Logo DBNL
Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 14 (2007)

Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 14

(2007)– [tijdschrift] Filter. Tijdschrift over Vertalen–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Rob van de Schoor
Gerard Keller, verteller en vertaler

‘Dat nu is heel merkwaardig! Ik heb me neergezet met het voornemen eens een knap, mooi en oorspronkelijk artikel te schrijven, maar al moest ik er mijn leven mee redden, ik kan me niets knaps en oorspronkelijks bedenken - ten minste op dit oogenblik niet. De eenige gedachte, die ik heb, is, dat ik kort bij kas ben.’ Deze paar zinnen, die zo treffend een voor menigeen vertrouwde gewaarwording weergeven, vormen het begin van de causerie ‘Kort bij kas’, een van de veertien stukjes die zijn verzameld in In ledige uren gedacht door Jerome K. Jerome, ‘naar de 145e Engelsche uitgave bewerkt’ door Gerard Keller (H. Honig, 1893).

De literaire productie van Gerard Keller (1829-1899), ‘van beroep verteller’, overziend, is het niet verwonderlijk dat hij zich aangetrokken voelde door het licht voetige, ironisch-humoristische proza van de schrijver van Three man in a boat (to say nothing of the dog).1 Keller schreef tragikomische novellen over de Haagse middenklassen, ambtenaren vooral, mensen uit de eenvoudige burgerstand die met bekrompen middelen de schijn van welstand proberen op te houden. Hij werkte zelf als stenograaf in de Tweede Kamer, maar hij was ook, sinds de oprichting van dat tijdschrift in 1858, redacteur van De Tijdstroom. Maandschrift gewijd aan letteren, kunst en wetenschap. Toen dat blad in 1860 met de Algemeene Konst- en Letterbode en de Nederlandsche Spectator van de Oude Heer Smits samenging in De Nederlandsche Spectator, trad Keller met zijn mede-Tijdstroom-redacteuren Cremer, Ising en Vosmaer toe tot de redactie van het nieuwe tijdschrift. Keller was de eerste ‘Flanor’ van De Nederlandsche Spectator - van 10 augustus 1861 tot en met 26 maart 1864 schreef hij de (meeste) ‘Vlugmaren’. In februari 1864 vertrok hij naar Arnhem, om er hoofdredacteur van de Arnhemsche Courant te worden, waaraan hij tot 1898 verbonden was. In dezelfde periode publiceerde hij als correspondent in verschillende Indische couranten.

In 1893 beschouwde Keller, wiens novelle ‘De geschiedenis van een dubbeltje’ uit 1861 enige populariteit genoot, zich als de vertegenwoordiger van een achterhaalde literatuuropvatting. In een novelle met de titel ‘Een kerstavond van een oud man: mutante nomine’, gepubliceerd in de Arnhemsche Courant van 25 december 1897, beschrijft Keller de mijmeringen van een schrijver uit de oude school, Halting geheten; mijmeringen die volgens de aanwijzing in de ondertitel van het stuk, gerust aan de auteur mogen worden toegeschreven. Niet alleen had deze schrijver moeten ervaren dat humor en opgewektheid hem met de jaren ontglipt waren, ook het publiek was veranderd. ‘Jonger geslachten vonden geen genot meer in het oude genre. Hij trok zich terug, plaats makende voor de mannen van een nieuwe richting en met nieuwe vormen, en toen kwam de tijd, dat de menigte niet meer wist dat Halting ooit geschreven had.’



illustratie

Toch waren er in 1893 nog een uitgever en lezers te vinden voor een vertaling van proza dat nog het meest doet denken aan de ‘uitboezemingen’ van de Oude Heer Smits (Mark Prager Lindo), van veertig jaar eerder. In Engeland maakte Jerome K. Jerome (met zijn spectatoriale tijdschrift The Idler, 1892-1898) deel uit van een literair subsysteem dat ver verwijderd was van dat waarin Oscar Wilde of The Yellow Book de dienst uitmaakte.2 Het heeft er alle schijn van dat het transport naar het Nederlandse literaire systeem Jeromes In ledige uren gedacht in een vergelijkbaar subsysteem bracht, waarin zich schrijvers ophielden met wie de Tachtigers in het geheel geen rekening meer hielden; het reservaat waarin ze de oorspronkelijke bewoners van het literaire veld hadden bijeengebracht. In deze bijdrage wordt nagegaan of dat werkelijk zo is, en of er, in het kielzog van Jerome, ook werk vertaald is van schrijvers die tot zijn letterkundig ‘netwerk’ behoorden, bijvoorbeeld doordat ze meewerkten aan The Idler. Mogelijk helpen deze vragen om vast te stellen of er overeenkomsten bestaan tussen de literatuuropvatting van vertalers en vertaalde auteurs.

Behalve van Jerome, vertaalde Keller nog werk van Jules Verne, Iwan Turgenjew, Alphonse Daudet, Hector Malot, Julius Stinde, Sir Walter Scott, Felix Dahn en Oliver Goldsmith: kinderboeken en volwassenenliteratuur. Hij publiceerde vertalingen in tijdschriften (zoals Europa) en schreef inleidingen bij vertalingen van Octave Feuil-

let (Geloof en twijfel) en Leo Tolstoï (Oorlog en Vrede, uit het Duits en Frans vertaald door Titia van der Tuuk). Een tweede auteur op wie ik mij in deze bijdrage wil concentreren is Turgenjew, omdat er geen twee schrijvers te verzinnen zijn die zo ver van elkaar afstaan als de Rus en Jerome K. Jerome. Vertaalde Keller dan wat op zijn pad kwam, alle mogelijke boeken waarmee uitgevers bij hem aanklopten,3 of is er (ook?) in het geval van Turgenjew sprake van een literaire of levensbeschouwelijke verwantschap? Als het gaat over de receptie van Turgenjew in Nederland, vestigt de aandacht zich toch allereerst op schrijvers als H.P.G. Quack, Simon Gorter of Marcellus Emants:4 Gerard Keller is dan een onverwachte bondgenoot van deze essayisten. Maar ook andere vragen dienen zich aan: wat betekent het dat Turgenjews JongRusland is vertaald ‘naar de Hoogduitsche en Fransche vertalingen onder toezicht van Gerard Keller’(cursivering RvdS)?5 Was voor Keller de taak weggelegd de vertaling van anderen louter literair te bewerken? En het voorwoord van Allard Pierson bij Jong-Rusland, verschaft dat inzicht in de motieven van vertaler en uitgever?

Zowel de tweede, ongewijzigde druk van Jong-Rusland als In ledige uren gedacht zijn uitgegeven door H. Honig in Utrecht: onderzoek naar het fonds van deze uitgeverij, die werd geleid door Hendrik Honig (overleden in 1931), zou wellicht opheldering kunnen verschaffen over de toedracht van de besproken vertalingen.6

Maar alvorens nader op deze kwesties in te gaan, is het gepast te onderzoeken of Gerard Keller zelf zich in geschrifte heeft uitgelaten over deze vertalingen in het bijzonder, over vertalen in het algemeen of over wat hem bekoorde in de boeken van Jerome en Turgenjew.

Keller over de ‘overzettingsmanie’, humor en nihilisme

In De Tijdstroom, het tijdschrift waaraan hij als redacteur verbonden was, publiceerde Gerard Keller in 1858 een bespreking van Nederland en het Leven in Nederland, de (door N.S. Calisch in het Nederlands vertaalde) reisimpressies van Alphonse Esquiros.7 Keller protesteert in zijn recensie tegen de opvatting van de Fransman dat de ‘vertalersepidemie’ in Nederland de bloei van een zelfstandige letterkunde zou beletten. ‘Heeft die overzettingsmanie’, zo vroeg Esquiros zich in zijn boek af, ‘zulk eene vergedrevene zucht om de gedachten van anderen over te brengen, zich in Nederland niet als een woekerend onkruid verspreid, dat de kiem van de oorspronkelijkheid des volks smoort?’ Nederland zou anders best een eigen letterkunde kúnnen ontwikkelen, ‘die zich met eigen sappen voedt’, aldus de Fransman, die zich behalve aan de vertalingen gruwelijk had geërgerd aan de menigte stichtelijke en godsdienstige boeken. In zijn bestrijding van deze veronderstelling ontvouwt Keller schijnbaar terloops enkele interessante gedachten over de Nederlandse taal en letterkunde.

Beoefening der letterkunde is in Nederland, overeenkomstig onze landaard, vergroeid met de ontwikkeling van het godsdienstig gevoel. Van predikanten wordt beheersing van de uiterlijke welsprekendheid verlangd, een vaardigheid die nauw verbonden is met het schrijven van literatuur. Daarbij komt, volgens Keller, dat predikanten meer tijd hebben om zich op de letterkunde toe te leggen en doorgaans

minder financiële zorgen hebben - dan schrijvers als hijzelf, moet hij bedoeld hebben. Dat Esquiros Nederland zag verdrinken in een maalstroom van vertalingen, kan Keller niet ontkennen, maar wel gemakkelijk verklaren:

Op drie millioen zielen zal men toch wel niet evenveel schrijvers kunnen verwachten als op dertig of zes en dertig millioen, en daar de dag voor den hollandschen lezer even lang is als voor den franschen, den duitschen of den engelschen, moet er in de behoefte worden voorzien: de vertaalde werken vullen de leemte aan.

Als het al waar zou zijn dat er in Nederland minder hoogstaand en omvangrijk oorspronkelijk letterkundig werk wordt voortgebracht, dan komt dat volgens Keller door de maatschappelijke omstandigheden waarin de schrijver hier te lande verkeert. Het schriele honorarium dat hij verdient, staat in verhouding tot het geringe debiet van de uitgever, die zijn boeken maar in een klein taalgebied kan verkopen: ‘De letterkunde wordt zeer burgerlijk betaald, haar te beoefenen is eene zaak voor den burgerman.’ Wellicht behoren daarom de meeste Nederlandse schrijvers tot een andere klasse dan hun Franse collega's?

Wie zijn meeste tijd en al zijn inspanning aan de vervulling van de dagelijkse arbeid moet besteden, komt niet alleen niet aan schrijven toe, maar mist de intellectuele ontwikkeling die van een letterkundige verlangd wordt: ‘Het leven van den kring, waarin zij geplaatst zijn, maakt voor velen het eenige tooneel uit waarop hunne verbeelding werken kan. Men geeft slechts hetgeen men ontvangen heeft, verwerkt, geïdealiseerd, tot typen geconcentreerd, maar niets meer.’ Het schrijven van een lijvige (historische) roman vergt jaren van telkens onderbroken arbeid en studie, in de spaarzame uren die overblijven na de dagelijkse verplichtingen.

Toch wil het Nederlandse publiek lezen, en daarom worden er zoveel buitenlandse boeken vertaald. Vertalen staat ons bij wijze van spreken op het lijf geschreven: ‘[...] bij den aanleg, dien ons volk bezit om zich vreemde talen eigen te maken, voegt zich de geschiktheid van het hollandsch, om tot een passend kleed te worden gevormd voor de voortbrengselen van elke letterkunde.’ Moeiteloos voegt het Nederlands zich naar het verhevene of naïeve, het wijsgerige of verhalende genre - en de Nederlander is ook nog voor elk van deze genres gevoelig. De vertaling biedt een voor de hand liggende uitweg uit de impasse die Keller had getoond: ‘Met een honderd gulden is het akkoord tusschen uitgevers en vertaler al spoedig getroffen en aan de behoeften van het publiek wordt voldaan zonder dat de uitgever schade lijdt of de vertaler arbeidt voor half loon.’ Daarbij komt dat de kennismaking met de buitenlandse literatuur de nationale letterkunde eerder zal bevorderen dan schaden: vertalingen helpen de smaak van auteurs en publiek te ontwikkelen.

Uit zijn bespreking van Franse vertalingen van de Camera Obscura en Ferdinand Huyck blijkt dat Keller de mening is toegedaan dat het Frans zich niet leent voor de weergave van typisch Hollandse prozaschetsen met hun humoristische gevoeligheid voor het herkenbare, alledaagse detail.8 Dat er dus wel degelijk een inheemse,

Nederlandse letterkunde bestaat, die de volksaard weerspiegelt, wordt aangetoond door de gebleken onmogelijkheid het meest karakteristieke ervan in een andere taal over te brengen. Voor ons onderzoek naar de vertaling van de schetsen van Jerome K. Jerome, die door zijn Engelse tijdgenoten onmiddellijk werd gekarakteriseerd als ‘new humorist’, zijn Kellers opmerkingen over humor als typisch Nederlands bestanddeel van de literatuur van betekenis, vooral als hij die opmerkingen elders verder uitwerkt.

In een ander opstel in De Tijdstroom bespreekt Keller de humoristische poëzie van De Schoolmeester (Keller 1859). Humoristische literatuur, beweert hij daar, is een maatstaf voor de zedelijke ontwikkeling van een beschaafde maatschappij. Toch wordt, ook in Nederland, het komische tot een lager genre gerekend. Wie alleen maar ‘komische onzin’ opschrijft, zoals De Schoolmeester, is algauw enigszins verdacht: van een humorist wordt verwacht dat hij tenminste satiricus is, of zijn geestigheden kan afwisselen met diepzinniger gevoeligheden. Zelf onderscheidt Keller de echte humorist van de schrijver die nadrukkelijk zijn best doet de ene ‘ui’ na de andere te debiteren. Misschien dat Kellers belangstelling voor Jerome daarom van korte duur was: Three men in a boat was hem wellicht te gewild geestig: een bezwaar dat in de kritiek op de Nederlandse vertaling van Jeromes populairste roman meer dan eens kan worden opgemerkt. Drie man in een boot verscheen in 1894 ook bij Honig, maar zonder vermelding van de vertaler: als Keller ook dit boek vertaald had, zou de uitgever dit graag op de titelpagina vermeld hebben.9 Op de ontvangst van Jeromes vertalingen door de Nederlandse letterkundige kritiek én op de humor (of het ontbreken daarvan) in de literatuur van het fin de siècle, kom ik nog terug bij de bespreking van Maurits Smits opstel over humor in De Tijdspiegel.

Of Keller geboeid was geraakt door de Russische literatuur, of door de romans van Turgenjew in het bijzonder, en hem dientengevolge de taak te beurt was gevallen een Nederlandse vertaling van Jong-Rusland te redigeren, of dat het eerder zijn Arnhemse letterkundige relaties zijn geweest die hem met dit werk belastten - de vertaalde roman verscheen bij Gouda Quint - valt niet meer uit te maken. Ook het tweedelige opstel ‘De Nihilisten’, gepubliceerd in Soerabaiasch Handelsblad van 31 mei en 3 juni 1879, waarin hij terloops verwijst naar de romans van Turgenjew, verschaft daaromtrent geen duidelijkheid. Het krantenartikel bevat weliswaar nauwkeurige, actuele informatie over het nihilisme, ontleend aan de Russische pers, maar die informatie kan heel goed zijn overgenomen uit een andere (buitenlandse) courant. Uit het weinige dat Keller loslaat over de vertegenwoordigers van Turgenjews ‘Jong Rusland’ blijkt in elk geval weinig sympathie voor deze ‘afschaffers’, die geen idee hebben wat moet volgen op hun kippendrift om al het bestaande uit te wissen:

Turgeneff geeft in zijne romans verschillende schetsen van nihilisten, en treffend doet hij juist deze eigenschap uitkomen; zijne helden en heldinnen spreken wel allen over het groote werk, maar als het er op aankomt te zeggen wat zij willen na alles vernietigd te hebben, dan blijven zij het antwoord schuldig.

Jerome K. Jerome

De ‘Letterkundige kroniek’ van De Nederlandsche Spectator, waarin ook boeken werden besproken waarvoor de ‘eersterangs’-critici hun neus ophaalden, is een snoepwinkel voor wie onderzoek doet naar Nederlandse vertalingen van buitenlandse schrijvers. In deze rubriek, die bestond van 1883 tot 1907 en die werd geschreven door Hendrik Wolfgang van der Mey (1842-1914) - iemand die als kenner van de Russische literatuur bekendstond en een vertaling In den kruitdamp (1880) van Karazin publiceerde10 - passeerden tussen 1894 en 1905 niet minder dan acht vertalingen van Jerome K. Jerome de revue. Behalve de Nederlandse vertaling van Jeromes beroemdste boek, in 1894 ook bij Honig te Utrecht verschenen: Drie man in een boot (gezwegen van den hond), zijn dat Schetsen naar het leven, Roman-studiën, Grepen uit het leven, Paul Kelver, Schetsen in paarsch, blauw en groen, Avonturen van Henry, Paul Kelver en Tommy & Co.11 Wolfgang maakt in zijn korte besprekinkjes meteen duidelijk dat niet iedereen die niet was uitgenodigd voor het ‘festijn van Tachtig’ een overeenkomstige literatuuropvatting huldigde. De Spectator-criticus oordeelde veelal mild over Jeromes boeken, maar op den duur blijkt duidelijk dat hij het maar niks vond, die humor van Jerome. Uit zijn andere letterkundige kronieken blijkt dat hij in romans vooral een duidelijke wereldbeschouwing waardeerde, die als vanzelfsprekend naar voren trad uit een goed verteld realistisch verhaal. In 1902 beveelt Wolfgang Avonturen van Henry aan als: ‘Geschikte lectuur om reconvalescenten weer met het leven te verzoenen’; in 1897 analyseert hij (in zijn bespreking van Roman-studiën) als volgt de moeilijkheid waarmee de humorist te kampen heeft: ‘Eerst heet het van den vroolijken verteller: “wat schrijft die man aardig!” - Dan: “hij werkt op het effect” (wat zeer verstandig is, mits gij het goed doet). En eindelijk: de man wordt vervelend. In de eerste 50 bladzijden heet hij een humorist; in de volgende 50 een anecdoten-schrijver, in de laatste 50 een grappenmaker.’

In het voorwoord bij de Penguin Classics-uitgave van Three Men in a Boat (2004) bespreekt Jeremy Lewis de interpretaties die John Carey (1992) en V.S. Pritchett (1991) van de roman hebben gegeven. Daaruit wordt duidelijk dat het boek meer is dan een luchthartig, anekdotisch reisverslag in de trant van The Pickwick Papers. Het toont ook de leefwereld van de lower middle classes, ‘the clerking classes’, die zich in voorkeuren en smaak onderscheidden van de elite. De Thames was sinds 1870 ‘the busiest suburb of London’ geworden, druk bevaren door dagjesmensen die eventjes de haast en spanning van het grotestadsleven wilden ontvluchten. Niet alleen zou Jerome de door de elite geminachte kleinburgerlijke subcultuur van ‘blikvoer in de buitenwijken’12 hebben beschreven; hij zou zijn boek ook speciaal voor de lower middle classes geschreven hebben. Het is maar de vraag of de roman bij zijn transport naar Nederland in een vergelijkbare maatschappelijke ontwikkeling terechtkwam en vanwege zijn kleinburgerlijke inhoud kon rekenen op bijval van lezers die tot dusverre geen toegang hadden gehad tot de ‘hogere cultuur’. Het boek had wel succes bij critici die zich wrokkig hadden afgewend van de elitaire Tachtigers-kunst.

In ledige uren gedacht werd om zijn ‘gezonde’ humor gewaardeerd door iemand als Maurits Smit, die als vertaler van Max Nordaus Entartung (Ontaarding verscheen in 1893 bij Thieme in Zutphen) kon doorgaan voor de woordvoerder van deze cultuur-

pessimist in Nederland, die de moderne kunst en literatuur beschouwde als ziekelijke uitwassen van een ondergaande beschaving. In ‘Ernst en humor. Eene causerie’, gepubliceerd in 1894 in De Tijdspiegel, stelt hij vast dat in de boeken van de moderne schrijvers, ‘de jongeren’, geen sprankje humor is aan te wijzen. Dat vindt hij ook niet verwonderlijk: ‘Ik kan mij geen humor denken zonder een vrij normaal, gezond temperament: de schommelingen om den evenwichtsstand moeten daarbij niet al te groot zijn. En in onzen tijd is het evenwichtslooze schering en inslag; van de dolste ruwheid en de grootste brooddronkenheid slaat men over tot de weekste overgevoeligheid, tot het akelig-sentimenteele.’ De frisse geest en ‘dartele luim’ die de lezer tegenwaaien uit Jeromes boek zijn verkwikkend in de bedompte gasthuissfeer van het Nederlandse fin de siècle.

Zou daarom In ledige uren gedacht de poort geopend hebben voor andere ‘new humorists’ uit de kring rond The Idler?13 Het lijkt er niet op. Keller schreef nog wel een inleidend woord bij de vertaling De kleine dominee van J.M. Barrie (ook weer uitgegeven bij H. Honig te Utrecht, in 1894) en in 1896 publiceerde J. de Jong in De Gids een opstel over de ‘joodse Dickens’, Israel Zangwill (1864-1926), de ontdekker van de Engelse Shakespeare.14 Maar De Jongs belangstelling ging niet zozeer uit naar het humoristische werk van Zangwill, als wel naar diens joodse romans. In hetzelfde jaar 1896 publiceerde hij de vertaling Kinderen van het ghetto, het jaar daarna volgde nog Kleinkinderen van het ghetto. Wel kan nog worden gewezen op de literaire serie Blijde kunst van verre en nabij, van Hollandia-drukkerij te Baarn (de uitgever van Den Gulden Winckel), waarin tussen 1905 tot 1910 tien deeltjes verschenen. In deze reeks, die onder redactie stond van J.D.C. van Dokkum, verschenen vertalingen van Jerome zelf (deel 3, 1906: Kijkjes door een beslagen bril, vertaald door Henriëtte Rappard), zijn vriend W.W. Jacobs (deel 1, 1905: Humoristische vertellingen, vertaald door I. Brevée) en Idler-medewerker Mark Twain (deel 5, 1907: Grappen en grillen, vertaald door Willem de Weerd).

Iwan Turgenjew

Jong-Rusland is de vertaling van de roman die in Nederland bekender is onder de titel Nieuwe gronden. Die titel is pas laat in zwang gekomen: Kellers vertaling uit 1878 werd in 1913 (nagenoeg ongewijzigd) herdrukt als Maagdelijke zielen, bij Honig te Utrecht, waarna de roman in 1920 werd vertaald (ditmaal wel rechtstreeks uit het Russisch) door Suzette van Lennep en Ljoeba Dworson en de titel Het onbetreden land meekreeg (zie Wezel 1985; Waegemans & Willemsen 1991). De uitgave in De Russische Bibliotheek van G.A. van Oorschot werd vertaald door Karel van het Reve (Toergenjew 1958: 347-607).

Het professorale voorwoord bij Jong-Rusland van Allard Pierson kan behulpzaam zijn om beter te begrijpen waarom Gerard Keller juist deze roman moest vertalen.15 Voor Pierson bood Turgenjews proza een uitweg uit de impasse waarin het Franse realisme de romanliteratuur had gebracht: hier was een schrijver die het idealistische proza de rug had toegekeerd, maar niet in pessimisme of liederlijk realisme was vervallen. Turgenjews romanwereld doet denken aan die van Dickens: ‘Turgenjew

neemt daarentegen de schakeeringen in acht, en van daar dat hij ons zelden tot zedelijke oordeelvellingen noopt. Men denkt er nauwelijks aan of de personen die hij teekent al dan niet tot de goede menschen moeten worden gerekend. Het zijn geen voorwerpen van beoordeeling, het zijn levende wezens [...].’ De oprechte belangstelling in mensen met al hun feilen en onhebbelijkheden die Turgenjew werd toegedicht, werd ook opgemerkt in Kellers novellen - met als schaduwzijde ‘de min gelukkige eigenaardigheid, dat er niets gedaan wordt, om onze sympathie voor den held of de heldin des verhaals op te wekken’ (De Tijdspiegel 1883: 181). Dat was niet zozeer nalatigheid, als wel een bewuste vertelstrategie van Keller.

Er bestaat een zekere overeenstemming tussen Kellers realistische, door zijn journalistieke werk bepaalde ‘romanpoëtica’, zoals hij die uiteenzet in een ‘Naschrift’ bij de novelle ‘Achter de glazen deuren’ - ‘Het doel, dat ik mij met mijne schetsen voorstel, is niet den lezer te onthalen op een fijn gedachten knoop, welks ontwikkeling hem boeit, maar uitsluitend hem een blik te doen werpen in het leven om hem heen, en hem te wijzen op maatschappelijke of individueele verkeerdheden of deugden, om hem toestanden te laten zien uit een ander oogpunt, dan hij ze misschien beschouwd heeft, hem eene opmerking mede te deelen, die hij wellicht niet had gemaakt’ (Keller z.j.: 260) - en wat Simon Gorter, in zijn bespreking van Goeverneurs vertaling van Vaders en Zoons, in De Gids van 1870, aanduidt als Turgenjews oogmerk: de beschrijving van een maatschappij die in een toestand van overgang verkeert, waarin ideologieën en idealen gisten, oud en nieuw elkaar verdringen en goed en kwaad onontwarbaar ineengestrengeld voortwoekeren. Zo'n arbeidsveld zal Keller, die zich als ‘kroniekschrijver van het maatschappelijk verval’ (De Tijdspiegel 1883: 175) moest behelpen met de uitbeelding van schijn en werkelijkheid van het Haagse ambtenarenleven, machtig hebben aangetrokken. Was hij niet ook de schrijver van letterkundige reportages (beide uit 1871) als Het belegerde Parijs en Het vermoorde Parijs? In zijn Gids-recensie schrijft Simon Gorter:

Men verhaalt ons van volkeren en maatschappijen in toestanden van overgang verkeerende, en vele schrijvers hebben zich moeite gegeven de verschijnselen dier dagen van crisis nauwkeurig voor ons te beschrijven. Maar nimmer zagen wij die verschijnselen onder zulk een schril, treffend licht geplaatst als in ‘Vaders en Zoons’ met Rusland geschiedt. Hier schieten uit denzelfden bodem, uit denzelfden ouden tronk loten op zoo verschillend; zij wenden zich als door inwendigen weêrzin gedreven, zoo beslist naar verschillende hemelstreken heen16; zij dragen zoo gansch verschillende vruchten, dat de oude waarheid: men leest geen vijgen van distelen, geen goede boom kan kwade vruchten voortbrengen, hier wel gelogenstraft schijnt. (Gorter 1870: 54)

De criticus die in De Tijdspiegel van 1883 een opstel publiceerde over Kellers romans en novellen, ontdekte daarin ‘de draad, die het zinnebeeld is van onze hedendaagsche maatschappij: geldzorgen’, of, in bredere zin: de strijd om het maatschappelijk bestaan in snel veranderende omstandigheden, waaronder hij verstaat ‘de kunst-

matigheid en hooge drukking van onze tegenwoordige manier van leven’. Zo legt ook deze criticus een verband - hetzelfde verband waarop hierboven werd gewezen - met de beschrijving van maatschappelijke ontwikkelingen die het gesappel van de in vergulde armoede levende ambtenaar overstijgt, maar die daarvoor ook verantwoordelijk zijn: ‘De evolutie, die de volkeren bij afwisseling groot en rijk, geminacht en geëerd maakt, hen nu eens ten toppunt van roem en aanzien voert, om hen straks in schande en tegenspoed te dompelen, werkt in den kleineren kring der familiën evenzeer.’

Geen geld en geen tijd?

De vraag of men op zoek moet gaan naar verwantschap tussen de literatuuropvatting van negentiende-eeuwse vertalers en door hen vertaalde auteurs, betekent in het geval van Gerard Keller, Jerome K. Jerome en Iwan Turgenjew dat je zou moeten zoeken naar een overeenkomstige kunst- of levensbeschouwing in, laat ons zeggen ‘De geschiedenis van een dubbeltje’, In ledige uren gedacht en Jong-Rusland. Zo'n opdracht lijkt onzinnig: een gedachte die wordt versterkt door Keller zelf, die zich in opstellen en brieven meer dan eens laat ontvallen dat hij gekweld werd door tijd- en geldgebrek: de thema's van zijn leven én van zijn oorspronkelijke proza. Vertalingen kostten minder tijd en inspanning dan letterkunde van eigen vinding en leverden tenminste wat geld op. Daarbij komt dat hij ervan overtuigd was niet geloofwaardig te kunnen schrijven over toestanden die hij niet bij ondervinding kende: daarom zijn het kleine ambtenaren en Nederlanders uit de lagere burgerstand die in Kellers novellen de oneerlijke strijd met het leven aanbinden.

Maar in De Tijdspiegel wordt erop gewezen, in het opstel uit 1883 waarin Kellers romans en novellen worden besproken, dat dit alledaagse gesappel schrijnender is geworden door veranderingen in de samenleving: deze generatie treedt het leven anders tegemoet dan de vorige. Wie het inzicht aanvaardt dat Keller zich in zijn novellen uitrekt om de tijdgeest aan te raken - eigenlijk is dit onvermijdelijk als men toegeeft dat ‘De geschiedenis van een dubbeltje’ meer biedt dan een verhaal over de ‘omslag der bureaucratie’ (De Tijdspiegel 1883: 181), maar ook een uitspraak doet over een samenleving die zo is ingericht dat de menselijke maat eruit verdwenen is - kan, zij het voorzichtig, wel degelijk iets gemeenschappelijks ontdekken in het oorspronkelijke en vertaalde proza van Gerard Keller: het gaat om realistische novellen en romans die vastleggen hoe mensen reageren op snel veranderende maatschappelijke omstandigheden.

Bibliografie

[Anoniem]. 1883. ‘Keller's romans en novellen’, De Tijdspiegel, iii, p. 174-184.
Brink, Jan ten. [z.j.] Geschiedenis der Noord-Nederlandsche Letteren in de XIXe eeuw in biographieën en bibliographieën, 1830-1900. Rotterdam, dl. 2, p. 460-489.
Carey, John. 1992. The Intellectuals and the Masses: Pride and Prejudice among the Literary Intelligentsia 1880-1939. London: Faber and Faber.
Connolly, Joseph. [1982] Jerome K. Jerome. A Critical Biography. London: Orbis.
Driessen, F.C. 1961. Turgenev gezien door Nederlandse tijdgenoten. [Inaugurele rede] Baarn.
Ellmann, Richard. 1987. Oscar Wilde. London: Hamilton, p. 404.
Elout, C.K. 1898. ‘Gerard Keller aan 't woord’, Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift, p. 256-267.
Emants, Marcellus. 1880. ‘Iwan Turgenjew’, Nederland, i, p. 107-160.
Gorter, S. 1870. [Bespreking van Iwan Turgénjew, Vaders en Zoons; Een verhaal uit het moderne Russische leven. Vertaald door J.J.A. Goeverneur. Utrecht: Gebr. Van der Post, 1870] De Gids, iv, p. 540-543.
Gram, Johan. 1899a. ‘Gerard Keller’, Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift, p. 116-129.
Gram, Johan. 1899b ‘Gerard Keller, 13 februari 1829 - 10 januari 1899’, in Handelingen en mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Bijlage tot de Handelingen van 1898-1899, p. 210-227.
Gutkess, Walter. 1930. Jerome K. Jerome. Seine Persönlichkeit und literarische Bedeutung. Jena: Frommann. Haan, W. de. 1931. ‘H. Honig †’, Nieuwsblad voor den Boekhandel, jrg. 98, nr. 83 (30 oktober), p. 852.
IJsenbrant, Peter. 1988. ‘Gerard Keller 1829-1899’, doctoraalscriptie Nederlandse taal- en letterkunde, kun.
Jong J. de. 1896. ‘I. Zangwill’, De Gids 60, ii, p. 138-151.
Keller, Gerard. [z.j.] Novellen en vertellingen, deel 2. Leiden: A.W. Sijthoff.
Keller, Gerard. 1858b. [Bespreking van Franse vertalingen van de Camera Obscura en Ferdinand Huyck] De Tijdstroom, ii, p. 57-60.
Keller, Gerard. 1858a. [Bespreking van Nederland en het Leven in Nederland, de (door N.S. Calisch in het Nederlands vertaalde) reisimpressies van Alphonse Esquiros] De Tijdstroom, ii, p. 46-60.
Keller, Gerard. 1859. ‘Een gulle lach’, De Tijdstroom, i, p. 406-414.
Maas, Nop. ‘Documenten over De Nederlandsche Spectator’, in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1996-1997, p. 52-83: p. 72-80.
Pritchett, V.S. 1868. ‘The Tin-Openers’, in: idem, The Complete Essays. London: Chatto, 1991.
Quack, H.P.G. 1868. ‘Ivan Tourguenef’, De Gids, i, p. 336-354.
Sachse, J.E. 1889. ‘Twee voorloopers (Turgénjew en Zola)’, De Gids 53, ii, p. 435-470.
Schoor, Rob van de & Cathalijne Boland. 1995. ‘Jong Holland (1881) van Marcellus Emants: maatschappelijk pessimisme als moderne roman’, Cahiers Nederlandse Letterkunde 1, 1, p. 3-32.
Schoor, Rob van de. 1992. ‘De letterkundige kronieken van Wolfgang in De Nederlandsche Spectator 1883-1906’, in: Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek, xiii, p. 173-196.
Smit, Maurits. 1894. ‘Ernst en humor. Eene causerie’, De Tijdspiegel, i, p. 339-349.
Toergenjew, I.S. 1958. Verzamelde Werken. Deel iv. Amsterdam: Van Oorschot, p. 347-607.
Turgenjew, Iwan. 1878. Jong-Rusland. Naar de Hoogduitsche en Fransche vertalingen onder toezicht van Gerard Keller. Met eene inleiding over den schrijver en zijne werken door Prof. Dr. Allard Pierson. Arnhem: P. Gouda Quint.
Waegemans, E. & C. Willemsen. 1991. Bibliografie van Russische literatuur in Nederlandse vertaling. Leuven: Universitaire Pers.
Wezel, Peter. 1985. ‘Bibliografie van Nederlandse vertalingen van Toergenjew’, Bzzlletin, jrg. 14, nr. 131 (dec.), p. 35-36.
Willemsen, Cees. 1993. ‘Hendrik Wolfgang van der Mey (1842-1914), first Dutch slavist: a forgotten pioneer’, in: J. Braat et al. (eds.), Russians and Dutchmen Proceedings of the Conference on the Relations between Russia and the Netherlands from the 16th to the 20th century held at the Rijksmuseum Amsterdam, June 1989. Groningen: inos, p. 183-206.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs