Filter. Tijdschrift over Vertalen. Jaargang 11

[p. 2]

[Nummer 3]

London, 1925
Foto uit: 1920s. The Hulton Getty Picture Collection, Konemann 1998

[p. 3]

Aline Remael
Irak in het vizier
Hedendaagse internationale politiek in ondertitels

In februari 2003 zei Tony Blair in een BBC Newsnight Special:

What is supposed to happen is that the Iraqis are supposed to co-operate, actively, as Kofi Annan said, with the inspectors.

Dat klinkt zo in de Nederlandse ondertitels van een studente:

ot1
De Irakezen moeten gewoon
actief meewerken

ot2
met de inspecteurs,
zoals Kofi Annan zei.

De behoedzame formulering van Tony Blair omgetoverd tot de eenvoud zelve ‘gewoon actief meewerken’ - waar breken jullie je hoofd over?

De Britse Eerste Minister beantwoordt hier vragen uit het publiek over de rol die het Verenigd Koninkrijk voor zichzelf weggelegd ziet in een mogelijke oorlog met Irak. De pre-oorlogse zoektocht naar massavernietigingswapens was nog aan de gang toen het bbc-debat uitgezonden werd en in deze passage geeft Blair zijn visie op de manier waarop de Irakezen zich zouden moeten gedragen ten opzichte van de vn-inspecteurs.

De voorzichtige bewoording van de brontekstzin is een typisch voorbeeld van het soort politiek discours waar Norman Fairclough zich graag in vastbijt, op zoek naar impliciete betekenissen en uitdrukkingen die de onderliggende ideologie van een auteur of spreker aan het licht brengen. Hoewel Blair verondersteld wordt zijn visie te geven, schuift hij tegelijkertijd een deel van de verantwoordelijkheid voor die visie af en neemt hij er afstand van. Eerst en vooral is zijn visie blijkbaar ook die van Kofi Annan (en dus van de vn). Verder laat de onpersoonlijke constructie in de inleidende hoofdzin ‘What is supposed to happen’ vermoeden dat dit is wat iedereen vindt die betrokken is bij de onderhandelingen met Irak. De passieve objectzin ‘that the Iraqis are supposed to co-operate, actively’, gebruikt een gelijkaardige formulering en stelt dat de Irakezen ‘verondersteld worden’ hun medewerking te verlenen. Alweer suggereert de formulering dat anderen deze mening met Blair delen.

[p. 4]

In de ondertitels is dat anders. Hoewel die een geschreven versie zijn van wat Blair zegt, functioneren ze als een vorm van directe rede: de ondertitels verschijnen op het ogenblik dat Blair praat en geven dus diens woorden en visie weer. De inleidende zin is weggelaten en enkel wat Blair ‘echt’ denkt en wat bevestigd werd door Annan, is bewaard gebleven. Dat is logisch, want de verwijzing naar Annan behoort tot de inhoud van de ondertitel, de hulpwerkwoorden behoren tot de formulering en die wordt gecondenseerd. Het probleem is dat hierdoor ook de inhoud van de uitspraak gecondenseerd wordt. De twee ondertitels vormen samen een heldere, enkelvoudige zin, die de taak van de Irakezen als iets doodsimpels voorstelt: ‘gewoon’ actief meewerken dus.

De uitzondering of de regel?

De vraag is: is deze vereenvoudiging enkel te wijten aan de ondertussen genoegzaam bekende beperkingen van het ondertitelen (zes seconden-regel, synchronie, schrijftaal versus spreektaal, de noodzaak pragmatisch te vertalen) of aan het gebrek aan ervaring van de student? In feite vereenvoudigt de leerling-ondertitelaar niet alleen: zij voegt ook iets toe aan wat Blair zegt, een waardeoordeel, in de vorm van het bijwoord ‘gewoon’. Wat zij expliciteert is echter de onderliggende teneur (de impliciete boodschap?) die spreekt uit de houding van Blair in deze uitzending: als de Irakezen geen oorlog willen, dan moeten ze maar meewerken met de wapeninspecteurs. Punt uit.

Het volgende voorbeeld komt uit de Panorama-uitzending van Canvas (28 december 2003) met als titel ‘Saddam hebben we al, nu zijn wapens nog’, een bewerking van ‘Still Chasing Saddam's Weapons’ (bbc1, 23 november 2003). De titel is waarschijnlijk gewijzigd omdat de vrt-versie na de gevangenneming van Saddam werd uitgezonden.

David Kay:

The centrifuge tubes look like they're of the design which is German derived, that the Iraqis acquired some time in the 1980s and developed there, for enriching uranium, that is taking natural uranium up to the level that makes it useful for a weapon.

ot1
De centrifugebuizen lijken van
Duitse makelij te zijn.

ot2
De Iraki's moeten ze in de jaren 80
gekocht hebben.

[p. 5]

ot3
Zo wilden ze uranium verrijken
om het wapenklaar te maken.

Zoals gebruikelijk in ondertitels wordt de lange samengestelde zin van Kay vereenvoudigd en gesegmenteerd, d.w.z. opgesplitst in enkelvoudige zinnen die in een oogopslag te lezen en te begrijpen zijn. Die regel wordt gevolgd bij het ondertitelen van fictie en non-fictie, d.w.z. ‘geschreven’ spreektaal en spontane spreektaal. De problemen die zich stellen bij de vertaling, zowel als de gevolgen ervan, verschillen echter naar gelang van het genre. Bij het ondertitelen van interviews in documentaires is de vertaler of journalist soms genoodzaakt of geneigd te verduidelijken wat de spreker bedoelt. De persoon die vragen beantwoordt of deelneemt aan een televisiedebat, spreekt tot diegene die de vraag stelt, niet tot het publiek thuis. Dit is vaak merkbaar aan de formulering van de antwoorden en aan de voorkennis die de spreker bij zijn/haar gesprekspartner verwacht.

In het bovenstaande voorbeeld is wat Kay zegt wel duidelijk, maar de ondertitel bouwt toch een parallelisme in dat m.i. de logische opbouw van de passage versterkt. In de tweede ondertitel wordt namelijk een modaal werkwoord toegevoegd, wat een vorm van parallellisme creëert tussen de eerste en de tweede ondertitel (‘lijken te zijn’ en ‘moeten ze gekocht hebben’). De derde ondertitel verklaart waarom de Irakezen de buizen kochten. Door ‘moeten’ toe te voegen verzwakt de ondertitelaar eigenlijk de boodschap van de Engelse tekst waar geen modaliteit bij te pas komt (‘that the Iraqis acquired’). In de derde ondertitel daarentegen, wordt een verklarende zin die uitlegt wat ‘enriching uranium’ betekent (‘that is taking natural uranium up to the level that makes it useful for a weapon’) herschreven tot een zin die intentie uitdrukt (‘Zo wilden ze uranium verrijken om het wapenklaar te maken’). Die intentionaliteit zit ook in de Engelse zin (‘for enriching uranium’), maar is mijns inziens explicieter in de Nederlandse versie. Ten slotte, bevat ook de eerste ondertitel een vereenvoudiging. Kay zegt: ‘The centrifuge tubes look like they're of the design which is German derived’ en dat wordt: ‘De centrifugebuizen lijken van Duitse makelij te zijn.’

De betekenisverschuiving in de ondertitels van Panorama is niet zo flagrant als de verschuiving in de ondertitels van de studente. Wat beide ondertitelaars gemeen hebben, is dat ze de boodschap van de spreker interpreteren en verkort weergeven, maar ook dat ze de boodschap van de sprekers expliciteren en ondubbelzinniger formuleren. Als wapeninspecteur stond Kay bekend als iemand die ervan overtuigd was dat Irak massavernietigingswapens bezat en als een voorstander van regimeverandering. De houding van Blair in Blair on Iraq straalt uit dat hij vindt dat het welletjes is geweest: de Irakezen moeten hun verantwoordelijkheid nu maar eens opnemen. Doen ondertitelaars intuïtief aan ‘discourse analysis’ à la Norman Fairclough?

[p. 6]

Een kluwen van invloeden

Er blijkt een hele reeks factoren mee te spelen in wat zich hier voordoet. Expliciteren is niet typisch voor ondertitelen, het is een ingreep die typisch is voor vertalen, maar de expliciteringen worden in bovenstaande (en onderstaande) voorbeelden ook beïnvloed door de beperkingen opgelegd door de ondertitelingsregels, door de specifieke problemen die zich stellen bij het ondertitelen van interviews en debatten, door de verregaande omzichtigheid waarmee politici hun visie formuleren en door de voorkeur van de vrt voor ‘duidelijke taal’:

Omdat radio en televisie gesproken media zijn, moet onze boodschap meteen duidelijk zijn. De kijkers en de luisteraars kunnen immers niet even terugbladeren zoals in een boek. Bij het formuleren van een boodschap moeten we daarom zo helder en efficiënt mogelijke taal gebruiken.
(vrt; www.taaldatabanken.com)

Enkele voorbeelden uit andere bbc-documentaires en één documentaire van de hand van een Amerikaanse journalist, in hun Nederlandse vertaling door vrt-Canvas, bevestigen dit. Al de documentaires waaruit de voorbeelden komen, nemen een zeer kritische houding aan ten opzichte van politici (uit de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Korea, ...) en hun beslissingen. Het lijkt me duidelijk dat Panorama (Canvas) ze aankocht en uitzond in Nederlandse vertaling omwille van hun actualiteitsgehalte en kritische visie. De Nederlandse visie klinkt gewoonlijk niet minder kritisch, maar ze is explicieter en duidelijker, wat ‘visies’ en ‘bedenkingen’ waren, lijken wel (ondubbelzinnige) ‘feiten’ geworden te zijn.

Ondertitelen is vertalen, maar wat vertaald wordt, is een complexe semiotische tekst die bestaat uit visuele- en auditieve tekens. De ondertitelaar is beperkt in tijd en ruimte, kort in, verduidelijkt en maakt ‘schrijftaal’ van ‘spreektaal’, maar steunt ook op datgene wat het beeldmateriaal communiceert en op de hoge graad van redundantie die kenmerkend is voor filmdialogen. In het geval van interviews en debatten is de inhoudelijke boodschap die visueel overgebracht wordt echter te verwaarlozen en zijn de ‘dialogen’ veeleer complex dan redundant. De noodzakelijke standaardingrepen van de ondertitelaar kunnen bijgevolg grote politieke en persoonlijke gevolgen hebben (‘Wat zei u ook alweer tijdens dat bbc-debat op 6 februari 2003, mijnheer de Eerste Minister?’). De beloofde voorbeelden.

Road to War (bbc, Panorama, Edward Stourton)

Op weg naar de oorlog (vrt Panorama, William Van Laeken)

C. Meyer:

(...) The time has come to deal with him, and the best thing that we could do to bring stability and freedom and democracy to the Middle East would be to remove Saddam Hussein, (...)

[p. 7]

ot1
En dat we vrijheid en democratie naar
het Midden-Oosten konden brengen

ot2 door Saddam Hoessein te elimineren. Een regimewisseling dus.

Het eufemisme ‘remove’ van Meyer, Brits ambassadeur in de vs van 1997 tot 2003, wordt vertaald zoals vrijwel iedereen het begrijpt, namelijk door ‘eliminate’, een standaardvoorbeeld van expliciteren.

Chasing Saddam's Weapons (bbc, Panorama, Jane Corbin)

Op zoek naar Saddams wapens (vrt Panorama, William Van Laeken)

K. Annan:

The Security Council has indicated, depending on the evidence that is brought to it, it can declare Iraq in material breach, and following that, they will decide what grave consequences should be taken.

ot1
De veiligheidsraad heeft aangegeven
dat hij, als er voldoende bewijs is,

ot2
Irak in overtreding kan verklaren.

ot3
En dan zal hij tot ernstige
maatregelen besluiten.

Dit is een voorbeeld van hoe slecht geformuleerde zinnen rechtgezet of ‘verduidelijkt’ worden in ondertitels. Een bijkomend effect is dat het in het Nederlands zeker is dat de vn ‘tot ernstige maatregelen’ zal besluiten, terwijl het Engels - omwille van de formulering - veel minder duidelijk is. In de Nederlandse vertaling is de Veiligheidsraad een eensgezind orgaan geworden, waarnaar verwezen wordt met ‘hij’. Annan verwijst nu eens naar de Security Council met ‘it’, dan weer met ‘they’, een vorm die gebruikt wordt om naar de afzonderlijke leden van een groep te verwijzen.

C. Powell (ibid.):

This council placed the burden on Iraq to comply and disarm and not on the Inspectors to find that which Iraq has gone out of its way to conceal for so long.

[p. 8]

ot1
Deze raad heeft Irak opgedragen
om te ontwapenen.

ot2
Het is niet de taak van de inspecteurs
om op te sporen

ot3
wat Irak al zo lang verbergt.

Hier hebben condensatie en vereenvoudiging tot gevolg dat de uitspraak van Powell iets minder krachtig wordt: ‘out of its way’ is weggelaten, maar de boodschap was al eenduidig: ‘Het is niet de taak van de inspecteurs om op te sporen, wat Irak al zo lang verbergt.’

Kim's Nuclear Gamble (pbs Frontline, Robert Gallucci)

Kim's nucleaire gok (vrt Panorama, William Van Laeken)

R. Perle:

I think the break in continuity had to do with the belief that the policy had been wrong,
that when you pay blackmail, you're asking for further blackmail.

ot1
Er is een breuk in het beleid
gekomen omdat het fout was.

ot2
Als je een afperser betaalt,
vraag je om verdere afpersing.

In dit voorbeeld wordt, zoals dat gebruikelijk is in ondertitelen, het inleidende werkwoord ‘I think’ weggelaten, maar ook ‘the belief that’ waardoor de uitspraak zelf erg wordt versterkt. Bovendien wordt ‘blackmail / afpersing’ nu ‘blackmailer / afperser’, wat de president van Korea meteen een etiket opplakt en ook wel iets vertelt over de manier waarop de journalist de uitspraak begrijpt.

De invloed van vertaalnormen versus ideologie

Zelfs al zijn de verschuivingen te wijten aan een mengeling van factoren, ze zijn zeker niet ‘neutraal’. Wanneer de ondertitelaar interpreteert, expliciteert, inkort, doet hij/zij dit vanuit een bepaald wereldbeeld of ideologie, zoals elke vertaler. In de

[p. 9]

ondertitelde versies van politiek geladen documentaires is de impact daarvan anders dan bij fictiefilm: daar wordt de verhaallijn rechtlijniger in de ondertitels, en worden sterke personages sterker, zwakke personages zwakker. In de ondertitelde versie van feitenfilms is de informatie die de kijkers krijgen - strikt genomen - niet meer dezelfde als de informatie in de Engelstalige brontekst omdat zowel de vorm als de inhoud worden ‘ingekort’. Dit valt niet zozeer op als je enkele ondertitels bekijkt, maar het effect is cumulatief en het herschrijven blijft niet beperkt tot de ondertitels.

Lopend onderzoek lijkt aan te tonen dat wat zich daar voordoet ook gebeurt in de vertaalde Nederlandse commentaren en in de inleidende beschouwingen die aan de vrt-Canvas-programma's voorafgaan. Wat vooral opvalt in de vertaalde commentaren is de vrijwel systematische vertaling van de onvoltooid verleden tijd door de onvoltooid tegenwoordige tijd.

Kim's Nuclear Gamble/Kim's nucleaire gok

The Clinton administration had been willing to talk before Kim made concessions or complied with existing agreements. The Bush administration was demanding concessions and full compliance before talks could begin.

De regering-Clinton was bereid geweest om te praten nog vóór Kim toegevingen deed of de bestaande akkoorden naleefde. Maar de regering-Bush eist toegevingen en volledige naleving vóór er überhaupt gepraat kan worden.

Door ‘was demanding’ en ‘could begin’ als ‘eist’ en ‘voor er überhaupt gepraat kan worden’ te vertalen, wekt de Nederlandse versie de indruk dat dit geen éénmalige beslissing is, maar één die typisch is voor de Bush-regering. Net zoals mijn studente ‘gewoon’ toevoegde in haar ondertitel (‘De Irakezen moeten gewoon actief meewerken’), voegt de vrt-journalist hier ‘überhaupt’ toe. Is dit ‘gewoon’ een explicitering, een explicitering van de impliciete boodschap à la Fairclough, of een ideologisch getinte interpretatie van de journalist?

Vertalers passen hun doeltekst onvermijdelijk aan hun doelpubliek aan. In extreme gevallen leidt dit tot een vorm van ‘domestication’, zoals beschreven door onder meer Venuti. Televisieprogramma's hebben een duidelijk doelpubliek, en het doelpubliek van Canvas wordt (voor zover ik weet) geacht politiek kritisch te zijn. Nu tonen mijn beperkte steekproeven aan dat er meer opmerkelijke verschuivingen zitten in de vertaling van de Amerikaanse pbs-documentaire Kim's Nuclear Gamble, dan in de vertalingen van de bbc-documentaires, hoewel ook de Amerikaanse film zeer kritisch is voor het Korea-beleid van zowel Clinton als Bush. Het buitenlandse beleid van de Clinton-regering wordt er in afgeschilderd als vrij ongestructureerd. De vrt-versie is milder voor Clinton en strenger voor Bush. Dit is gedeeltelijk te wijten aan cuts, onder meer in gedetailleerde uiteenzettingen over de rol van Jimmy Carter in

[p. 10]

de onderhandelingen met Korea, maar het (West-Europese?) perspectief van de journalist(en) kruipt ook in de kleine woordjes - net als in de ondertitels. Zo luidt het in de vrt-inleiding op het programma over het Korea-beleid van de vs:

Clinton en z'n ploeg probeerden dat allemaal te counteren met diplomatie: als jullie dat kernprogramma afremmen, zeiden de Amerikanen, willen we wel zaken met jullie doen, maar de aanpak van de Bush boys is, zoals bekend, anders. Noord-Korea is een schurkenstaat, heeft Bush gezegd, daar onderhandel je niet mee.

De aanpak van de ‘Bush boys’ is anders, ‘zoals bekend’. Zoals bekend bij het publiek?

Het is te vroeg om conclusies te trekken, maar de voorbeelden tonen aan dat de wereldvisie in de vertaalde programma's explicieter en eenduidiger is dan in de Engelstalige versies. Het is ook duidelijk dat dit te wijten is aan een hele reeks factoren: de spreekstijl van de politici in de brontekst, de ondertitelingsregels, het taalbeleid van de zender die vertaalt, de ideologie van de journalist en zijn/haar doelpubliek. Ten slotte is het merkwaardig dat de trend zich niet beperkt tot de ondertitels. Om valabele conclusies te kunnen trekken moeten dus ondertitels, commentaren, inleidingen en ook weglatingen samen bestudeerd worden, en getoetst aan het (taal)beleid van zowel de zenders die de programma's produceren als de zenders die de programma's aankopen en vertalen.

André Lefevere lanceerde in 1981 de term ‘refracted text’, waarmee hij verwees naar teksten die herschreven zijn voor een bepaald publiek of aangepast aan een bepaalde poëtica of ideologie. De verschuivingen in de vrt-ondertitels zijn te wijten aan de invloed van een bepaalde poëtica (ondertitelingsregels en vrt-(ver)taalbeleid) en aan de invloed van de ideologie van wie ze schrijft, voor wie. De verschuivingen in de commentaren zijn te wijten aan de invloed van diezelfde poëtica (nu enkel het vrt-(ver)taalbeleid) en diezelfde ideologie. Er ligt een ingewikkeld web van normen ten grondslag aan deze verschuivingen. Ze zijn het onvermijdelijke gevolg van het vertaalproces, waardoor dit neerkomt op een vorm van herschrijven: een programma wordt aangepast aan een bepaald doelpubliek. Door de verstrekkende gevolgen die dergelijke ingrepen kunnen hebben, verdienen ze zeker diepgaander onderzoek.

Noten

1	BBC Newsnight Special: Blair on Iraq (6 februari 2003). Newsnight is een uitzending van de bbc nieuwsdienst in de vorm van een debat waarin telkens een actueel onderwerp uit de hedendaagse politiek onder de loep genomen wordt. In deze Newsnight Special werd Tony Blair ondervraagd over zijn beleid ten aanzien van Irak door een heterogene groep van elf Britse burgers. Moderator was journalist Jeremy Paxman.
2	Liesbeth Van Caenegem, Hoger Instituut voor Vertalers en Tolken, Hogeschool Antwerpen (2004).
3	Bijvoorbeeld: Norman Fairclough, Analysing Discourse. Textual analysis for social research. London & New York: Routledge, 2003.

[p. 11]

4	Zie bijvoorbeeld: Luc van Doorslaer, ‘Vertalen voor televisie. Restricties en uitdagingen’, Filter 4:4 (1997) 24-30.
5	Dit is een heruitgezonden citaat uit een interview van Panorama (bbc) met Dr. David Kay daterend van september 2002. Kay, voormalig wapeninspecteur, is docent aan het Potomac Institute for Policy Studies en werd dor de CIA aangesteld als hoofd van de Iraq Survey Group (ISG) die op zoek moest gaan naar de massavernietigingswapens van Saddam Hoessein, na afloop van de tweede Golfoorlog. Het is in die functie dat hij hier ten tonele wordt gevoerd. In januari 2004 kwam Kay tot de conclusie dat er geen reserves met massavernietigingswapens aanwezig waren in Irak. Hij rapporteerde hierover en nam ontslag als hoofd van de ISG. (http://www.potomacinstitute/org/who/staff; geraadpleegd 25 april 2004).
6	Google levert 2180 zoekresultaten op voor ‘Iraki's’ en 38800 voor Irakezen (10-05-04). Ondertitelaar Bartho Kriek bespreekt een verwant fenomeen in ‘Kijk wie er spreekt. Halve vertalingen in ondertitels’, Onze Taal (okt. 2002) 276-278.
7	Hierop wordt ingegaan door Eliana Franco, in haar doctoraat ‘Revoicing the Alien in Documentaries. Cultural agency, norms and the translation of audiovisual reality’, KULeuven (febr. 2000) en ook onder meer door Helene Reid in ‘Literature on the screen: subtitle translating for public broad-castin’, SQR Studies in Literature 5. Amsterdam & Atlanta: Rodopi, 1996: 97-107.
8	Deze informatie wordt verstrekt door de bbc-journaliste Jane Corbin.
9	Cf. ‘In any case, this kind of practice is quite common in translation, so much so that it has given rise to the hypothesis that translations have a universal tendency to be more explicit than their source texts.’ P. Zabalbeascoa, ‘Humour and Translation, an Interdiscipline’ (in druk).
10	Al deze documentaires werden uitgezonden in 2002-2003 zowel in Engelse als in Nederlandse versie.
11	Aline Remael, ‘A Polysystem Approach to British New Wave Film Adaptation, Screenwriting and Dialogue.’ Doctoraal proefschrift (KUL), 2000.
12	Public Broadcasting Service.
13	Docent aan het American Enterprise Institute for Public Policy Research en onder meer voorzitter van de ‘Defense Policy Board’ van het Amerikaanse ministerie van defensie van 2001-2003 (http://www.aei.org/scholars, geraadpleegd 25 april 2004).
14	Aline Remael, ‘Mainstream Narrative Film Dialogue and Subtitling. A Case Study of Mike Leigh's “Secrets & Lies” (1996)’, Special Issue on Screen Translation, The Translator 9:2 (2003) 225-247.
15	De stem van de Engelse verslaggever-commentator wordt vervangen door de stem van een vrt-journalist, gewoonlijk ook de presentator van het programma, zodra de Engelse journalist uit het beeld verdwijnt. In de inleiding vat de vrt-journalist het ‘verhaal’ van de Engelse film samen. De inleiding functioneert daardoor als een soort leidraad bij het bekijken van het programma: de kijkers krijgen op voorhand te horen wat hen te wachten staat. Ook deze inleidingen zijn dus een vorm van ‘vertaling’: ze geven een vereenvoudigde versie van wat komen gaat.
16	Bijvoorbeeld: Lawrence Venuti, The Scandals of Translation. Towards an ethics of difference. London & New York: Routledge, 1998.
17	Geciteerd in Edwin Gentzler, Contemporary Translation Studies. Revised 2nd Edition. Clevedon: Multilingual Matters, 2001: 137. Ook de term ‘herschrijven’ ontleen ik aan André Lefevere, Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame. London: Routledge, 1992.