaloezieën zakken om te voorkomen dat een nieuwe scène het verving en [...]’ (87)
-	Een dokter noemt geloof, hoop en menslievendheid als remedies tegen een kwaal, en dan: ‘Menslievendheid alleen zal hen redden, als dat mogelijk is zonder de andere.’ (92)
-	‘Er was geen conflict tussen de twee soorten kennis, zijn geest stapte makkelijk van de een naar de ander over [...]’ (156)
-	‘Rushford droeg een met borduursel versierd vest, gekopieerd van een die Benjamin Disraeli droeg.’ (261)

Eigenaardig is ook dat er in de roman uiteenlopende historische settings voorkomen met mensen van diverse generaties en maatschappelijke status. Niettemin spreekt iedereen elkaar in de vertaling aan met ‘je’ en ‘jij’.

Dan is er een categorie die ik in gesprekken met collega's ‘vertalen met je hoofd dicht’ zou noemen, dat wil zeggen: de direct voor de hand liggende vertaling kiezen zonder goed naar de betekenis te kijken:

-	man wordt ‘man’ en men wordt ‘mannen’, ook waar ‘mens’ en ‘mensen’ of zelfs ‘mensheid’ is bedoeld;
-	he told me wordt ‘hij vertelde me’, waar ‘zei me’ of zelfs ‘droeg me op’ is bedoeld;
-	een room wordt altijd een ‘kamer’, ook waar een ‘zaal’ of zelfs een ‘hal’ wordt bedoeld;
-	she made friends wordt ‘ze maakte vrienden’ in plaats van ‘vriendinnen’ of ‘kennissen’;
-	hij haalde een zaag en hij ‘sneed’ een stuk van het schilderij; het slot was ‘gebroken’; de schilder werkt in zijn ‘studio’;
-	cases in een ziekenhuis worden niet ‘gevallen’ maar ‘zaken’; place wordt steevast ‘plek’, mensen zijn ‘laat’, nooit ‘te laat’, iemand is ‘een’ automonteur, ‘een’ verpleegster, en zo verder.

Vervreemding

Wat te denken van dit soort fouten? Bij mij riepen ze de vraag op of de vertaler misschien geen Hollandse native is of zo lang in een Engelstalig

[p. 36]

land heeft gewoond dat het betekenisverschil als dat tussen ‘kamer’ en ‘zaal’ of ‘zaken’ en ‘gevallen’ hem niet (meer) vanzelf opvalt. Een docente aan de vertaalopleiding in Antwerpen bezwoer me dat het typisch fouten zijn die ze bij eerstejaars tegenkomt. Gezegd moet worden dat er soms ook pagina's voorbijgaan zonder dat me fouten opvallen, en passages waar ik de woordkeuze juist treffend en mooi vind. Dan nog ben ik een dermate wisselende kwaliteit ook bij beginnende collega's nog nooit tegengekomen.

En wat te denken van de uitgever Koppernik, die deze vertaling op de markt brengt? De redactie, de persklaarmaker die zulke knollen van fouten laat passeren? Sneu voor meneer Gray dat zijn meesterwerk, zijn eerste vertaling in het Nederlands taalgebied sinds dertig jaar, zo'n bizarre behandeling heeft ondergaan.

Een saillant detail is nog dat van de drie recensies die in de ‘serieuze kranten’ zijn verschenen er slechts één is (van Rob van Essen in NRC Handelsblad) die signaleert dat de vertaling ‘tekortschiet’ en de indruk wekt ‘dat zowel vertaler als uitgever te veel haast hebben gehad’. Dat raakt aan de status van ons vak, want als recensenten al zo weinig aandacht hebben voor de kwaliteit van de vertaling, hoe moet het dan met de lezers?

Of vergis ík me nu? Is het allemaal niet zo erg? Want ja, en nu komt de verrassing: ik blijf maar doorlezen, ondanks mijn aanhoudende ergernis. De tekst blijft van begin tot eind de onheilspellende, soms griezelige, maar ook gelaten (voor mijn gevoel typisch Glasgowse) sfeer van het origineel ademen en de vertaalfouten halen de vaart niet uit het verhaal. Misschien toch een prestatie van formaat?

Als ik in het begin van een vertaald boek te veel fouten tegenkom, leg ik het normaal gesproken direct weg, hoe graag ik het ook wilde lezen. Met deze Lanark doe ik dat dus niet. En waarom? Ik zie twee mogelijke verklaringen:

a)	Mijn vrouw las heel veel slecht vertaalde boeken, maar ze stoorde zich vrijwel nooit aan de vertaling. Zij vond het verhaal dan zo sterk dat het haar door het boek trok. Kennelijk ligt dit boek me zo na aan het hart dat ik het niet kán wegleggen.
b)	Misschien dragen de ‘onnatuurlijke’ en soms kromme zinnen en andere fouten wel bij aan de sfeer van vervreemding die het boek eigen is: het ‘klinkt’ vaak niet Nederlands. Dat kan een gevolg zijn van het ‘automatisch’ vertalen dat ik noemde, maar ik moet ruimte laten voor de mogelijkheid dat het een bewuste en dappere keuze van de vertaler is geweest die althans niet fataal is uitgepakt.

Voor meneer Gray blijft het sneu.

Alasdair Gray, Lanark: een leven in vier boeken. Vertaald door David Grävling. Amsterdam: Koppernik, 2017.

Bronnen

Gray, Alasdair. 1981. Lanark: A Life in Four Books. Edinburgh: Canongate Books ltd.

Gray, Alasdair. 2017. ‘Leesfragment: Lanark’, 23 september, www.athenaeum.nl/leesfragmenten/2017/lanark

Essen, Rob van. 2017. ‘Een stad op de kaart van de verbeelding’, NRC Handelsblad, 17 november.