Faro. Tijdschrift over Cultureel Erfgoed. Jaargang 2

[p. 28]

feest! | Katrijn D'hamers¹

Feesten zijn van alle tijden en gemeenschappen. Dat is een eerste vaststelling uit de artikels over feestbeleving bij Grieken, Russen en Turken. Bovendien hebben deze gemeenschappen met elkaar gemeen dat ieder van hen rituelen beleeft in verband met het afsluiten van een oude periode en de overgang naar een nieuwe. De eindejaarsperiode gaf bij elke beschreven gemeenschap aanleiding tot vieren: de kerst- en nieuwjaarsbedeltaferelen in Griekenland, het Russische kerstfeest met Dedoeska Moroz en Snegoerotchka, de eindejaarssfeer in Turkije zijn slechts voorbeelden. Heel wat rituelen die de overgang markeren van een oude naar een nieuwe periode hebben te maken met veranderingen in de natuur: het ritueel van de zwaluw uit Griekenland en het feest van Newroz spreken voor zich. Interculturele vergelijkingen leveren ook heel wat gelijkenissen op: denk aan de bedelrituelen met Kerstmis en Nieuwjaar in het Griekse dorp Palaiochori en het nieuwjaarszingen in Vlaanderen. Dat feesten en hun rituelen evolueerden met de tijd wordt door alle artikels beaamd: het Griekse ritueel van Klidonas wordt nog slechts toegepast bij voorspellingen voor ongetrouwde meisjes, de migratie naar België overleefde het zelfs niet. Goed om weten is ook dat vele feesten overleven dankzij de bewuste interventies en inspanningen van culturele organisaties zoals de enscenering van het verhaal van Dedoeska Moroz aantoont. Veel leesplezier met de artikels over Turkse, Griekse en Russische feestrituelen.

1 Katrijn D'hamers is sinds 2008 stafmedewerkster diversiteit bij FARO. Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw. Voordien bekleedde ze dezelfde functie bij het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw.

Noel baba ile yeni yilin kutlu olsun!²
→ De beleving van de eindejaarsperiode door Turkse (islamitische) gemeenschappen

Voor een land als Turkije, dat onder haar bevolking meer dan 90% moslims telt, is het misschien wel opmerkelijk dat de sfeer van de kerstperiode niet onopgemerkt voorbijgaat. In Turkije, met Istanbul als motor, behoren versierde bomen, nepsneeuw, geschenken onder de bomen, Jingle bells-tunes, gevulde kalkoenen, kerstmannen... tegenwoordig eveneens tot het vieren van de eindejaarsperiode. In dit artikel bekijken we of er overeenkomsten zijn in het beleven van de eindejaarsperiode door mensen met Turkse roots, in Turkije en in Vlaanderen. Welke rol speelt Kerstmis? Wordt Kerstmis omarmd of worden feestelementen eerder afgewezen? En wat met het westers Nieuwjaar? Is dat een big thing in Turkije, net zoals op zoveel plaatsen op de wereld? Is Kerstmis in Turkije iets anders dan Nieuwjaar of wordt het geheel als geïntegreerd beleefd? Ten slotte werpen we nog een blik op rituelen bij Turkse islamitische gemeenschappen die de overgang van een einde naar een nieuw begin markeren.

Voor een groot deel van de Belgische bevolking vormen Kerstmis en Nieuwjaar belangrijke rituelen op het jaar.³ Uit een onderzoek uit 2003 over feestbeleving in een interculturele context blijkt dat slechts 18% en 44% van de respondenten een gelijkaardig belang hechten aan deze momenten.⁴ Dat lijkt weinig, maar dat is het wellicht niet als die deelnemers even in detail worden bekeken. 87% van hen beschikte naar eigen zeggen over een islamitische affiniteit en een meerderheid verklaarde

Kinderen van een basisschool in Istanbul krijgen bezoek van de kerstman.
www.kmpilkogretim.k12.tr/

een Turkse of Marokkaanse achtergrond te hebben. Hoofdzakelijk ging het over jongeren tussen 12 en 25 jaar, aangevuld met volwassenen van diverse leeftijden. Het meevieren van Nieuwjaar door deze groep bleek populairder dan het meevieren van Kerstmis. Opvallend was daarbij dat Kerstmis in hun perceptie voor een groot deel werd vereenzelvigd met een louter religieus (christelijk) feest. Aansluitend was op te merken dat respondenten met een christelijke achtergrond

2 Gelukkig Nieuwjaar met de Kerstman.

3 Uit een onderzoek over feestbeleving in de Turnhoutse regio uit 2005 van het Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw verklaarden de respondenten Kerstmis als populairste feest te ervaren, gevolgd door Nieuwjaar en op de derde plaats door verjaardagen.

4 K. D'Hamers. Onderzoeksrapport. De kwantitatieve en kwalitatieve resultaten van een onderzoek over eindejaarsfeesten bij allochtone jongeren. Brussel, Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw, 2003.
98% van de ondervraagden verklaarden een diverse etnisch-culturele achtergrond te hebben, voornamelijk Marokkaans of Turks. Een ruime meerderheid (87%) verklaarde eveneens een islamitische affiniteit te hebben.

[p. 29]

eerder iets deden met Kerstmis dan degenen met een islamitische achtergrond. De meest populaire feesten voor de respondenten met een islamitische achtergrond waren het Suikerfeest en het Offerfeest⁵ (telkens minstens 4/5).

Dit onderzoek deelt overigens met andere onderzoeken⁶ enkele meer globale tendensen: het desacraliseren van bepaalde elementen en bricoleren van feestaspecten tot een nieuw dynamisch geheel en de discrepantie tussen jongeren en ouderen wat betreft de overname of aversie ten opzichte van feestelementen.

5 Het Suikerfeest en Offerfeest zijn twee belangrijke feesten binnen de islam. Het Suikerfeest sluit de periode van de ramadan af met een feest dat zich kenmerkt door veel zoet eten en talrijke familie- en vriendenbezoeken. Het Offerfeest sluit de bedevaartmaand af en herdenkt de gehoorzaamheid van Ibrahim aan Allah. Allah droeg Ibrahim op zijn zoon te offeren als een bewijs voor zijn overgave, maar stelde als symbool het offeren van een schaap in de plaats.

6 K. D'Hamers, Eindrapport Feestbeleving in Turnhout. Brussel, Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw. 2005. en K. D'Hamers, Resultaten onderzoek feestbeleving bij de Karel de Grote-Hogeschool. Brussel, Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw, 2005.

Religie als beslissende factor

Een eerste vaststelling uit het onderzoek over feestbeleving in een interculturele context uit 2003 was dat in Vlaanderen Sinterklaas (62%) meer werd gevierd dan Kerstmis (31%). Het hogere aandeel van Sinterklaas is niet meer of minder te verklaren door de invloed van de school, die het feest van Sinterklaas voor de allochtone (islamitische) jongeren expliciet in een niet-private ruimte plaatst. Slechts 1 op 10 van de ondervraagde jongeren had immers thuis iets gedaan met Sinterklaas. Met andere woorden, Sinterklaas werd vooral gevierd op school (90%). Het ging hier vooral om jongeren met een islamitisch affiniteit.

Dat niet enkel religie maar ook de etnisch-culturele sfeer een rol speelde, bleek uit groepsgesprekken met volwassenen die een andere etnisch-culturele achtergrond (Peruviaans, Chinees...) hadden dan Marokkaans of Turks, of een andere religieuze affiniteit dan islamitisch (christelijk, vrijzinnig...). Ook bij deze gezinnen kwam Sinterklaas doorgaans niet thuis omdat hij niet uit de eigen religieuze dan wel culturele sfeer kwam. Een uitzondering in het onderzoek uit 2003 vormden de Assyrische christenen waarvan een aantal toch geneigd waren om Sinterklaas in de thuiscontext te vieren. De zeldzame gezinnen waar Sinterklaas dan toch thuis kwam in (islamitische gezinnen), deden dit naar eigen zeggen vooral omwille van het plezier voor de kinderen. Gezinnen met een islamitische affiniteit wezen Sinterklaas dus af omwille van de religieuze connotatie die dit voor hen had.

De vaststelling dat het sinterklaasfeest geen voet aan huis krijgt bij islamitische gezinnen is grotendeels dezelfde als bij het kerstfeest, al lijkt de Kerstman meer voet in huis te krijgen dan Sinterklaas. Enkele elementen vallen hier op. Ten eerste speelde de school hier een minder grote rol dan bij Sinterklaas. De publieke ruimte, winkelstraten, des te meer waardoor de toe-eigening van enkele elementen misschien spontaner verliep. Niet alle elementen van Kerstmis werden immers als religieus beschouwd. Vandaar ook de opvallende conclusie dat gezinnen, waar in de kerstperiode toch versiering in huis werd aangebracht, dit eerder deden in de vorm van feestelementen die men als onschuldig definieerde: wel een kerstboom maar zeker geen kerststal. Over kerstelementen kon nog worden gediscussieerd, bij Sinterklaas zo goed als helemaal niet. De kerstperiode vond men meestal wel gezellig, maar dan ging men uit van de sfeer die gecreëerd werd in de winkelstraten. Dat de invloed van de publieke ruimte en de media hier sterk spelen, blijkt onder andere uit het feit dat de allochtone jongeren Kerstmis eerder associeerden met de Kerstman (77%) dan met Jezus Christus (67%). Om te concluderen of er ook verschillen zouden zijn tussen jongeren met Marokkaanse of Turkse achtergrond zou verder intercultureel onderzoek nodig zijn. Men zou zelfs kunnen zeggen dat de eindejaarsperiode voor de jongeren eerder een toeleven was naar Nieuwjaar, getuige het geschenkenverkeer tussen jongeren zelf in deze periode, vooral tussen zussen en broers, of tussen vrienden en vriendinnen. De ouders zijn hier nagenoeg niet bij betrokken. Volwassenen geven eerder geschenken bij eigen religieuze feesten zoals het Suikerfeest. Dan krijgen kinderen vaak geld, nieuwe kleren en uiteraard veel lekkers. Ondertussen profiteert men, vanuit verenigingsverband, ook van andere gelegenheden om kinderen in de schijnwerpers te zetten. Dat kan ook bij het Offerfeest zijn of bij het Turks Kinderfeest.⁷

Het ziet ernaar uit dat deze evolutie zich de laatste jaren niet terugtrekt maar eerder doorzet, zij het met schijnbaar iets meer enthousiasme in Turkije dan bij Turken in Vlaanderen. Om op zoek te gaan naar verdere verklaringen - zoals de mogelijke invloed van een dominante cultuur, een mogelijke drang om bij westerse tradities aan te sluiten, of effecten van globalisering - zou een vergelijkend onderzoek nuttig zijn.

7 Cocuk Bayrami is het Turkse Kinderfeest, gevierd op 23 april, en vastgelegd door Atatürk in 1920. Voor één dag staan kinderen in de schijnwerpers: ze geven hun beste kunnen in toneeltjes en voordrachten, krijgen cadeautjes en zelfs vrij van school.

Kerstmis en nieuwjaar vieren in Turkije

Gaan dezelfde conclusies, namelijk dat Nieuwjaar populairder is dan Kerstmis en de Kerstman populairder is dan Sinterklaas ook op voor Turkije? Immers, een van de legenden omtrent Sinterklaas verwijst toch naar Turkije, naar Myra (het huidige

De kerstman is al helemaal geen opvallende verschijning meer in Istanbul. Bron: www.flickr.com/photos/materialboy/

[p. 30]

Demre) waar de heilige Nicolaas bisschop zou zijn geweest? Door verscheidene respondenten uit het onderzoek uit 2003 werd met veel trots op deze Turkse link voor Sinterklaas gewezen. Zou er dan in Turkije een gedragenheid zijn voor een figuur als Sinterklaas? Of wordt deze figuur ontdaan van zijn christelijke gestalte om als een variant door het leven te gaan? Maar vooral, wat komt deze associatie doen bij een verhaal over Kerstmis?

In Turkije is er iets eigenaardigs aan de hand. Waar andere naties, die voornamelijk moslims herbergen, het islamitische Nieuwjaar vieren als start van een nieuw jaar⁸, is Turkije sinds een dertigtal jaren supporter geworden van het vieren van Nieuwjaar zoals haar Europese buren.⁹ Dat daarbij kerstelementen een belangrijke rol spelen, is dan ook niet verwonderlijk. Kerst en Nieuwjaar lijken zelfs eerder thuis te horen in het vieren van het eindejaar dan dat ze als afzonderlijke feesten worden beschouwd. In Turkije zou men dan ook eerder aannemen dat Kerstmis zich afspeelt van 31 december op 1 januari en niet op 25 december. Men viert de overgang in clubs, op pleinen of simpelweg thuis met een gevulde kalkoen. En kinderen krijgen geschenken.

Vooral de grote steden spelen een rol in het omarmen van feestelementen uit de westerse eindejaarsperiode zoals kerstversiering en geschenken. Kerstversiering in de vorm van kerstbomen, lichtjes en slingers verschijnen dan ook eerder in de toeloop naar oudejaar. De laatste jaren zelfs pronkt de kerstboom al vroeg in december. Deze trend wordt ondersteund door het Turkse militaire apparaat dat de overname van deze elementen als hulpmiddelen ziet in het bewaken of bewerkstelligen van de moderniteit. Het is dan ook gewoon om bij militaire kazernes versierde bomen te zien in december.¹⁰

Opvallend in de grotere Turkse steden is de aanwezigheid van de Kerstman die eerder naar het eindejaar toe dan tijdens Kerstmis zijn opwachting maakt, vooral in commerciële circuits zoals winkelketens waar hij snoep uitdeelt aan kinderen. In dezelfde periode wisselen Turkse bewoners ook geschenken met mekaar uit. Vanuit religieuze hoek is de verschijning van kerstelementen, maar evenzeer het vieren van westers Nieuwjaar, erg omstreden. In 1996 nog ontstond een controverse toen toenmalig premier Erbakan een nieuwjaarsvakantie van vijf dagen wou invoeren.¹¹ Pro-islamitische partijen waren verbolgen over deze plannen en vonden het maar niets dat steeds meer Turken ‘christelijk Nieuwjaar’ vierden, een kerstboom in huis namen, hun kinderen geschenken gaven en zelfs kalkoen op het menu zetten.¹² Dertien jaar later is het echter duidelijk geworden dat de opmars van de consumptiemaatschappij een verdere boost heeft gegeven om westerse feesten en commercie te promoten. Jingle bells schalt nu ook in Turkije door de grote winkelstraten waarin kerstmannen paraderen.

Met andere woorden: Kerstmis is aanwezig in Turkije, zij het in

Het beeld van de heilige Nicolaas dat in 2000 op een van de centrale pleinen in Demre (Myra) werd geplaatst, moest in 2005 plaats ruimen voor een nieuw beeld van een westerse kerstman. Na protest was het compromis in 2008 een standbeeld van een eerder Turks uitziende figuur die visueel werd geassocieerd met kinderen.
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/
http://lh5.ggpht.com/
www.internethaber.com/

8 Wat niet wil zeggen dat 1 januari niet feestelijk zou worden ingekleed.
Voor heel wat andere moslimlanden dan Turkije wordt islamitisch Nieuwjaar ook meegenomen. Met islamitisch Nieuwjaar, dat het startpunt vormt van de islamitische kalender (16 juli 622 AD), herdenkt men de vlucht van de Profeet van Mekka naar Medina.

9 A. Erkul, ‘Dit is Turkije! Hier kan eigenlijk alles...’, De Morgen, 21/08/2004, p. 11.

10 Zie: http://en.qantara.de/webcom/show_article.php/_c-478/_nr-55/i.html

11 Wat nu overigens het geval is.

12 ‘Turken ruziën over nieuwjaarsvakantie’, Het Belang van Limburg, 23/12/1996, p. 3.

[p. 31]

de aanloop naar eindejaar en onder de vorm van versiering en de aanwezigheid van de Kerstman. Organisatoren van eindejaarsfeesten claimen daarbij expliciet niet op christelijke achtergronden in te willen gaan. Voor hen is dit een wereldlijk gebeuren.

Sint-Nicolaas = Noel Baba

Wat de Kerstman uiteindelijk met de heilige Nicolaas heeft te maken in Turkije, en hoe een Turkse regio claimt de bakermat te zijn van de Kerstman (of Noel Baba in het Turks), mag blijken uit volgende gebeurtenissen.

Het stadje Demre (het antieke Myra) claimt ‘de geboorteplaats van de Kerstman’ te zijn. Opvallend echter is dat Demre wordt geassocieerd met de verblijfplaats van Sint-Nicolaas, de bisschop die achter een van de legendes van Sinterklaas schuilt. Toch wordt in Demre niet de klemtoon gelegd op de link tussen de heilige Nicolaas en de Kerstman, maar koppelt men de christelijke achtergrond van de figuur los om uiteindelijk uit te monden bij de Kerstman. Het verhaal gaat zelfs zo ver dat op een van de centrale pleinen er een afwisselingskoers van standbeelden heeft plaatsgevonden.¹³ In 2000 nog werd een standbeeld van de heilige Nicolaas, geschonken door de Russische overheid, in het centrum van Demre geplaatst. In 2005 verving het stadsbestuur van Demre het Nicolaasbeeld door een standbeeld van een wel erg Amerikaans uitziende kerstman.¹⁴ Na protest van onder andere Russische toeristen werd er uiteindelijk een compromis gevonden: een wereldlijk uitziende kerstman staat nu te kijk op het centrale plein.

De brug tussen beide figuren lijkt erin te bestaan dat men de focus heeft gelegd op het element van kindervriend. De Turkse beeldhouwers argumenteerden hun keuze om het beeld ‘meer Turks’ te maken (en dus minder verwant met de heilige Nicolaas), dat het beeld niet op de bisschop kon gelijken omdat de Turken niet eerder dan de 11^e eeuw in Anatolië arriveerden.¹⁵ Het oorspronkelijke beeld van de bisschop werd verwezen naar de omgeving van de Nicolaaskerk. Het verhaal eindigt echter niet hier. In 2008 nog werd deze kerk, die tot dat jaar de scène was van orthodoxe vieringen, omgevormd tot het Kerstmanmuseum. En op de officiële stadszegel van de stad Demre prijkt ondertussen ook een kerstman en geen Sint-Nicolaas.¹⁶ Vreemde gebeurtenissen dus waarbij men enerzijds de figuur van Nicolaas nodig heeft, maar anderzijds het gebeuren volledig naar de eigen hand zet. Men weet wel dat het niet waar is, maar toch doet men alsof.

Dat men in Zuidwest-Turkije op zulke manier met de Kerstman dweept, heeft wellicht diverse redenen. Een eerste verklaring van de lokale overheid is dat deze figuur veel toegankelijker zou zijn, want door iedereen gekend (en moet dan ook ontdaan zijn van een christelijke geladenheid). De Kerstman verwijst visueel dan ook niet naar de heilige Nicolaas, maar lijkt een kopie van een Coca-Colaversie van de Kerstman. Maar eerder valt misschien te denken aan de economische belangen om deze figuur te promoten. Toerisme en handelszaken zouden er goed bij varen. Zodoende zie je dus vaak in de eindejaarsperiode in de winkelstraten een kerstman paraderen. En met de aandacht voor de Kerstman en gebruiken als geschenken schrijft men zich in in een meer globale tendens.

Burgmeester Suleyman Topcu toont met trots het officiële zegel van de stad Demre waarop een kerstman prijkt.
Bron: www.turkishclass.com

13 Zie: www.stnicholascenter.org/Brix?pageID=618

14 Opvallend was dat dit beeld heel duidelijke gelijkenissen vertoonde met de Coca-Colakerstman. We kunnen een parallel trekken naar het onderzoek bij de allochtone jongeren uit 2003: 25% van hen associeerde Kerstmis met Coca-Cola, eerder dan met het verhaal over de os en de ezel.

15 Zie: www.stnicholascenter.org/Brix?pageID=618

16 Zie: www.demre.bel.tr

De gedeelde noemer bij turken in Turkije en in Vlaanderen

Turken in Turkije en mensen met Turkse roots in Vlaanderen delen dus de overname of aanpassing van kerstelementen, voor zover ze ontdaan werden van een christelijke context (tenminste in het geval men zichzelf als islamitisch beschouwt).¹⁷ De standbeelden in Demre spraken hier voor zich. In Turkije lijkt alles een vaart sneller te gaan dan in België. In Turkije wordt de overname van kerstelementen schijnbaar enthousiaster omarmd.

Waar beide groepen nog overeenkomen, is dat de eindejaarsperiode met Kerstmis en Nieuwjaar als één geheel wordt beschouwd aan de hand van een nieuw samengesteld geheel: aanwezigheid van de Kerstman, kerstversiering, geschenken, enz. De eindejaarsperiode leent zich in Vlaanderen voor mensen met een diverse etnisch-culturele achtergrond dus niet in de eerste plaats om feestrituelen klakkeloos over te nemen, maar om zich bepaalde elementen toe te eigenen of aan te passen. De christelijke context laat men daarbij achterwege.

17 Het zou nuttig zijn verder onderzoek te voeren naar hoe groepen met diverse religies de eindejaarsperiode in Turkije ervaren.

[p. 32]

Controversiële stemmen over de toe-eigening van feestelementen zijn er in beide landen. In Vlaanderen betekenen de vakantiedagen op het einde van het jaar dat familieleden de gelegenheid krijgen om tijd te maken voor elkaar en alternatieve bijeenkomsten te plannen, al dan niet via een nieuw jaarlijks terugkerend ritueel.

Wat de groepen in Turkije en Vlaanderen nog delen, is dat kinderen en jongeren in beide samenlevingen het voortouw nemen om zich bepaalde feestelementen toe te eigenen. In Vlaanderen zijn het bijvoorbeeld de jongeren die geschenken uitwisselen. Volwassenen kijken eerder naar feesten uit de eigen religieuze sfeer om geschenken uit te wisselen of om in sociaal en gezinsverband te vieren.

Kerstmis en Nieuwjaar zijn met andere woorden aan een flinke opmars bezig om in een aangepaste vorm gevierd te worden door mensen met een Turkse achtergrond, zij het in Turkije, zij het in Vlaanderen. Of de feesten verder een geheel zullen vormen, en of de feesten verder ontdaan zullen worden van hun religieuze aspecten, is wellicht een kwestie van tijd. Dat deze periode een blijvend succes kan hebben, ligt wellicht aan de mogelijkheid van zulke feesten om mensen samen te brengen. 65% van de allochtone jongeren apprecieerde het einde van december omwille van het feit met familie en vrienden samen te kunnen zijn.

Rituelen

Zijn er ook rituelen van de Turkse (of islamitische) gemeenschappen die zich lenen voor het beleven of vieren van een overgang van oud naar nieuw? Opvallend is dat men dan weer wel veel meer de nadruk legt op het religieuze karakter van de feesten. Hierdoor kan het feest mogelijk veel meer gestructureerd verlopen voor een grote gemeenschap. Zo worden de regels van het Offer- en het Suikerfeest en de ramadan zo goed mogelijk opgevolgd.¹⁸ Al wil dat niet zeggen dat er niets beweegt. Integendeel: recepten die deze rituelen begeleiden, ondergaan veranderingen, kennis van bereidingswijzen wordt niet altijd doorgegeven, in plaats van mensen te bezoeken wordt er uiteraard veel getelefoneerd...

Het Suikerfeest en het Offerfeest zijn zowat de belangrijkste religieuze feesten binnen het islamitische kalenderjaar. Ook voor de Turkse gemeenschap in Turkije en in Vlaanderen. Vooral het Suikerfeest leent zich om symbolisch een periode van opoffering en vasten af te sluiten en met nieuwe hoop en goede voornemens een nieuw begin te starten. Het Suikerfeest sluit de ramadan¹⁹ feestelijk af met een in Turkije vaak drie dagen durend feest, in Vlaanderen meestal herleid tot één dag, met een feestelijke maaltijd en bezoeken. Kinderen krijgen lekkers, geld en nieuwe kleren. Dit feest leent zich bij uitstek om kinderen te belonen. Met dit feest zullen mensen vaak hun huizen ook feestelijk decoreren, zelfs met kerstballen en -slingers, al wil dat voor hen niets te maken hebben met Kerstmis. Ook het huis wordt opgesmukt: alles wordt gepoetst en soms voorzien van nieuwe gordijnen of zelfs een nieuwe bankset.²⁰ Het Suikerfeest markeert ook een grens: na een maand intense beproeving vatten mensen het leven vol goede hoop aan. Dit doen ze ook door bij het Suikerfeest mekaar een gezegend en vreugdevol feest te wensen en goede voornemens te maken.

Het Suikerfeest draagt dus veel elementen in zich die vergelijkbaar zijn met feesten als Sinterklaas, Kerstmis, Nieuwjaar en zelfs Pasen: geschenken voor kinderen, gelukwensen en nadruk leggen op naastenliefde, een nieuw begin starten en goede voornemens maken... Net als het Suikerfeest staan ook bij het Offerfeest geven en goed doen centraal. Daarom dat het Offerfeest ook voorziet in delen van het offer of geld met anderen.

18 In verband met Kerstmis apprecieerden 65% van de allochtone jongeren dit feest, de religieuze achtergrond werd als onbelangrijk beschouwd. Voor het Suikerfeest gold het samenzijn met familie (94%) als een belangrijke motivatie en de religieuze betekenis telde voor 52%.

19 Men gedenkt de openbaring van de Koran aan de Profeet.

20 M. Maqsood, Wereldreligies. De islam leren kennen en begrijpen, s.d., s.l. Deltas, pp. 79-82.

Een ménage à trois? De Kerstman, Sinterklaas en Nasreddin Hoca

Dat de Kerstman wordt omarmd door mensen met een Turkse achtergrond, en dan vooral door de jongeren, is stilaan een feit. En dat men de heilige Nicolaas in Turkije als een stok achter de deur houdt om de regio te claimen als bakermat van de Kerstman al evenzeer, al legt men er niet de nadruk op als het ook niet moet. De laatste jaren treden er echter zowel bij Turken in de ‘diaspora’ als in Turkije zelf opvallende combinaties op. Nasreddin Hoca is de figuur van dienst.

Nasreddin Hoca wordt vaak afgebeeld op een ezel. Misschien daarom onder andere dat jaarlijks in Schaarbeek (dat de ezel als symbool heeft) ter gelegenheid van het sinterklaasfeest zowel de Sint als de Hoca samen worden ontvangen op het stadhuis?
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/

[p. 33]

Nasreddin Hoca is een volksfiguur waarrond verhalen en anekdotes worden verteld, aanvankelijk vooral in Turkije. In de verhalen treedt de Hoca op als een geleerde die wijze lessen leert op een spottende toon. In zijn verhalen schuilt een tijdloosheid en universaliteit. Naarmate generaties verstreken, werden verhalen aangepast of toegevoegd, de figuur verspreidde zich ook naar andere regio's (Azië en Noord-Afrika), en gaf er aanleiding tot het ontstaan van gelijkaardige figuren. Nasreddin Hoca is een zeer populaire figuur in Turkije. Maar hoewel mensen de figuur en zijn imago kennen, kennen ze daarom niet zijn verhalen.

In de diaspora wordt hij vooral op initiatief van Turkse organisaties²¹ of een zeldzame keer, zoals in Schaarbeek, door de lokale overheid opgevoerd als brugfiguur en religieus tegengewicht voor Sinterklaas. Schaarbeek heeft er zelfs een jaarlijks gebeuren van gemaakt: elk jaar worden zowel Sinterklaas als Nasreddin Hoca ontvangen op het stadhuis.

Theatergroep Binfikir toerde in 2008 door België met de theatervoorstelling ‘Sinterklaas, Nasreddin Hoca en het meisje dat niet lacht’. Hun doel was om een brug te slaan tussen diverse gemeenschappen door gebruik te maken van gedeelde waarden zoals generositeit en kindvriendelijkheid.
www.binfikir.be

Dat Schaarbeek heel wat Turken herbergt, is hier niet vreemd aan. De ezel als gemeenschappelijk symbool - symbool voor Schaarbeek en favoriet vervoermiddel van de Hoca - zal wellicht ook geholpen hebben. Turkse organisaties voeren de figuur vaak op, vooral bij gelegenheden waar kinderen aanwezig zijn. Tijdens het Offerfeest dat de Turkse Unie van België in 2008 organiseerde, deelde hij zelfs cadeautjes uit aan kinderen, terwijl het uitdelen van geschenken niet uitdrukkelijk tot het pakket van verhalen behoort. Wel dat de Hoca in de verhalen vaak als een kindervriend wordt afgeschilderd, en zo is weer een gelijkenis met Sinterklaas gelegd.²²

De Kerstman en Nasreddin Hoca worden steeds vaker opgevoerd. Degenen die houden van de sfeer die de Kerstman met zich meebrengt, zien er geen graten in om ook de Hoca zijn beste nieuwjaarswensen te laten overbrengen.
Bron: http://mizahhaber.blogspot.com

Dat de Hoca de laatste jaren ook wordt afgebeeld met de Kerstman was wellicht een kwestie van tijd. Waar in de diaspora de nadruk wordt gelegd op overeenkomsten tussen Sinterklaas en de Hoca als kindervriend en van Turkse oorsprong, lijkt de focus voor de Kerstman en de Hoca anders te worden gelegd. Hoewel de uiterlijke kenmerken opvallend gedeeld worden (enkel het hoofddeksel en de kleur van de mantel lijken soms te verschillen) heeft de Hoca hier verschillende gezichten. Enerzijds speelt hij in Turkije op blogs en in cartoons zijn traditionele rol als spottende figuur in verband met de Kerstman en laakt hij de commercie. De spottende toon lijkt hij te missen bij Sinterklaas omdat hij daar wordt aangestuurd door (Turkse) organisaties of lokale overheden die een brug willen slaan. Anderzijds worden de Hoca en de Kerstman ook broederlijk naast mekaar voorgesteld.

De vraag rest hoe de verdere overlevering percepties over de Kerstman en de Hoca zal beïnvloeden. Daar de Kerstman steeds meer van zijn religieuze lading verliest, zou net een aanleiding kunnen vormen om hem op te nemen in verhalen van de Hoca. Het tegenovergestelde kan ook waar zijn: waarom zou de Hoca nieuwe elementen overnemen, zoals geschenkendrager, als dit het voorrecht zou blijven van de Kerstman? In het Westen is de combinatie tussen Sinterklaas en de Hoca al geconstrueerd. Benieuwd hoe de Kerstman en de Hoca het in Turkije zullen doen.

21 Zie bijvoorbeeld: www.turkseunie.be/go.php?go=4030045&do=details&return=last_news&pg=22

22 In de voorbereiding van dit artikel kwam ik via een interview terecht bij volgend verhaal over de Hoca als ‘kindervriend’: Op een dag ontmoette de Hoca enkele kinderen. De kinderen herkenden hem en vroegen de Hoca om een fluitje. De Hoca zei echter: ‘jullie moeten me eerst geld geven als jullie een fluitje willen’. Waarop vervolgens een van de kinderen thuis geld ging halen, aan de Hoca gaf en een fluitje kreeg.

[p. 34]

Eten en rituelen in Turkije

Tijdens de Week van de Smaak 2009 presenteerden enkele Turkse culinaire deskundigen hun kunnen. Topchef Musa Dagdeviren van restaurant Çiya uit Istanbul en historica Özge Samanci, waren twee van hen. We vroegen hen naar hun kennis i.v.m. feestrituelen en eetcultuur.

Musa Dagdeviren

Özge Samanci

Istanbul, maar ook andere grote steden, zijn de laatste dertig jaar steeds meer in de ban gekomen van de kerstsfeer met kerstbomen en -verlichting, de Kerstman die scholen en winkels bezoekt. Wordt dit ook op culinair niveau weerspiegeld?
Musa: Kerstmis zelf wordt niet als dusdanig gevierd, 31 december wel. In mijn restaurants is dit ook een speciale dag. Naast wel vijftig verschillende gerechtjes, serveren we ook gevulde kalkoen. Hoewel de gewoonte om dit op tafel te zetten uit de christelijke traditie is overgenomen, verschilt de vulling: geen gehakt, maar wel producten als kastanjes, kweepeer, sinaasappel, rozijnen en pijnboompitten. Een gerecht dat gepast is om in dezelfde periode te eten, maar minder met een feest is verbonden, is arabaşi, een stevige en gekruide soep uit Midden-Turkije waarin je gedroogde deegstukjes sopt. Die eet men tijdens koude winteravonden en is uitermate geschikt om aan gasten voor te schotelen. De traditie zegt bovendien al lachend dat de eerste die zijn brood in de soep laat vallen, meteen ook de volgende is om soep te maken en iedereen te verwelkomen in zijn of haar huis. Omdat de soep typisch is voor de winter, zou het me dan ook niet verbazen dat Turken in het buitenland arabaşi als een sociaal bindmiddel zien om de koude en donkere eindejaarsdagen door te komen.
Özge: Bij een aantal bakkers uit Istanbul en in Izmir kan je op 31 december nog een oude specialiteit kopen, een speciaal zoet brood met mastiek waarop ‘Gelukkig Nieuwjaar’ wordt geschreven. Wellicht is dit feestbrood een gebruik dat de vele Grieken die in de 19^e eeuw naar Istanbul migreerden, meebrachten. Het bereiden van een kalkoen met Nieuwjaar is stilaan een traditie geworden, sinds de jaren 1950 wordt dit in de grote steden bereid. 31 december is een belangrijk moment in de steden, maar niet het belangrijkste want dat zijn het Suikerfeest en het Offerfeest. Tijdens de Ottomaanse periode was Nevruziyye op 21 maart eigenlijk het nieuwjaarsfeest. De Ottomaanse paleiskeuken was op deze dag goed gespijsd van speciale gerechten zoals de nevruz macunu, (nu beter gekend als mesir macunu), een zoete pasta die voor de sultan en zijn gevolg werd klaargemaakt. Lokaal wordt dit her en der nog gevierd, onder andere in de westelijke provincie Manisa en bij een aantal Alevitische families.
Beiden gaat u op zoek naar vergeten en verscholen smaken en gerechten. Op deze manier wordt de culinaire rijkdom vanuit een hedendaagse en historische context onderzocht. Komt de variatie uit de diverse streken ook tot uiting in de voeding bij het Suiker- of Offerfeest, die toch gedeelde islamitische feesten zijn?

[p. 35]

Musa: Het is inderdaad zo dat de diverse streken een zeer rijke en onderscheiden eetcultuur hebben. Deze variatie wordt eigenlijk nog maar mondjesmaat onderzocht. Daartoe probeer ik een kleine bijdrage te leveren door gerechten die ik tijdens mijn reizen heb ontdekt op het menu te zetten. Een van die gerechten die wij op de tweede dag van het Suikerfeest serveren - op de eerste dag is het restaurant gesloten - is bayram çorbasi, een zoete soep uit de streek van Konya, met ingrediënten als droge abrikozen, droge vijgen, rozijnen en tarwe. Door deze gerechten te doen heropleven, hoop ik dat de mensen ook trots zijn op de culinaire rijkdom van alle regio's.
Özge: Die verscheidenheid is er zeker. Uit Konya komt bijvoorbeeld een lokaal gerecht, ekmek salmasi, sneden oud brood die gebakken worden in jus en boter en waarop stukjes vlees worden gelegd, vaak aangevuld met ajuin en peper. En de regio van Izmir is gespecialiseerd in gerdan molasi, een zoet gerecht dat lamsnek als hoofdingrediënt heeft. Vaak zijn lokaal ontwikkelde specialiteiten nu veel ruimer verspreid. Kavurma bijvoorbeeld, een gerecht op basis van gezouten vlees dat speciaal wordt bereid voor het Offerfeest, is gekend in gans Turkije.
Wanneer je gebruiken binnen het Suikerfeest tegen een historisch licht houdt, zie je een evolutie. Het zoete is gebleven. Waar tijdens de Ottomaanse periode gasten vooral werden ontvangen met lokum en sherbet, is chocolade tegenwoordig enorm populair. Chocolade deed aanvankelijk zijn intrede op het einde van de 19^e eeuw en genoot als exotisch product van veel nieuwsgierigheid in de steden kan men dit nu wel overal verkrijgen, maar voor meer afgelegen gebieden is chocolade een speciaal product en daarom ook passend om op een belangrijke feestdag aan te bieden. Dat men daarbij meestal kiest voor chocolade van Turkse productie is niet vreemd: Turken hebben immers een voorkeur voor erg zoete chocolade en pistachevulling. Sommige families of ouderen uit Istanbul houden ook nog vast aan het nuttigen van een (munt)likeur tijdens het Suikerfeest.
Baklava heeft altijd al een speciale rol gespeeld bij het Suikerfeest. Hoewel je dit het hele jaar door kunt verkrijgen, wordt er vooral tijdens het Suikerfeest extra zorg besteed aan diverse varianten en bereidingen. Baklava is al van oudsher verspreid in de Turkse regio's en ver daarbuiten. Charles Perry, een Amerikaanse onderzoeker, vermoedt, in tegenstelling tot degenen die beweren dat baklava Byzantijnse roots heeft, dat de basis van het gerecht afkomstig is uit Centraal-Azië. Via handelscontacten werd het deeg (yufka) en de toevoeging van honing en noten al vanaf de 11^e eeuw geïntroduceerd in de Ottomaanse paleiskeuken. Het is vanuit deze keuken dat de baklava zich in diverse smaakvarianten verder verspreidt. Hoewel het oudste recept teruggaat tot de 18^e eeuw, vermelden oudere bronnen uit de 12^e eeuw reeds het woord baklava. Zo weten we uit de uitgaven bij een imaret (een publieke keuken met voedselbedeling) dat de ingrediënten ervan werden vermeld. Een van de bijzondere gebruiken voor het nuttigen van baklava was een voorrecht voor de janitsaren (het elitekorps): elke 15^e dag van de ramadan wanneer ze baklava nuttigden, communiceerden ze symbolisch dat ze tevreden waren met de sultan. De baklava kon dus maar beter lekker zijn.
Voeding en rituelen hebben altijd al een goed huwelijk gevormd. Bij welke belangrijke rituelen in Turkije hebben gerechten nog een bijzondere betekenis?
Özge: Zowat alle rituelen gaan gepaard met speciale gerechten waarvan de bereiding en ingrediënten worden aangepast naargelang de streek. Gerechten worden soms losgekoppeld van hun historische connectie met een feest en worden dagdagelijkse producten. Toch zijn er ook nog gerechten die bij bepaalde feesten opduiken. Aşure, als naam van het feest en een bijhorend dessert (van granen, droge vruchten als rozijnen, abrikozen, vijgen, suiker, kikkererwten, kaneel...) neemt een opvallende plaats in feestelijk Turkije in. Oorspronkelijk werd dit dessert door de sjiitische strekking bereid, die momenteel in Turkije in de minderheid is. Het Ottomaanse hof koos echter om verder op te gaan in de soennitische zijde van de islam maar nam wel dit dessert over. Vanuit de paleiskeuken werd dit dessert zelfs een traditie in huidig Turkije.
Een ander voorbeeld uit de religieuze sfeer is de geboortedag van de Profeet: dan eet en deelt men helva (gemaakt van bloem of griesmeel met boter, suiker en melk) en lokmabeignets uit aan buren en verwanten.