Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 2

[p. 25]

vertelcultuur | Ans Van de Cotte¹
De toekomst van de vertelcultuur in Vlaanderen
→ Een verhaal met een happy end?

Begin 2009 startte Van Stoel tot Stoel vzw het onderzoek Vlaanderen vertelt: onderzoek naar de behoefte, de haalbaarheid en de wenselijkheid van een expertisecentrum voor vertelcultuur in het kader van de ontsluiting van het orale erfgoed in Vlaanderen.

Ondertussen is het onderzoek afgerond en werd er in juni een reflectiedag georganiseerd. De resultaten werden gebundeld in het eindrapport De vertelcultuur in Vlaanderen: een verhaal met een einde of het begin van een nieuw verhaal?²

Tot op heden bestond weinig of geen systematisch onderzoek naar het Vlaamse vertellandschap vanuit erfgoed(beleids)perspectief. Vlaanderen heeft nochtans een rijke verteltraditie en herbergt een schat aan verhalen. Verschillende onderzoekers verzamelden er al heel wat en legden die vast, denken we daarbij bijvoorbeeld aan de Vlaamse volksverhalenbank, een initiatief van em. prof. dr. Stefaan Top.³ De vrijwilligersorganisatie Van Stoel tot Stoel vzw stimuleerde de voorbije jaren de vertelkunst door middel van een vormingsaanbod en via de ondersteuning van vertellers en organisatoren van vertelactiviteiten. De organisatie stelt vast dat er de laatste jaren steeds meer vraag naar vertellers is en dat ook de nood aan adviesverlening en expertise toeneemt. Van Stoel tot Stoel vzw maakt in het kader van het Decreet op de amateurkunsten van 22 december 2000 deel uit van de koepel Opendoek vzw, Amateur-theater Vlaanderen.⁴ De vertelkunst wordt dus tot hiertoe beleidsmatig vooral als amateurkunst beschouwd. Vertelcultuur omvat echter meer dan ‘de kunst van het vertellen’.

Het onderzoek Vlaanderen vertelt werd tussen oktober 2008 en september 2009 uitgevoerd als een ontwikkelingsgericht erfgoedproject. Een aantal pertinente vragen vormden het uitgangspunt, zoals: Wie zal in de toekomst verhalen blijven vastleggen en optekenen op een wetenschappelijk verantwoorde manier? Wie zorgt voor voldoende vertelstof? Hoe bereik je met vertellen een zo groot en divers mogelijk publiek? Hoe zorg je ervoor dat mensen blijven vertellen? Wat zijn de noden

Kinderen luisteren geboeid naar een vertelster op de Gentse Feesten. Bron: Van Stoel tot Stoel

en de behoeften van de ‘vertelsector’? Is er in Vlaanderen nood aan een expertisecentrum voor vertelcultuur? Is zo'n expertisecentrum haalbaar?

Om een zo genuanceerd en volledig mogelijk antwoord te bieden op deze en andere onderzoeksvragen werden verschillende onderzoeksmethodes gecombineerd. De nodige informatie verzamelden we via deskresearch, interviews en schriftelijke bevragingen. De respondenten waren vertellers, organisatoren van vertelactiviteiten en actoren met zicht op de vertelsector. Elk van deze respondenten kon de moeilijkheden waarmee hij geconfronteerd werd, zijn behoeften en wensen kenbaar maken. Daarnaast konden zij suggesties doen met betrekking tot de kerntaken van een mogelijk expertisecentrum voor vertelcultuur.

Op 13 juni 2009 organiseerde Van Stoel tot Stoel vzw daarenboven een eerste reflectiedag over vertelcultuur, die eveneens

1 Ans Van de Cotte (^o1977) is kunsthistorica en is sinds 1 september 2009 stafmedewerker bij FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw. Van januari t.e.m. juli 2009 werkte zij als onderzoeker bij Van Stoel tot Stoel vzw.

2 Gezien het korte tijdsbestek waarbinnen dit project gerealiseerd diende te worden, handelde dit onderzoek hoofdzakelijk over vertellen in de ‘traditionele’ zin; het gaat vooral over vertellingen voor een publiek dat (op al dan niet regelmatige basis) vertelactiviteiten bijwoont. Storytelling wordt daarnaast ook vaak toegepast in het bedrijfsleven en in de sociale sector. Over de verschillende facetten van storytelling zie o.m. I. Vandewijer, Storytelling. Verhalen vertellen kan iedereen. Leuven, Biblion Uitgeverij/Davidsfonds, 2009 en G. Rijnia, R. Van Der Jagt, Storytelling. De kracht van verhalen in communicatie. Alphen aan den Rijn. Kluwer, Communicatiedossier 24, 2004.

3 Zie: www.volksverhalenbank.be/index_nieuw.htm. De volksverhalenbank is het resultaat van het project ‘op verhaal komen’ dat in 2002 startte aan de K.U. Leuven. Momenteel zijn meer dan 10.000 verhalen in de verhalenbank opgenomen.

4 Voor meer info over het Decreet op de amateurkunsten van 22 december 2000 zie: www.cjsm.vlaanderen.be/amateurkunsten/decreet.htm. Meer info over Opendoek vzw www.opendoek-vzw.be.

[p. 26]

beschouwd werd als een onderdeel van het onderzoek. De opzet van deze studiedag was meerledig: de vertelsector en alle geïnteresseerden inlichten over de voorlopige resultaten van het onderzoek, het debat openen, de verder reflectie over de toekomst van de vertelcultuur starten en beleidsaanbevelingen formuleren, samen met een panel van experts uit de erfgoedsector, waarnemers van de vertelsector en het aanwezige publiek.⁵

5 Het panel bestond uit de volgende leden: Dr. Willem de Blécourt, historisch antropoloog en als onderzoeker verbonden aan het Huizinga Instituut voor cultuurgeschiedenis en het Meertens Instituut, Amsterdam; dr. Marc Jacobs, directeur van FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw; Guy Tilkin, programmator van het internationaal vertelfestival georganiseerd door landcomanderij Alden Biesen (Bilzen); em. prof. dr. Stefaan Top, hoogleraar volkskunde aan de K.U. Leuven en ondervoorzitter van Volkskunde Vlaanderen vzw; Ina Vandewijer, auteur van het boek Storytelling, verhalen vertellen kan iedereen.
De transcriptie van het volledige panelgesprek is eveneens opgenomen in het eindrapport.

Een gestructureerde opleiding

Een van de eerste vaststellingen die gedaan werden, was het feit dat er geen officieel statuut van ‘verteller’ bestaat. De structuren waarbinnen en de benamingen waaronder Vertellers vandaag in Vlaanderen werken zijn zeer divers. Sommigen ressorteren onder een vzw, veelal omwille van organisatorische of financiële redenen. Anderen zijn zelfstandigen (in bijberoep), werken onder het kunstenaarsstatuut, zijn verbonden aan een feitelijke vereniging of noemen zichzelf ‘vrijwilliger’, ‘professioneel-’ of ‘amateurverteller’ of ‘gelegenheidskunstenaar’.⁶ Dit alles zorgt bij veel vertellers voor verwarring en onzekerheid op administratief, juridisch en financieel vlak.

Het ontbreken van een duidelijk omlijnd statuut voor de verteller hangt ook samen met het feit dat er in Vlaanderen geen gestructureerde opleiding ‘vertellen’ bestaat. Hoewel sommige vertellers leven van de vertelkunst, wordt vertellen als (beroeps)activiteit niet officieel erkend door een instelling of via een uitgereikt diploma.

Vertellers en organisatoren van vertelactiviteiten geven dan ook aan dat er nood is aan meer professionalisering: er worden wel cursussen, workshops en vertelopleidingen aangeboden, maar dit aanbod is erg versnipperd en blijft eerder beperkt.

Een opleiding aan een erkend instituut of als onderdeel van een al dan niet reeds bestaande opleiding zou volgens de respondenten alvast een stap in de goede richting kunnen zijn. Daarnaast zou zo'n opleiding vertellers kunnen begeleiden in het leren (her)schrijven en bewerken van verhalen, in de omkadering van de vertelact en in verzorging van de context van het verhaal.

6 Het onderscheid dat de vertellers zelf maken tussen ‘amateur-’ en professionele verteller houdt geen waardeoordeel in op het vlak van kwaliteit, maar wordt eerder uit economische overwegingen gemaakt. Een ‘professionele’ verteller leeft van de vertelkunst, een amateurverteller doet dit uit liefhebberij. Tijdens dit onderzoek werd het onderscheid op basis van inkomsten gevolgd: we spreken van een professionele verteller als meer dan 60% van de inkomsten afkomstig is van het vertellen of activiteiten die daarmee verbonden zijn, zoals het geven van vertelopleidingen).

Meer zichtbaarheid

Vertellers zelf gaven in de bevraging aan dat ze steeds meer aanvragen krijgen om te komen vertellen. Toch vinden heel wat actoren binnen de vertelsector dat het nog een stuk beter kan. Heel wat vertellers en de vertelcultuur an sich zijn op dit moment nog (te) onzichtbaar voor de buitenwereld. Vertelactiviteiten worden onvoldoende gepromoot. Een goede promotie zou de zichtbaarheid van de vertelcultuur ten goede komen en het doelpubliek sterk kunnen verbreden.

Een betere zichtbaarheid zou daarenboven ook voor een imagocorrectie kunnen zorgen: nu wordt vertellen immers nog te vaak geassocieerd met ‘stoffigheid’ of bestempeld als ‘iets voor kinderen’, of als ‘een gebeurtenis aan de haard’.

Vertellers vinden daarenboven dat er meer vertelactiviteiten zouden moeten ingericht worden of dat organisaties op zijn minst meer daartoe gestimuleerd zouden moeten worden.

Tejaterfestival Spots op West maakte in juli 2009 ook ruimte vrij voor vertelsessies.
© Christophe Ketels/Compagnie Gagarine

Registratie, archivering en ontsluiten van verhalen en vertelactiviteiten

Hoewel er veel inspiratie en vertelstof is, bestaat er toch een nood aan een centrale databank of een archief met verhalen en verhaalstof. Bestaande verhalenbanken zijn nog niet bij iedereen gekend en ook niet altijd even gebruiksvriendelijk. Vertellers geven aan dat het hen heel wat werk zou besparen indien zij verhalen snel, makkelijk en vrij zouden kunnen opzoeken: op thema bijvoorbeeld, of op een trefwoord, een regio, een genre, een bepaalde periode...

Daarnaast vinden vertellers het belangrijk dat de verhalen die zij vertellen worden opgetekend voor de toekomst en dat verhalen van vroeger worden doorverteld, opdat ze zouden blijven ‘leven’.

Een centraal aanspreekpunt

Vertellers en organisatoren hebben soms heel wat praktische vragen maar weten niet altijd waar ze daarmee naartoe kunnen. Vertellers hebben nood aan een aanspreekpunt dat hen informatie kan verschaffen over o.m. statuut, subsidieaanvragen e.d. of dat op zijn minst kan doorverwijzen naar de daarvoor bevoegde instanties. Bovendien zou dit ‘aanspreekpunt’

[p. 27]

beslissingen van overheidswege moeten ‘vertalen’ naar de vertelsector. Organisatoren zoeken eerder ondersteuning bij de inrichting van hun vertelactiviteiten: bij het zoeken naar vertellers, bij de aanpak, contactgegevens van en informatieuitwisseling met andere organisatoren... Een expertisecentrum bijvoorbeeld zou hier soelaas kunnen bieden en zou bij uitbreiding ook een aanspreekpunt kunnen zijn voor de pers.

Wenselijkheid en haalbaarheid

Naast een inventarisatie van hun wensen en behoeften, vroegen we de respondenten ook naar hun mening omtrent de wenselijkheid en de haalbaarheid van een expertisecentrum voor vertelcultuur. 74% van de vertellers vind een expertisecentrum voor vertelcultuur ‘wenselijk tot zeer wenselijk’. Bij de organisatoren en andere actoren is dat respectievelijk 60% en 67%.

Waar het merendeel van de respondenten het eens is over de wenselijkheid van een expertisecentrum voor vertelcultuur, zijn de meningen over de haalbaarheid ervan meer verdeeld. De haalbaarheid van een expertisecentrum hangt volgens de respondenten af van een aantal factoren: voldoende financiële middelen en de steun van de verschillende overheden zijn belangrijk om de slaagkansen van een expertisecentrum te vergroten. Daarnaast veronderstelt een expertisecentrum een duidelijke visie, een strategisch plan en een slagkrachtig beleid. Daarbij horen onder meer een analyse van het veld, het bepalen van prioriteiten en het op een strategische manier omgaan met eventuele bedreigingen.

Volgens de respondenten is er op dit moment nog te veel onduidelijkheid met betrekking tot de beleidsvisie op vertelcultuur. Er zijn veel opportuniteiten maar vertelcultuur bevindt zich in een schemerzone, die nog niet volledig is ingekleurd. Blijft men in de toekomst alleen inzetten op vertelkunst of neemt men de bredere benadering van vertelcultuur binnen de maatschappij mee als onderwerp van studie?

Hoe moet het nu verder?

Het onderzoek Vlaanderen vertelt brengt voor het eerst de noden en de behoeften van het vertelveld in kaart. Cruciaal hierbij is de vraag binnen welke decretale omgeving een structuur kan opgezet worden om op een efficiënte en adequate manier antwoorden te formuleren op de noden en behoeften die in het onderzoek naar voren kwamen. Hierbij kunnen verdere discussies, bijkomende trajecten en onderzoeken of de aangekondigde beleidsinitiatieven van de Vlaamse Gemeenschap (en van UNESCO) rond immaterieel cultureel erfgoed de volgende jaren misschien antwoorden of oplossingen aanreiken. Bovendien moeten de noden en de behoeften, beschreven in dit rapport, verfijnd en afgetoetst worden bij relevante partners en beleidsverantwoordelijken. De voorzet in de vorm van de eerder dit jaar afgeronde (eerste) onderzoeksfase levert een bijdrage tot een veel breder debat, binnen en buiten het verhaal van het vertel(lers)veld.