Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 22

[p. 57]

Maarten Asscher
Verdriet en poëzie

Het is misschien niet aardig om te zeggen, maar sommige boeken hebben direct de schijn tegen. Dat is het geval met de tweetalige poëziebundel Fluisteringen van liefde, smart en spreeuwen van Julia Blackburn (De Bezige Bij, 2014). Meteen de titel al is niet correct vertaald. In het Engels heet de bundel Murmurations of Love, Grief and Starlings. Dat zou dus eerder moeten worden: Prevelingen... etc. Of voor mijn part Mompelingen. In elk geval iets dat dichter bij het gebed staat dan fluisteringen. Niet voor niets opent de bundel met een lang citaat uit de Belijdenissen van Augustinus.

Verder is het in zijn algemeenheid geen goed idee om een dichtbundel met foto's te illustreren. Dat geeft een kalenderachtig effect dat afbreuk doet aan de autonome zeggingskracht van poëzie. In het voorwerk van de uitgave wordt melding gemaakt van een ‘ruimhartige subsidie’ van het mij onbekende Morat Institute, een gebaar dat kennelijk de luxe van al die kleurenfoto's bij de gedichten mogelijk heeft gemaakt. Tot slot wordt achterin de bundel vermeld dat de vertaalster, Maria Droogleever Fortuyn, en de auteur van deze poëzie al sinds 1985 met elkaar bevriend zijn, een mededeling die van geen enkel belang is voor de lezer en die nog verder argwaan inboezemt als het gaat om de kwaliteit van de vertalingen. En inderdaad, er staan nogal wat kreupelheden in het Nederlands. ‘The husband whom I loved / Died so gently’ wordt ‘De dood van de man waar ik van [= van wie ik, ma] hield / Was zo zachtaardig’ [de dood zacht, oké, maar zachtaardig? ma]. Of neem de volgende vijf versregels:

The tide was out
Pulled back further from the shore
Than I could remember
Ever having seen it
Before.

Dit is al geen erg indrukwekkende poëzie, maar in het Nederlands wordt het gedroogleeverd tot de volgende drie zinnetjes:

Het was eb.
Het water had zich verder teruggetrokken van de kust
Dan ik ooit eerder had gezien.

Ook niet indrukwekkend om te lezen is de volgende strofe:

Starlings exploding in the sky
And it was said
By people who believed they knew
Long ago,
That without orgasm
A woman cannot conceive.

In het Nederlands wordt dat, nog onbegrijpelijker:

Een explosie van spreeuwen in de lucht
En mensen zeiden

[p. 58]

 

En geloofden dat ze het wisten

 

Lang geleden,

 

Dat een vrouw

 

Zonder orgasme niet zwanger kon worden.

In gewoon Nederlands zou dat toch iets moeten zijn met als strekking dat ‘lang geleden mensen die het meenden te weten zeiden dat zonder orgasme een vrouw niet zwanger kan worden’. Maar ik geef toe: ook dat is nog lang geen poëzie.

Dit alles is des te treuriger omdat er nogal wat potentieel talent bij elkaar is gebracht om deze uitgave mogelijk te maken (naast de ruimhartige bijdrage van het Morat Institute). De foto's van Andrew Smiley, die als eerste opvallen, zijn zonder meer subliem. Opnamen, meestal bij avondlicht, van enorme zwermen spreeuwen die in de meest lenige en exuberante vormen door de lucht bewegen. Je gaat bijna denken dat er enige schilderkunst of althans photoshopingrepen aan te pas zijn gekomen om deze opnamen zo indrukwekkend en pittoresk te krijgen. Ook vertaalster Maria Droogleever Fortuyn moet, als dochter van niemand minder dan Vasalis (wier eigen naam Margaretha Droogleever Fortuyn-Leenmans luidde) de nodige dichterlijke ontvankelijkheid bezitten. En ten slotte de auteur zelf, Julia Blackburn. Zij maakte naam als veelzijdig auteur van non-fictieboeken, waarin reizen, (auto)biografie en historisch onderzoek steeds voor verrassende resultaten zorgen. Na een boek over de negentiende-eeuwse natuurvorser en reiziger Charles Waterton en eentje over de Iers-Australische woestijnreizigster Daisy Bates (1859-1951) schreef ze een kostelijk boek over de laatste jaren van Napoleon op Sint-Helena (The Emperor's Island, 2000). Nadien volgden twee historische romans (The Book of Colour in 1995 en The Leper's Companions in 1999) plus ingenieuze boeken over Goya en over Billie Holiday. Diverse van deze titels werden genomineerd voor literaire prijzen en ze verschenen in diverse talen, ook in het Nederlands.

Maar gaandeweg maakte Julia Blackburns biografische gegraaf in de levens van anderen steeds meer plaats voor gegraaf in haar eigen levensverhaal. En misschien als gevolg daarvan werden haar boeken nog fragmentarischer en zoekender dan de gedurfde constructie die haar vroegere werk vaak toch al bezat. Eerst was er een klein boekje over de huisdieren uit haar leven (met een knipoog naar Lawrence Durrell My Animals and Other Family geheten, 2007), vervolgens kwam het boek over haar chaotische en instabiele jeugd (The Three of Us, 2008), als dochter van een aan barbituraten en alcohol verslaafde dichter en een nymfomane kunstenares. En recentelijk verscheen het eveneens autobiografische Thin Paths, Journeys In and Around an Italian Mountain Village (2011) Ook die beide boeken verschenen in Nederlandse vertaling bij De Bezige Bij.

Het laatste boek, hoewel het in de categorie biografie de shortlist haalde van de populaire Costa Book Awards, maakt met zijn patchworkachtige opzet van brieven, foto's, dagboekaantekeningen, facsimile-afbeeldingen en anekdotes meer de indruk van een boek dat je voor jezelf bijeenbrengt dan een boek dat met de discipline van een auteurschap als één geheel voor een lezerspubliek is gemaakt. Van een auteur die zich met veel empathie en uitstekende research verdiepte in de geschiedenis van Charles Waterton of Napoleon is Julia Blackburn twintig jaar later eerder iemand geworden die opschrijft wat ze over zichzelf te vertellen heeft, over haar bizarre en problematische jeugd en haar Italiaanse dorp. Het is de vraag of deze latere boeken, buiten haar persoonlijke lotgevallen, nog wel voldoende eigen literair bestaansrecht hebben.

[p. 59]

Het lange gedicht Murmurations of Love, Grief and Starlings (een titel die ik zelf dan liever zou vertalen als ‘Prevelingen over liefde, verdriet en spreeuwen’) is van deze ontwikkeling het voorlopige eindpunt. Het onderwerp van dit (in het Engels) 242-regelige gedicht is het overlijden van de grote liefde in het leven van Julia Blackburn, de Nederlandse beeldend kunstenaar Herman Makkink (1937-2013), met wie Julia op haar achttiende een verhouding had en met wie ze vanaf 1999 tot aan zijn dood opnieuw jarenlang samen was. Het gedicht is een klaaglied, een lamentatie van een weduwe over het verscheurende moment waarop ze haar dierbare man levenloos aantreft, en de afgrond die zijn dood in haar eigen leven veroorzaakt. Het woord ‘verdriet’ voor een dergelijk allesverterend gevoel van gemis lijkt me een aansprekender vertaling van het Engelse ‘grief’ dan het al te pathetische ‘smart’.

Over de overledene komt de lezer niet veel te weten, noch ook over de auteur; het gedicht heeft een universeel karakter, als een langgerekt poëtisch grafschrift, dat in sfeer een beetje doet denken aan de grafschriften uit de Spoon River Anthology van Edgar Lee Masters. Herhaalde malen in het gedicht komen de spreeuwenzwermen ter sprake, als een romantisch en raadselachtig fenomeen. Maar echt dichterlijk wil het toch niet worden. Het is meer alsof een dierbaar iemand je in een brief verslag legt van de dag waarop haar man op 76-jarige leeftijd is gestorven. Als de betreffende personen je dierbaar zijn, dan lees je zo'n tekst als een indrukwekkend verslag, met af en toe een treffende natuurbeschrijving of een karakteristieke zinswending, maar los van een dergelijke persoonlijke connectie, blijven deze strofen - zowel in het Engels als in het Nederlands - toch een soort emotionele dienstmededelingen.

I see him all the time
My husband.
He waits for me, sitting in a chair
A book on his lap.
He walks towards me at a railway station.
He lies beside me as I fall asleep
His curly grey hair,
The breath of him.

Ik zie hem steeds
Mijn man.
Hij wacht op me, in een stoel
Een boek op zijn schoot.
Hij komt me tegemoet lopen op een station.
Hij ligt naast me als ik in slaap val
Zijn krullende grijze haar,
Zijn adem.

Prima om het op te schrijven, zoals iedere therapeut direct zou zeggen, en heel goed om in intieme bewoordingen je verdriet voor je uit te prevelen, en naar de spreeuwenzwermen te kijken die jullie vroeger altijd samen zagen. Poëzie kan troosten, zeker, maar niet alle woorden die kunnen troosten zijn poëzie.

Julia Blackburn, Fluisteringen van liefde, smart en spreeuwen. Vertaald door Maria Droogleever Fortuyn. Amsterdam: De Bezige Bij, 2014.